8-mavzu. Hamid olimjon va maqsud shayxzoda hayoti va ijodi merosi

8-MAVZU. HAMID OLIMJON VA MAQSUD SHAYXZODA HAYOTI VA IJODI MEROSI.

Reja:
1. Biografiyasi. Ilk ijodida uslubiy izlanishlar.
2. H.Olimjon – ona yurt, tabiat, sevgi baxt va shodlik kuychisi. SHoir she’riyatida Vatan obrazlari. H.Olimjon –tarjimon. H.Olimjon –adabiyotshunos. H.Olimjon ijodining adabiyotshunoslikdagi talqini.
3. Shayxzoda hayoti va ijodi. Adabiy merosi haqida ma’lumot. Shoirning 30-yillar she’riyatida mavzu rang-barangligi.
4. “Jaloliddin” dramasida Jaloliddin xalq qahramoni sifatida. Asarda tarixiy haqiqat va tarixiy talqin. Tragediyada zohiriy va botiniy konflikt.
Shayxzoda –yirik adabiyotshunos olim, mohir pedagog sifatida.

Hamid Olimjon XX asr o‘zbek poyeziyasining yorqin yulduzlaridan biridir. Shuningdek, u o‘zbek dramaturgiyasi taraqqiyotiga ham sezilarli hissa qo‘shgan adiblardandir. Shoir Mirtemir aytganidek, “Hamid Olimjon nodir iste’dod egasi edi. Qonida, ko‘z qorachig‘ida, to‘qson ikki tomirida tug‘ma zukkolik, shoirona sajiya, bilgichlik, burrolik, nurbaxshlilik, yorqin qalb, odob ayon. Peshonasida va yirik ko‘zlarida esa ulug‘lik ochiq-oydin edi. Bilmagani oz, o‘qimagani kam, har narsadan xabardor edi,chin ma’nosi bilan o‘qimishli qalamkash, ajoyib inson edi”.

Hamid Olimjon 1909 yil 12 dekabrda Jizzax shahrida mehnatkash ilasida tug‘ilgan. To‘rt yoshga yetar-yetmas otadan yetim qolgan Abdulhamid Azim bobo qo‘lida tarbiya ko‘rgan. Azim bobo xat-savodli kishilardan bo‘lib, nevarasida ham yoshligidanoq o‘qish-yozishga qiziqish uyg‘otgan. Abdulhamidning onasi Komila aya xalq ertak, maqol va matallarini yaxshi bilgan. Bo‘lajak shoir uzun qish kechalarida uning Oygul bilan Baxtiyor, Tohir va Zuhra, Yoriltosh haqidagi ertaklarini tinglab, bolalik kezlaridanoq xalq og‘zaki ijodidan bahramand bo‘lib o‘sgan. Hamid Olimjon she’rlari o‘ta xalqchil ohang va ruh kasb etishining sabablaridan biri xuddi shundadir.
Hamid Olimjonning bolalik chog‘larida 1916 yilgi Jizzax qo‘zg‘oloni chuqur iz qoldiradi. Buning sababi shunda ediki, yetti yoshlik Hamidning oilasi Jizzax qo‘zg‘olonchilari qatorida Kili cho‘liga quvg‘in qilingan va boshidan og‘ir mashaqqatlaru sarson-sargardonliklarni kechirgan edi. Keyinchalik uning she’rlarida dunyoga kelgan

Men bir qaro kunda tug‘ildim,

Tug‘ildimu shu on bo‘g‘ildim, -

misralari xuddi o‘sha ijtimoiy hodisa tug‘dirgan azob-uqubatlarning mahsuli bo‘lsa ajab emas. Quvg‘indan qaytgach, avval eski maktabda, keyin 1918 yil Jizzaxda ochilgan Narimonov nomidagi to‘liqsiz o‘rta maktabda o‘qiydi. 1923 yili esa u maktabni tugatib, Samarqanddagi o‘zbek bilim yurtida tahsilni davom ettiradi. Bilim yurtini 1928 yili bitirgach, Abdulhamid O‘zbekiston pedagogika akademiyasining iqtisod fakultetida o‘qiydi.

Hamid Olimjon bilim olishni faol jamoatchilik ishi bilan uzviy qo‘shib olib bordi. Pedakademiyani bitirgandan so‘ng, u 30-yillarda avval gazeta va jurnallarda, keyinroq Madaniy qurilish institutida ishladi. Hamid Olimjon dastlabki poyetik mashqlarini ilmiy tadqiqot ishlari bilan qo‘shib olib bordi. Uning “O‘qish va o‘rganish qiyinchiliklari”, “Yozuvchining saviyasini ko‘taraylik”, “Adabiyotimizning tikka ko‘tarilish davrida”, “Adabiyot va xalq”, “O‘zbek xalqining adabiyoti” kabi maqolalari 30-yillarning mahsuli bo‘lib, ularda adabiyotimizning dolzarb nazariy masalalari ko‘tarib chiqilgan edi.
Hamid Olimjon 30-yillarda o‘zbek mumtoz adabiyotini va xalq og‘zaki ijodini tadqiq etishga alohida e’tibor bergan. “O‘zbek xalqining ulug‘ shoiri Navoiy”, “Navoiy va zamonamiz”, “Mardlik, muhabbat va do‘stlik dostoni”, “Farhod va Shirin” haqida”, “O‘zbek xalqining o‘lmas shoiri”, “Muhammad Amin Muqimiy” kabi maqolalari uning yetuk tadqiqotchi sifatida tanilganligini ko‘rsatib turibdi. Zamondoshlarining guvohlik berishicha, toshkentlik rassom V.Kaydalov Navoiyning grafik suratini yaratishda Hamid Olimjon portretidan, uning yuz tuzilishidan foydalangan ekan. Shuningdek, Hamid Olimjon boshqa xalqlar adabiyotlarini, xususan, rus adabiyotini ilmiy o‘rganish sohasida ham ibratli ishlar qilgan. Shoirning “V.V. Mayakovskiy haqida”, “Tolstoy va o‘zbek xalqi”, “Salom, Pushkin”, “Buyuk san’atkor”, “Jambul va xalq”, “Taras Shevchenko” kabi maqolalari huddi shundan dalolat beradi.
Badiiy ijod olamiga kirib kelar ekan , Hamid Olimjon 20-yillarning o‘rtalarida ilmiy maqolalar bilan bir qatorda nasr sohasida ham mashq qila boshlagan. Jumladan, u “Uchqun” taxallusi bilan “Zaharli yurak” (1927) ocherkini va “Haqiqat izlab”, “Tong shabadasi” (1928) hikoyalarini yozgan. Ularda o‘sha davrning dolzarb muammolari qalamga olingan bo‘lib, barcha masalalar izlanuvchan havaskor adibning endi shakllanayotgan dunyoqarashi asosida yoritilgan edi. Garchand, deyarli umrining oxirigacha nasriy asarlar yozib turgan bo‘lsaham , Hamid Olimjon keyinchalik , asosan, iste’dodli shoir sifatida tanildi.

Hamid Olimjonning dastlabki she’rlari 20-yillarning o‘rtalarida paydo bo‘ldi. Bu she’rlar “Chimyon daftari” turkumini tashkil etadi. Shoirning birinchi she’ri “Kimdir” (1926) e’lon qilinganda, muallif o‘n yetti yoshda, to‘ng‘ich kitobi – “Ko‘klam” (1929) bosilib chiqqanda esa yigirma yoshda edi. Shoirning birinchi to‘plamiga yozilgan so‘zboshida shunday deyilgan edi: “Nafis adabiyotimiz yana bir “Ko‘klam" bilan bezaldi... “Ko‘klam”, asosan, mazmun, qisman shakl bilan hozirning qo‘shig‘i bo‘lishga haqlidir. Shoir mana shu hayotning vakili bo‘lib maydonga chiqadir...”(Hamid Olimjon . Ko‘klam. Samarqand-Toshkent, Uzdavnashr, 1929, 4-bet).

Hamid Olimjon “Ko‘klam” kitobidan boshlab hayot haqidagi o‘z taassurotlarini ifodalashga, turmushni dramatik holatlari bilan idrok etishga, she’rdagi lirik qahramon kechinmasini ta’sirchan va ishonarli ochishga, ayniqsa, voqea-hodisa tasviridan ko‘ra, undan hosil bo‘lgan fikr, his-tuyg‘ular, qalb holatini yuzaga chiqarishga urinadi. Uning dastlabki she’rlari ijod yo‘lidagi mashqlar va izlanishlar bosqichini tashkil etadi. Xususan, “Oydinda” she’rida hayot o‘sha davr rasmicha ko‘tarinki, soxta talqin qilinadi. Bunda hayot g‘amsiz, kadarsiz deb tasvirlanadi:

Gulshanda chechak yondi, ko‘rindi,

Mas’ud edi g‘amsiz va alamsiz.
Qalbimda amal yulduzi kuldi,
Yer qo‘ynida erkin va kadarsiz.
Hamid Olimjon ijodiy yo‘lining ikkinchi bosqichini 30-yillar va urush yillari tashkil etadi. Uning o‘ttizinchi yillarda yaratgan lirik asarlari orasida “Baxtlar vodiysi” balladasi alohida e’tiborga sazovor. Balladaning naqorati hisoblangan:
Ko‘m-ko‘k,
Ko‘m-ko‘k,
Ko‘m-ko‘k...—
satrlari bu tashvishli dunyoda horigan ruhimizni bir zum uzoq dalalarga olib uchadi:

Barcha yaproqlari birday ko‘kargan.

Navdalari jonli bu noyob bahor.
Qarashlari nurga to‘lgan bu ulug‘ vodiy
ko‘m-ko‘k!...

Shoir ana shu yashil manzara osha vodiyga nazar tashlar ekan, “Yangi hayot”ning unib borayotgan kurtaklarini ko‘radi. Kelajakda gullab-yashnashi mumkin bo‘lgan bu kurtaklar uning xayollariga ko‘tarinkilik bag‘ishlaydi.

Hamid Olimjon “Baxtlar vodiysi”da “Yangi hayot”da tug‘ilayotgan insonni katta e’tibor bilan kuzatadi. Uning nazarida “Tong pallasi xavas bilan dalaga oqqan, ketmonlari kun tig‘ida yarqirab boqqan, g‘o‘zalari o‘sib, gullab, ko‘saklar taqqan” inson yangi hayot kurtaklarining gullab-yashnashiga garovdek edi. Shoir bu va boshqa asarlarida mazkur qahramonning tug‘ilishini mehr bilan kuzatadi va tasvirlaydi.
Hamid Olimjon bu “yangi odam”ning kelajakda sho‘ro mafkurasi ta’sirida, stalincha qirg‘inlar va adolatsizliklar oqibatida milliy qiyofasini yo‘qotib, manqurtlashib, jamiyatning oddiy bir muruvvatiga aylanib qolishini payqamaganligi tabiiy edi.
Ona-Vatanni ardoqlash hamma davrlar adabiyoti uchun mushtarak hodisa hisoblanadi. Hamid Olimjon ham bu masalaga qayta-qayta murojaat etib, o‘z vatanining dunyodagi eng hur va baxtli kishilar makoni sifatidagi timsolini yaratishga intiladi. Shoir bu Vatan o‘ziga hayotgina emas, baxt-saodat ham berganiga ishonadi:

Men dunyoga kelgan kundanoq

Vatanim deb seni, uyg‘ondim.
Odam baxti birgina senda
Bo‘luriga mukammal qondim.
Qulog‘imga noming kirganda,
Qumlik kabi tashna boqurman.
Sening jannat vodiylaringdan
Nahrlarday to‘lib oqurman.

Bir vatankim, har gulistonida mangudir bahor,

Bir vatankim, bunda elning baxti mangu barqaror.

Hamid Olimjon bu misralarni o‘sha davr qatag‘onlaridan qutulib qolish uchungina emas, balki o‘z yurtining baxt makoni ekaniga dildan ishongani sababli yozgan. Shoir “Kuychining xayoli” she’rida ham Ona Vatanini zo‘r iftixor va o‘ta rangin bo‘yoqlar bilan madh etadi:

Endi qo‘shiq hurdir, yuraklar bedog‘,

Qaddini ko‘tardi o‘lka va odam.
Qo‘shiqlar mo‘l bo‘lsin, tetik va quvnoq,
Ota, zamonamiz g‘azalxon bir dam.

Vaholanki, o‘sha paytlar “yuraklar bedog‘” emasdi. O‘lka va odamlarni “qaddini ko‘targan”, zamonani esa “g‘azalxon” deyish haqiqatga xiyonat qilish bilan teng edi. Zero, 30-yillardagi turmushning qiyinchiliklari va xalqimiz boshiga tushgan savdolar barchaga kunday ma’lum. Ammo davrning qat’iy talabi shoirni mana shunday yaltiroq, sun’iy ko‘tarinkilik ruhi singdirilgan she’rlar yozishga majbur qilgan bo‘lsa ajab emas. Xuddi shunday she’rlariga ko‘ra Hamid Olimjon deyarli hozirgi kunlarga qadar “shodlik va baxt kuychisi” deb atalib kelinar edi. Biroq so‘nggi vaqtlarda ba’zi adabiyotshunoslar unga boshqacharoq ta’rif berishga urinayotganliklari ayon bo‘ldi. Chunonchi, tanqidchi A. Rasulov o‘zining “Betakror o‘zlik” nomli kitobidagi (T., “Mumtoz so‘z”, 2009) “Hamid Olimjon she’rlarida diyor madhi” degan maqolasida shoirga “baxt va erk kuychisi” tarzida yangicha ta’rif bergan. Munaqqid o‘z mulohazalarini quyidagicha boshlaydi: “O‘ttiz besh yillik hayoti davomida shoir haqiqiy, ruhiy-ma’naviy baxtni his etmadi. Lekin taajjubki, Hamid Olimjonning adabiyotdagi ikkinchi nomi “Baxt va erk kuychisi” bo‘ldi” (59-bet).

Parchadagi “Baxt va erk kuychisi” so‘zlari kitobda qo‘shtirnoqqa olib yozilgan. Bu bilan munaqqid adabiyotshunoslikda va maktab darsliklarida Hamid Olimjonga nisbat berib kelinayotgan mashhur ta’rifni aynan eslatganligini anglatmoqchi bo‘lgan. Afsuski, bu yerda tanqidchiga xotira pand bergan, chunki hammaga ma’lum va mashhur ta’rif 1944 yildan beri mavjud bo‘lib, biroz boshqacharoq shaklda jaranglar edi. U ta’rif Hamid Olimjonning bevaqt vafotidan keyin 1944 yilda shoir Uyg‘un tomonidan adabiyotshunoslikka olib kirilgan bo‘lib: “Hamid Olimjon – shodlik va baxt kuychisi” shaklida taqdim etilgan edi. To‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan qat’i nazar, bu so‘zlar maqoladan maqolaga, kitobdan kitobga ko‘chib, deyarli qanotli iboraga aylanib ketdi. Kitobxon: “Bu yerda A. Rasulov iborani shubhaliroq hisoblab, o‘z nazarida qanday yangrashi kerak bo‘lsa, shunday holda taqdim qilgandir”, – deyishi mumkin. Agar munaqqid shoir Uyg‘un bilan munozaraga kirishib, ta’rifga tuzatish yoki tahrir kiritmoqchi bo‘lganida, o‘zi taqdim etayotgan iborani qo‘shtirnoq ichiga olib yurmas edi. Demak, yuqoridagi ko‘chirmada xotira pand berishi oqibatida ma’lum va mashhur ta’rifning buzib taqdim etilganidan o‘zga narsani kuzatib bo‘lmaydi. Agar A. Rasulov boshqacha yo‘ldan borib, ta’rifning shubhali yoki munozarali, hatto haqiqatdan yiroq ekanligini isbotlab berganida, balki Hamid Olimjon ijodini o‘rganish tarixini qandaydir yangilik bilan boyitgan bo‘larmidi? Ko‘chirma boshida: “O‘ttiz besh yillik hayoti davomida shoir haqiqiy, ruhiy-ma’naviy baxtni his etmadi”, – deyishi bilan muallif Uyg‘un bilan qandaydir munozaraga kirishadigandek tuyuladi. Afsuski, keyinchalik bu maqsadni unutgandek muallif o‘zi taqdim etgan ta’rifni tasdiqlash yo‘lidan boraveradi. Fikrimizni tasdiqlash uchun ko‘chirmadagi: “O‘ttiz besh yillik hayoti davomida shoir haqiqiy, ruhiy-ma’naviy baxtni his etmadi”, – degan qarash ustida mushohada yuritib ko‘raylik. Jumlani o‘qishingiz bilan: “Nahotki, 30-yillar o‘zbek adabiyotida baxt haqida eng ko‘p she’r yozgan va shu insoniy qadriyatni barchadan ko‘ra yonibroq, jo‘shqinroq, ishonibroq kuylagan shoirning o‘zi butun umr baxtsiz yashagan bo‘lsa?”– degan savol o‘tadi. Chindan ham bunday bo‘lishi aqlga sig‘maydi, chunki butun umr o‘zi baxtsiz yashagan shoir inson baxtini Hamid Olimjonchalik samimiy kuylay olmaydi. Agar Hamid Olimjonni ichida bir narsani o‘ylab, toshida uning aksini yozadigan, ya’ni ruhiyatida, ma’naviyatida butun umr baxtsizlikdan o‘zga tuyg‘u his qilmay, ijodda baxtni inson hayotining eng oliy ne’mati sifatida ulug‘lagan bir san’atkor deb talqin etadigan bo‘lsak, uni g‘irt yolg‘onchi, munofiq, ikkiyuzlamachi shoir qilib qo‘yamiz. Aslida aslo bunday bo‘lgan emas. Balki hayotining boshlarida, aniqrog‘i, Jizzax qo‘zg‘olonchilari qatori cho‘l surgunidan qaytguncha, Hamid Olimjon turmushi qashshoqlikka, azob-uqubatga, baxtsizlikka to‘liq bo‘lgandir. Lekin u aqlini tanigandan keyin, aniqrog‘i, 20-yillarning o‘rtalaridan to umrining oxirigacha hayotni “kadarsiz” va o‘zi yashayotgan davrni eng baxtli zamon deb tushungan.
Albatta, Hamid Olimjon 30-yillar oxiridagi qatag‘onu qirg‘inlar xalq boshiga cheksiz baxtsizlik keltirganini yurakdan his qilib, behad ezilgani shubhasiz. Faqat o‘shanda ham u ko‘plar qatori o‘sha dahshatlarni zaruriy yoki o‘tkinchi deb qarab, chin dildan baxtni kuylashda davom etgan bo‘lishi haqiqatdan yiroq emas. Hamid Olimjonning shaxsiy oilaviy hayoti ham “shoir haqiqiy, ruhiy-ma’naviy baxtni his etmadi”, – deyish uchun asos bermaydigandek tuyuladi. Zulfiyaxonimdek go‘zal rafiqasi, shirin-shakar farzandlari, yaxshi xizmat lavozimi bo‘lgan, she’rlariyu kitoblari to‘xtovsiz bosilib turgan, hatto og‘ir urush yillari ham moddiy jihatdan ko‘plarga qaraganda yaxshiroq ta’minlanib turgan shoirning o‘zini “ruhiy-ma’naviy baxtsiz” his etishiga aql bovar qilmaydi. Albatta, moddiy ta’minlanganlikning o‘zi to‘liq baxtni belgilamaydi. Lekin shu ham rad qilib bo‘lmaydigan haqiqatki, ochlikdan sillasi qurib, jon berayotgan odam hech qachon o‘zini baxtli hisoblamaydi. Hamid Olimjon esa ham ma’naviy, ham moddiy jihatdan o‘zini baxtli his qilganligiga yuqorida ko‘plab asoslar keltirdik. Ular orasida shoir oilasi og‘ir urush yillari ham moddiy jihatdan boshqalarga nisbatan ma’lum darajada durustroq hayot kechirganini aytdik. Faqat bu qarash ayrimlarga shubhali tuyulishi mumkin. O‘shanday shubhani tarqatish uchun shoir Gʻafur Gʻulomning “Hamidni eslab” maqolasidagi ayrim dalillarni xotirlash o‘rinli ko‘rinadi. 1944 yil iyun oyining oxirlarida Gʻafur Gʻulom ko‘chada Hamid Olimjon bilan Zulfiyaxonimni uchratib qoladi. Ular Oloy bozoridan oshning xarajatini qilib kelishayotgan ekan. Gʻafur Gʻulomning juda yaxshi osh damlashi hammaga ma’lum edi. Buni yaxshi bilgan Hamid Olimjon osh damlash uchun do‘stini uyiga boshlab ketadi va qozon yonida xo‘plab turish uchun bir ko‘zacha ichimlik olib chiqib qo‘yadi. Natijada Gʻafur Gʻulom osh o‘rniga bir qozonda o‘n olti xil “ovqat” pishiradi. Ko‘rinadiki, million-million odamlar ochlikdan kunjara chaynayotgan urushning eng og‘ir chog‘larida ham, ahyon-ahyonda bo‘lsa-da, bu shoirlar palov bilan ichimlikka imkon topganlar. Hatto urushning eng og‘ir damlarida ham shunday yashagan Hamid Olimjonning bir umr “ruhiy-ma’naviy baxt his” etmaganligiga ishonib bo‘lmaydi.
Ko‘p o‘rinlarda muallif tanqidchilarni mukammal talqinga da’vat etgani holda, ayrim asarlarning, badiiy hodisalarning ma’nosini, qadr-qiymatini, adabiyotdagi o‘rnini belgilashda noto‘g‘ri yo‘ldan boradi va yetarlicha asoslanmagan qarashlarni ilgari suradi. Jumladan, A. Rasulov Hamid Olimjonning “O‘rik gullaganda” she’ri yuzasidan quyidagi xulosani o‘rtaga tashlaydi: “Shoirning o‘lmas asarlari ko‘p. Lekin, meningcha, uning “O‘rik gullaganda” asari hamisha yetuklik, go‘zallik, jo‘shqinlik namunasi sifatida talqin etilaveradi” (59-bet).
Bu xulosaning to‘g‘ri yo noto‘g‘riligini aniqlash uchun “O‘rik gullaganda” she’ridagi to‘rt misrani eslash kifoya qiladi:

Mana senga olam-olam gul,

Etagingga siqqanicha ol.
Bunda tole har narsadan mo‘l,
To o‘lguncha shu o‘lkada qol!
Bu misralardan avval she’rda tabiat, bahorning go‘zalligini namoyon qiluvchi ajoyib tashbehlaru original tasviriy vositalar juda ko‘p. Faqat ularning barchasi yuqoridagi to‘rt misraga jo bo‘lgan asosiy g‘oyani ta’sirchan shaklda ifodalash uchun taqdim etilgan. She’rning bosh g‘oyasi asosida esa 30-yillar oxiridagi shoir yashagan va maqtagan mamlakat hayoti baxtga to‘liqligi haqidagi xulosa yotadi. Faqat bu xulosa o‘sha davrdagi mamlakatimiz hayotiga butkul zid edi. Buning sababi shunda ediki, 30-yillar oxirida stalincha qatag‘onlar tufayli sho‘rolar mamlakati baxtga to‘liq maskandan ko‘ra qo‘rquv va dahshat saltanatiga aylanib ketgan edi. O‘shanday zamonda Hamid Olimjonning hayotni baxtga to‘liq, deb kuylashi esa, uning hukmron ijtimoiy tuzum va mafkura tazyiqida tarqatilgan xuddi shu xildagi qarashlarga chin dildan ishonganligi oqibatida yuzaga kelgan. Demak, Hamid Olimjon o‘zi baxtsiz yashagani uchun baxtni kuylagan, deb o‘ylash o‘rinli bo‘lmaydi. Aksincha, u o‘zini haqiqiy baxt sohibi deb his qilgani va hukmron mafkuraning “baxt falsafasi”ga chin yurakdan ishongani uchun yo‘q yerdan shu insoniy oliy ne’matni topishga hamda eng go‘zal tashbehlarda tarannum etishga intilavergan. Anglashiladiki, endilikda “O‘rik gullaganda” she’rini “yetuklik, go‘zallik, jo‘shqinlik namunasi sifatida” emas, balki 30-yillar oxiridagi inson hayoti va baxti haqida noto‘g‘ri tasavvur beruvchi asar tarzida talqin etish o‘rinliroq bo‘ladi. Xuddi shu singari ko‘plab she’rlarida yo‘q yerdan olingan toleni madh etgani uchun “Hamid Olimjon – shodlik va baxt kuychisi” degan ta’rifga ham tanqidiyroq ko‘z bilan qarash zarurga o‘xshaydi. Har holda endilikda bu ta’rif shoirning baxt falsafasi mohiyatiga mos kelmaydigandek tuyulib qoldi.
30-yillardagi ko‘pchilik shoirlar qatori Hamid Olimjon ham davr ruhini har tomonlama qamrab olishga intilgan:

Shu kunlarda Qutb olindi,

Muzlar taslim bo‘lib ilindi.
Moskvadan Amerikagacha,
Taxti ravon bir yo‘l solindi.
Qudrati zo‘r el uchun osmon
Huddi yerday osoyish bo‘lur.
Bir necha yil mobaynida ko‘k
Odam bilan, albatta, to‘lur.
Bu jo‘n satrlar 1937 yili yozilgan. Lekin ularda o‘sha davrda ro‘y bergan ijobiy o‘zgarishlar, yangi havo yo‘llariyu Shimoliy qutbni o‘zlashtirish sohasidagi jasoratlar tufayli tug‘ilgan iftixor hissi, yorug‘ kelajakka ishonch tuyg‘usi ustunlik qiladi.
Shoir muhabbat mavzusini yoritganda ham, tabiat lavhalarini jonlantirganda ham lirik qahramon tuyg‘ularini baxt-saodat yog‘dulari bilan nurafshon etadi. U go‘zallik bilan uchrashar ekan, baxt bilan yuzma-yuz kelgandek bo‘ladi. Shuning uchun ham shoirning sevgi va tabiat tasviriga bag‘ishlangan she’rlarida nekbin ruh, nurli tuyg‘ular mavjlanib turadi. “Ofeliyaning o‘limi”, “Holbuki tun”, “Ishim bordir o‘sha ohuda” singari she’rlarida u tabiat manzaralarini yorqin chizishda va inson ruhiyati bilan bog‘lashda mahoratning yuksak cho‘qqilariga ko‘tarilganligini namoyish qildi. Xususan, shoir “Ishim bordir o‘sha ohuda” she’rida tabiat manzaralarini so‘z yordamida huddi rassom mo‘yqalamidek gavdalantirish va inson qalbi holatlarini yuzaga chiqarishga xizmat qildirish mumkinligini isbotladi:

Ishim bordir o‘sha ohuda,

U menga ko‘rinar har zamon.
Fikrimni chulg‘aydi beomon,
O‘tlarga tashlaydi xo‘p yomon,––
Ishim bordir o‘sha ohuda.
U ko‘rinar soydagi suvda,
Bir paridir toza, osuda...
Qoyalardan uchar bemalol,
Kushlar ko‘rsa titrab qolar lol,—
Ishim bordir o‘sha ohuda...
U yurganda ochilar gullar,
Baxmalga burkanar bahori cho‘llar,
U bor yerda jonlanar hayot,
Uni ko‘rsa chayqalar ko‘llar,—
Ishim bordir o‘sha ohuda...
30-yillarda Hamid Olimjon hayotni kengroq qamrab olish va o‘zi tasavvur qilgan inson baxtini yanada ko‘tarinki hamda avj pardalarda madh etish maqsadida dostonlar yaratishga kirishadi. Dostonchilikda u ko‘proq o‘zbek xalq og‘zaki ijodi va A.S. Pushkin an’analari izidan borib, huddi ulug‘ rus shoirining “Baliqchi va baliq haqida ertak” asaridagi singari ozodlik hamda erk g‘oyalarini yuksak san’atkorlik bilan ifodalashga intiladi. Shoirning “Oygul bilan Baxtiyor”, “Semurg‘”, “Zaynab va Omon” dostonlari huddi shundan guvohlik beradi. Butun ijodi davomida Hamid Olimjon 9 ta doston , 7 ta she’rlar to‘plami yaratgan. “Grisha”, “Ota hayotidan”, “Shohimardon”, “Ikki qizning hikoyasi” dostonlarida Hamid Olimjonning hayot to‘g‘risidagi eng yaltiroq tasavvurlari yuzaga chiqarilgan.
“Oygul bilan Baxtiyor”, “Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod”, “Zaynab va Omon” dostonlari Hamid Olimjonning ko‘p jihatdan yetuk asarlari sifatida e’tirof etilib, ular asosida kinofilm hamda operalar yaratilgan. 30-yillardagi o‘zgarishlarni va inson baxti-saodati, sadoqatini madh etuvchi “Zaynab va Omon” dostoni she’riy san’atlardan hamda tasviriy vositalardan juda unumli tarzda ulkan mahorat bilan foydalanilganiga ko‘ra ajralib turadi. Bu dostonda muhabbat yo‘lida o‘zaro duch kelgan uch qahramon timsolini yaratish va ularning kurashlarini ko‘rsatish an’anasi o‘ziga xos tarzda davom ettirilgan. Bular Zaynab, Omon va Sobir timsollari bo‘lib, chinakam dunyoviy muhabbat tantanasini ko‘rsatish maqsadiga bo‘ysundirilgan.
Asarning dunyoviy mazmuni yana shu bilan belgilanadiki, doston zamirida aniq hayotiy voqea yotadi. Asardagi Zaynab obrazining prototipi Buxoro viloyati Gʻijduvon tumanidagi kolxozlardan birining a’zosi Zaynab Omonovadir. U 30-yillar o‘rtalarida yuqori paxta hosili yetishtirgani uchun sobiq sho‘ro mamlakatining oliy nishoni bilan taqdirlangan edi. Hamid Olimjon mehnatkash o‘zbek ayolining mislsiz jasoratini atroflicha o‘rganib, u nishondor paxtakor haqida avval “Zaynab” nomli badiiy ocherk (1936), so‘ngra “Zaynab va Omon” (1939) dostonini yaratadi. Muallif ushbu dostonda ikki qarama-qarshi kuch o‘rtasidagi kurashlarda yangilikning eskilik ustidan g‘alabasi muqarrarligiga urg‘u berib, o‘tmishdan qolgan illatlar ustidan qora bo‘yoq chaplashga urinadi. Jumladan, u beshikkerti qilishlar, yoshligidan atab qo‘yish, nasl-nasab surishtirish va boshqa shu kabi urf-odatlarga nisbatan ochiqdan-ochiq isyon ruhini singdirgan.
Shoir bu dostonida ham “Baxtlar vodiysi”, “O‘zbekiston”, “O‘rik gullaganda” she’rlaridagi kabi “Zaynab o‘sgan el husnga to‘liq”,—deb 30-yillar hayotining ancha yaltiroq, ko‘tarinki manzarasini beradi. Unda ham 30-yillarda yaratilgan ko‘pchilik asarlarda bo‘lganidek, kolxoz yoshlar uchun yagona baxt o‘chog‘i, degan soxta g‘oya ifodasiga katta e’tibor qaratilgan. Shunga qaramay , tasavvuf ta’limotiga zid holda dostonda ilohiy muhabbat rad etilib, dunyoviy ishq tasdiqlanishi Hamid Olimjonning chinakam novator shoir sifatida qalam tebratganidan guvohlik berar edi. Ammo doston juda yengil, jozibador va ravon tilda yozilgan. Undagi o‘ynoqi satrlarni kitobxon hech qiyinchiliksiz o‘qiydi.
Hamid Olimjon ijodida “Oygul bilan Baxtiyor” (1937) hamda “Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod” ertak-dostonlari ham alohida o‘rin tutadi. Shoir shu ikki dostonni yaratish bilan xalq og‘zaki ijodidan o‘rinli foydalanishning ibratli na’munasini ko‘rsatgan edi. Bu ertak-dostonlarni yaratishda u tarixiy haqiqatni, ya’ni ozodlik harakatlari to‘g‘risidagi g‘oyani asar syujetiga singdirib yuborish, realistik grotesklardan unumli foydalanish orqali folklor asarlardagi zolim xonlarga qarshi kurash ruhini, xalq kuchiga ishonch tuyg‘usini yanada yorqinroq hamda go‘zalroq qilib ifodalashga erishgan edi. “Malikai Husnobod” nomli o‘zbek xalq ertagi asosida yozilgan “Oygul bilan Baxtiyor” va “Qahramon” ertagi zaminida yaratilgan “Semurg‘” dostonlari adolat tantasiyu mehnatkash xalq baxtini madh etish bilan bir qatorda syujetning qiziqarli qilib qurilganligi hamda g‘oyatda ravon qisqa misralar o‘ynoqiligidan unumli foydalanilganligiga ko‘ra yodimizda beixtiyor A.S.Pushkinning “Shohsulton”, “Baliqchi va baliq haqida ertak” singari poyemalarini jonlantiradi. Bunday yaqinlik yoki an’anaviylik ulug‘ rus shoiri asarlarini o‘qish va tarjima qilish jarayonida tug‘ilgan ta’sirlanishning oqibati bo‘lsa ajab emas.
Hamid Olimjon “Alpomish” eposi tahliliga bag‘ishlangan “Mardlik, muhabbat va do‘stlik dostoni” maqolasida folklordan o‘rganishning ahamiyatiga to‘xtalib , bu sohada ulug‘ rus shoiri A.S.Pushkin ijodiy tajribalariga shunday baho beradi: “A.S.Pushkin ijodining so‘ngi davrini folklor davri deb atash mumkin. Bu davrda Pushkinning butun asarlari folklor materiallari asosida yozilgan edi. Folklor Pushkin ijodida ayrim bir tasodifiy hodisa emas, balki bir muayyan yo‘l, ustanovka holida edi. Pushkin faqat rus folkloriga emas, balki ayni zamonda, Gʻarbiy Yevropa folklori bergan materiallarga ham murojaat qilardi. Bu tasodifiy emas, ish prinsipi edi”.
Hamid Olimjonning ertak-dostonlari ham A.S. Pushkinning xalq og‘zaki ijodiga yondoshish prinsiplari asosida dunyoga kelgan.
Hamid Olimjon nafaqat shoir, balki mohir tarjimon ham edi. U 1936 yilda A.S.Pushkin vafotining 100 yilligi munosabati bilan “Kavkaz asiri” dostonini, “Suv parisi” dramasini, bir qator she’rlarni tarjima qilgan, A.S.Pushkin va M.Gorkiy haqida maqolalar yozgan. Tarjimonlik bilan bir qatorda adabiyotshunoslik faoliyatini davom ettirib, Uyg‘un bilan birgalikda u “Sotsialistik realizmni egallash yo‘lida”, “Marksizm niqobi ostida menshevizm” sarlavhali maqolalarini e’lon qilgan. Ularda mualliflar tanqidchi Abdurahmon Sa’diyni adabiyot va san’atni siyosatdan uzoqlashtirib yuborishda ayblaydilar, “pereverzevchi” deb e’lon qiladilar. Shoir qalamiga mansub “Fitratning adabiy ijodi haqida” maqolasi buyruqqa asosan yozilgan bo‘lib, adibni millatchilikda va xalqqa dushmanlikda ayblash asosiga qurilgan. Unda Fitrat ijodidagi otashin millatparvarlik ruhi, sira ikkilanishsiz, millatchilik, panturkizm, panislomizm deb e’lon qilingan edi. Yo‘q joydan bu xildagi siyosiy xato topishlar oqibatida Fitratning “xalq dushmani” deb e’lon qilinib, otib tashlanishiga va o‘zbek tanqidchiligida vulgar sotsiologizmdek mash’um illatning ildiz otishiga olib keldi.
Hamid Olimjonning urush yillaridagi g‘alabaga ishonch va umid ruhi “Yigitlarni frontga jo‘natish”, “Qo‘lingga qurol ol!”, “Yaqinlik”, “Moskvani men bilaman”, “Jangchi Tursun”, “Rossiya”, “Nihol”, “Sevgi” kabi asarlarining qon tomiriga singib ketgan edi. Urushning dastlabki kunlaridayoq shoir vatanparvarlik tuyg‘ulari balqib turgan she’rlar yozib, xalqni jangovar safarbarlikka chaqirdi. U keng xalq ommasining barcha qatlamiga tushunarli, kishilarni larzaga keltiradigan til va uslub topdi. Natijada shoirning urush davri she’riyatida xalqchillik va realizm chuqurlashdi. Hamid Olimjonning harbiy lirikasida publitsistik jo‘shqinlik tuyg‘ulari harorati bilan tutashib, “Sevgi”, “Sen tug‘ilgan kun”, “Sharqdan Gʻarbga ketayotgan do‘stga”, “Qamal qilingan shahar tepasidagi oy” singari she’rlarida urush davri haqiqatini badiiy ifodalashga imkoniyat yaratildi. Shoir davr talabiga ko‘ra hatto muhabbat tuyg‘ulari va ishqiy kechinmalar tasvirini ham jang maydonlari bilan bog‘laydi.
Agar “Sen tug‘ilgan kun” she’rining lirik qahramoni jang maydonlarida turib, sevgilisiga qalb so‘zlarini yo‘llasa, “Sevgi” she’rida ko‘rsatilgan qiz yori ortidan frontga yo‘l oladi va deydi:

Menga ne kerakdir bu yolg‘iz qolish?

Sensiz ololmasman aslo men nafas.
Balki uchrashmasmiz biz endi mangu,
Bo‘samiz ham qolur balki sargardon.
Lekin sevishganlar qaytmas o‘limdan,
Lekin mangu qolar ikki tomchi qon.

“Qamal qilingan shahar tepasidagi oy” she’rida shoir lirik qahramonni tabiat(to‘lin oy)ga bevosita murojaat qildirib, u bilan so‘zlashtiradi. Shu orqali xalqimizning urush davridagi hayot manzaralari, orzu-istaklari, g‘alabaga ishonchi obrazli tasvirlanadi. Shoir she’rni :

Go‘zal oy, senga bir gap
Demakka ko‘p hayronman.
Bemahal to‘lganingdan
Toza ham pushaymonman...

deb boshlaydi. Voqea davomida ana shu pushaymonlikning sabablari ochib boriladi. Bunda shoir urush davridagi qiyinchiliklarni, ya’ni to‘qqiz yuz kunlik qamalda qolgan Leningrad shahri aholisi boshiga yog‘ilgan dahshatlarni ro‘yi-rost ko‘rsatish yo‘lidan boradi:

O‘yin-kulgi bizda yo‘q,

Yurakka dard yutganmiz.
Boshimizga g‘am tushib,
Shodlikni unutganmiz...

Shoirning urush davridagi voqelikni bo‘yab-bezab o‘tirmasdan bor haqiqatni, elimiz bezovtaligi sabablarini ochiq yozishi asar realizmini ta’minlab, she’rning estetik ta’sir kuchini oshirgan.

Urush yillarida shoir “Qo‘lingga qurol ol”, “Rossiya”, “Roksananing ko‘z yoshlari” kabi she’r va balladalar ham yaratdi. Shoirning huddi shunday she’r va balladalarini ko‘zda tutib, Asqad Muxtor quyidagicha o‘rinli xulosa chiqargan edi: “Hamid Olimjon Sharqning eng yirik liriklaridan. U lirikaning kuchiga chuqur ishonch bilan qaradi, o‘zining barcha janrdagi asarlarini lirikaning nafis sehri bilan sug‘ordi”.
Hamid Olimjonning balladalari kabi “Muqanna” (1943) va “Jinoyat” (1944) dramalari ham urush davri o‘zbek adabiyotida muhim voqea bo‘ldi. “Muqanna” pesasida dramaturg olis tarixiy voqeani zamonning muhim siyosiy hodisasini aks ettirishga, urush davri vazifalarini o‘tash hamda ehtiyojlarini qondirishga xizmat ettira oldi. Dramada Hoshim ibn Hakim boshliq Turon zamin farzandlari tomonidan VIII asrdagi arab bosqinchilarining mustamlakachilik siyosatlariga va dinlariga qarshi olib borilgan qahramonona kurashlari manzaralari jonlantirilgan. Unda “Oq kiyinganlar” qo‘zg‘aloni qatnashchilarining jasoratlari va ozodlik yo‘lida o‘limga tayyor ekanliklari deyarli to‘lig‘icha tarixiy haqiqatga mos holda, faqat badiiy to‘qima qatlamiga joylangan tarzda yuzaga chiqariladi. Tarixiy haqiqatga mos holda drama ham, uning qahramoni ham “Muqanna”, ya’ni “Oq niqobli” deb ataladi.
“Uning urush yillariga oid eng baquvvat asari – “Muqanna” vatanparvarlik dramasi bo‘lib, - degan edi A.Fadeyev, - u O‘zbekistonning VIII asrda arab bosqinchilari tomonidan istilo etilishi davridan olingan. Xalq rahnamosi Muqanna va o‘zbeklarning o‘ziga xos Janna D’Arki – Guloyin obrazlari – Hamid Olimjonning ulkan badiiy yutug‘idir” (Karimav N. “Hamid Olimjon”. T.; “Yosh gvardiya” 1979, 191-b.)
Hamid Olimjon Muqannaning tarixiy manbalardagi so‘zlari orqali uning nafaqat arab qo‘shinlari, hatto payg‘ambarlar oldida ham sajda qilmaydigan, o‘z yurtining ozodligi, mustaqilligi uchun butun kuchi va hayotini bag‘ishlagan yo‘lboshchi ekanini ko‘rsatishga uringan:

Sizni bosgan jarohatlarga malham,

Agar Xudo kerak bo‘lsa, Xudo ham,
Odam ham men, ozodlikdir shiorim,
Hurriyatdir topinajak Allohim!
Tomirimda qolmaguncha qatra qon,
Qur’oniga topinmayman hech qachon...
Menga kelsin barcha jabr ko‘rganlar.
Muhammadi, Isosi ham o‘zimman,
Ibrohimi, Mysosi ham o‘zimman.

Muqanna pesada otashparast bo‘lganligi uchungina Islom dinini qabul qilishdan bosh tortib, arablarga qarshi kurashmaydi. U, avvalo, o‘z xalqining qul bo‘lishini, mamlakatining istilochilar tomonidan idora etilishini aslo istamaydi. Muqanna va uning lashkari so‘nggi nafasiga qadar vatan ozodligi uchun kurashadi. U ona tuproqni dushmandan ozod qilgandan keyingina yuzidagi niqobni olish haqidagi va’dasini bajara olmaydi. Mag‘lubiyatga uchragan yo‘lboshchi gulxan yoqtirib, ota-bobolari yotgan tuproqqa aylanishi oldida haqli ravishda deydi:

Xalqqa ayting, men aslo o‘lganim yo‘q,

Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q.
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman!
Asar konflikti Muqanna, Otash, Gulobod, Guloyin, Gʻirdak kabi ijobiy qahramonlar va Saidbattol (arab qo‘shini qo‘mondoni), Jaloyir, Feruz singari salbiy personajlar o‘rtasidagi hayot-mamot kurashi asosiga qurilgan. Turkiy xalqlarning uzoq o‘tmishida arab istilochilariga qarshi kurashdagi qahramonliklarini fashistlar bostirib kirgan chog‘larda ibrat qilib ko‘rsatish orqali Hamid Olimjon "Muqanna" fojiasi bilan ham o‘z mamlakatini dushman changalidan himoya etishiga baholi qudrat hissa qo‘shdi.
“Hamid Olimjon o‘z asarini yozishda avval tarixiy adabiyotni sinchkovlik bilan o‘rgandi. Uning drama uchun to‘plagan materiallari orasida Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining tarjimasi, G.A.Ibrohimovning “Islomning kelib chiqishi va sinfiy mohiyati” kitobi (OGIZ, 1940), “Qur’on” suralarining ruscha tarjimalari, shuningdek, o‘zbek xalqining kelib chiqishi, olovga sig‘inish, buddizm va hokazolarga oid konspektlar ham bor” (Karimov N. “Hamid Olimjon”. T.; “Yosh gvardiya” 1979, 185-b.)
Faqat VIII asrda yashagan Muqanna tilida “million-million” singari hozirgi zamon so‘zlarining uchrashi mazkur pesa yaratilgan davrda Hamid Olimjonning hali dramaturgik mahorat bobida dastlabki qadamlar qo‘ygan-ligidan va kamolot bosqichiga ko‘tarilmaganidan dalolat beradi.
Dramaturgiya sohasida tajriba kamligi pesada ayrim ruhiy holatlar, insoniy tuyg‘ular yetarlicha dalillanmaganida ham ko‘rinadi. Bunga iqror bo‘lmoq uchun Muqanna muhabbati tasvirini eslash mumkin. Dramada Muqanna buyuk muhabbat sohibi sifatida ko‘rsatiladi. Faqat bunday talqin Muqannaning tarixiy asarlarda chizilgan mohiyatiga nomuvofiqdek tuyuladi. Mashhur tarixchi Narshahiy o‘zining “Buxoro tarixi” asarida ma’lum qilishicha, Muqannaning yuzta xotini bo‘lgan. Bunday qahramonda, ya’ni yuzta xotinli odamda o‘ta yuksak muhabbat tuyg‘usi bo‘lishi qiyinligini juda yaxshi anglagani uchun Hamid Olimjon yuqoridagi ma’lumotni butunlay chetlab o‘tgan va tarixiy shaxsni sun’iy ravishda ideallashtirish yo‘lidan ketgan.
“Jinoyat” pesasi esa Hamid Olimjonning hayotdagi murakkab, ziddiyatli muammolarni keskin to‘qnashuvlar va kolliziyalar vositasida talqin etish mahorati oshganligidan dalolat beruvchi drama bo‘lib qoldi. Unda o‘ta xudbin, munofiq, axloqsiz bir qariyaning juda yosh qiz bilan intim aloqaga erishish maqsadida uni o‘z o‘g‘liga xotin qilib olib berishga, so‘ngra kelindan tuban niyat yo‘lida foydalanishga intilishdek g‘ayritabiiy voqea ko‘rsatiladi. Shunday voqea yordamida muallif konfliktlarning keskinligiga, psixologik teranlikka va umuman asarning qiziqarli chiqishiga erishadi. Agar shunday tasvir yo‘lidan borganda, balki Hamid Olimjon hayotiylik va badiiylikning yuksak cho‘qqilariga ko‘tarilgan bo‘lar edi. Afsuski, avtomobil falokatidek baxtsiz hodisa tufayli 1944 yil 3 iyuldagi Hamid Olimjonning bevaqt o‘limi bunga imkon bermadi. Adabiyotshunosligimizda shoir vafoti qandaydir uyushtirishning oqibati emas, balki faqat baxtsiz tasodifning natijasi ekanligi va bu haqda chet ellarda tarqatilgan safsatalarning asossizligi juda yaxshi isbotlab berilgan. Umuman, adabiyotshunosligimizda shoir ijodini o‘rganish davri 30-yillarning oxirlarida Yusuf Sultonovning “Hamid Olimjon ertaklari” maqolasi bilan boshlangan.
L.Bat, Gʻ.Karimov, S.Azimov, S.Mamajonov, N.Karimov kabi adabiyotshunoslar ham Hamid Olimjon ijodi yuzasidan ko‘plab maqola va kitoblar e’lon qilganlar. Uyg‘un esa 1944 yil yozilgan “Shodlik va baxt kuychisi” maqolasida uning siymosini hamda ijodini bir yoqlama, ya’ni yaltiratilgan tarzda talqin qilish tamoyilini boshlab bergan. Hamid Olimjon o‘zbek she’riyatining yetuk namoyondasi sifatida xalqning muhabbatiga, tanqidchilarning ijobiy bahosiga sazovor bo‘ldi. Hozirga qadar adabiyotshunoslikda shoirning bir muncha ko‘tarinki, yaltiroq portretlari yaratilgan. Demak, Hamid Olimjon ijodining haqqoniy va xolis talqinlari kelajakda yaratiladi.
Shoir qisqa umr ko‘rgan bo‘lsa-da , o‘zbek adabiyoti ravnaqiga salmoqli hissa qo‘sha oldi. Bu mehnatlari munosib baholanib , Hamid Olimjon 1939 yilda “Hurmat belgisi” ordeni bilan mukofotlangan bo‘lsa, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tashkil etilishi (1943) bilan unga muxbir a’zo qilib saylangan.