9- mavzu: Artikulyatsion motorikani rivojlantirishga qaratilgan oyinlar

9- mavzu: Artikulyatsion motorikani rivojlantirishga

qaratilgan oyinlar.

I. Talabalarning bilimini aniqlash.

1. Tovushlar talaffuzi va ularda uchraydigan kamchiliklar haqida ma’lumot

bering.

2. Pereferik nutq apparati va vazifalari.

3. Til harakatchanligini rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar.

4. Lab harakatchanligini rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar.

5. Pastki jag’ harakatchanligini rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar.

6. Sirg’aluvchi tovushlar va ularda kuzatiladigan kamchiliklarga nima deb

ataladi?

7. Sonor tovushlarga qaysilar kiradi va ularda qanday kachiliklar kuzatiladi?

8. Til orqa tovushlari hosil bo’lishi va ularda uchraydigan kamchiliklar haqida

ma’lumot bering.

Javoblar

1Ovoz va shovqinning ishtirok ctish darajasiga ko‘ra tildagi fonemalar

ikkiga boMinadi: unli fonemalar va undosh fonemalar.

Unli fonemalar un naychalarining tebranishi bilan paydo bo'ladi.

Unli tovushlarni talaffuz qilganimizda, o'pkadan chiqadigan havo oqimi

og‘iz bo‘shlig‘ida biror to'siqqa duch kelmasdan chiqadi. Lckin og‘iz

bo‘sh!ig‘i tovushlarning aytilishida rezonatorlik vazifasini o'taydi. Unli

tovushlarning xilma-xilligi va sifati og‘iz bo‘shlig‘ining hajmi va undagi

a’zolarining holatiga: tilning ko‘tarilish darajasiga, lablarning ishtirokiga

va holatiga bogliqdir.Undosh tovushlar unli tovuslilardan quyidagicha farq qiladi: undoshlar og‘iz bokshlig‘ida paydo b o ‘ladi va shovqindan iborat boMadi yoki ularda qisman shovqin q atn ash ad i; undoshlarning talaftuzida о pkadan

chiqadigan havo oqimi b o ‘g‘izdagi un paychalarini ba’zan titratib, ba’zan titratmay o‘tadi; og‘iz b o ‘shIig‘idagi a’zolarining to‘sig‘iga duch keladi, buning natijasida havo oqimi portlab yoki sirg‘alib chiqadi; undoshlarni, odatda, cho'zib talaffuz ctib bo'lmaydi, unlilarni esa istagancha cho‘zib aytish mumkin (a-а:, a::, a:::).

2Periferik nuta aooarati uch boMimdan iborat: 1) nafas boMimi; 2)

ovoz bo‘limi; 3) artikulatsion bo ‘lim.

Nafas bo ‘limiga k o 'k rak qafasi, bronxlar va traxeya kiradi.

Nutqni talaffuz etish nafas olish bilan uzviy bog‘liqdir. N utq nafas

chiqarish fazasida hosil boMadi. Nafas chiqarish jarayonida havo oqinii

birvaqtning o'zida tovush hosil qiluvchi va artikulatsion funksiyani bajaradi

(shu bilan birga, asosiy funksiyasi havo almashinuvini ham bajaradi).

Ovoz boMimi hiqildoq va u bilan birga joylashgan ovoz paychalaridan

tashki! topgan. Hiqildoq nafas yoMining burun b o ‘shlig‘idan kcyingi qismi.

Hiqildoq havoning traxcyaga o'tishini ta’minlaydi va unga qattiq, suyuq

moddalar tushishiga to ‘sqinlik qiladiArtikulatsion b o ‘lim . Artikulatsion b o lim n in g asosty a ’zolari: til, lablar, jag‘ (yuqori va pastki), qattiq va yumshoq tnnglay, alveolalardir. Ulardan til, lab, yumshoq tanglay va pastki jag ‘ faol, qolganlari passiv organlar hisoblanadi

4 “SHirin murabbo” o’yini.

Maqsad: Til xarakatini faollashtirish.

O’yinning borishi:Bolalarga murabboni yalayotgan qizning rasmi

ko’rsatiladi.Qizning yuqorgi va pastgi labiga murabbo yopishib qoldi.Qiz

murabboni tili bilan yaladi.(Til xarakati bilan murabboni yalash ko’rsatiladi).

So’ngra bolalar ham ushbu mashqni qaytaradilar.Logoped har bir bola mashqini

qanday bajarayotganini kuzatib boradi.

Tishlarimizni tozalaymiz.

Maqsad: Til xarakatini faollashtirish.

O’yinning borishi:Bolalar logopedga qaragan holda bir qator bo’lib

o’tiradilar.Bolalarga rasm ko’rsatiladi.Qaranglar bolalar,bola qanday qilib tishlarini

tozalayapti. Biz ham hozir sizlar bilan tishlarimizni tozalaymiz.Faqatshyotka bilan

emas,balki tilimiz bilan.Avval logoped til bilan tishlarini tozalashni bolalarga o’zi

ko’rsatib beradi.So’ngra har bir bolani oldiga chaqirib mashqni bajarishini kuzatib

boradi.Mashq bir necha marta bajartiriladi.

(Bekinmachoq,quvnoq tilcha o’yinlari)

“Ot” o’yini.

Maqsad: Til uchi xarakatini faollashtirish.

O’yinning borishi: Bolalar qator bo’lib turadilar,ya’ni ular

otchalardir.Logopedning “Ketdik”degan so’zidan so’ng bolalar yuradilar va shu

bilan birga ot yurishiga taqlid qiladilar (tra-tru,tra-tru). “To’xtang”deyilgandan

so’ng esa to’xtab,otni to’xtatish ovoziga taqlid qiladilar (Trr-trr...).So’ngra logoped

har bir bolaga alohida talaffuz ettiradi.Logoped bolaning tili yuqoriga tishlar

orasida bo’lishini va til uchi xarakatlanishini kuzatib borishi kerak.Til uchini

to’g’ri ko’tarishga e’tibor berish kerak.Agar bola ushbu mashqni bajara

olmasa,konfet so’rishga taqlid etishini o’rgatish kerak.

5“Lablarimiz bulochkaday dumaloq” o’yini

Maqsad: Lab xarakatini faollashtirish.

O’yinning borishi: Logoped bolalarga dumaloq bulochka chizilgan rasimni

ko’rsatadi va bolalardan “Kim lablarini shunday dumaloq qila oladi?” deb

so’raydi.Avval logoped bolalarga o’zi ko’rsatib beradi (o -o-o-o). So’ngra bolalarni

ketma-ket chaqirib,mashqni erkin bajarish tavsiya etiladi.Bolalar mashqni erkin

bajarishini kuzatib borishadi.Mashqni bajarishda faqat lablarning ishtirok etishi

kuzatib boriladi,og’iz ochilgan holda bo’ladi,lekin pastki jag’ oldinga chiqib

ketmasligi kerak.

“Kim yaxshi kuladi?” o’yini.

Maqsad: Lab xarakatini faollashtirish.

Jixoz: Bo’g’irsoq,qo’g’irchoq.

O’yinning borishi: Bolalar yarim doira holda o’tiradilar.Logoped bolalarga

shunday deydi. “Biz xursand bo’lganimizda kulamiz”,mana bunday (o’zi kulib

ko’rsatadi). Biz juda xursand bo’lib kulganimizda tishlarimiz ko’rinadi.Hozir bizga

bo’g’irsoq bilan qo’g’irchoq mexmonga keladi.Hammamiz hursand va kulib ularni

kutib olamiz.Bolalar tishlarini ko’rsatib kuladilar.Endi mehmonlarimiz ketdi.Biz

hafa bo’ldik.Tishlarimizni bekitamiz.Mehmonlarimiz yana keldi.Kulamiz.SHu

tariqa mashqlar bir necha marta takrorlanadi.Lab xarakatlarining aniq bajarilishi

kuzatib boriladi.

“Kim nay chala oladi?” o’yini.

Maqsad: Lab xarakatlarini faollashtirish.

O’yinning borishi: Bola yarim doira holda logopedga qaragan holda

o’tiradilar.Logoped bolalarga nayning rasmini ko’rsatadi va bolalardan lablari

bilan nay hosil qilish so’raladi.Avval logoped nay chalishni taqlid qilishni

bolalarga o’zi ko’rsatib beradi.So’ngra bolalardan talaffuz etish so’raladi.Nay

chalinyapti deganda bolalar lablari bilan nay chalish xarakatini bajaradilar.Kuy

tugadi deyilganda bolalar lablarini oddiy holga keltiradilar.Mashq bir necha mar ta

takrorlanadi va aniq bajarilishi logoped tomonidan kuzatib boriladi.

5“O’rmon” o’yini.

Maqsad: Lab va pastki jag’ xarakatlarini faollashtirish.

Jihoz: Savatlar.

O’yinning borishi: Qiz va bola doira bo’lib turadilar.Ularning qo’lida

savatchalar bor.Bolalar o’rmonga qo’ziqorin tergani ketishyapti. Lekin bitta bola o’rmonda adashib qoldi.Bolalar o’rtoqlarini qidirishyapti.Au-au qaerdasan.

Logoped har bir bola au-au tovushlarini qanday talaffuz etayotganini kuzatib

borishi kerak.Au-tovushlari talaffuz etilayotganida pastki jag’imiz bir oz pasga

tushadi,lablar dumaloq holatda bo’ladi.Ushbu mashq bolalar tomonidan to’g’ri

bajarilishi kuzatibboriladi.

“Quvnoq tilcha” o’yini.

Maqsad:nutq apparati xarakatchanligini rirojlantirish.

O’yinning borishi: Bu o’yini bolani qiziqtirgan xolda olib borish

kerak.Logoped bolaga uning og’iz bushlig’i uy deb tasavvur etishni aytadi.Bu

uychada kichkinagina,quvnoqgina tilcha yashaydi.Tilcha erta turib oynalarni ochib

xonaga toza xavo kiritadi.Bunda bola og’zini ochadi.Tilcha yuzini yuvadi,bunda

tili bilan lablarini yalaydi.CHoy ichsin deganda bola tilini uchini ikki chetini

buklagan xolda xavoni ichiga tortadi.Logoped o’yinni davom ettiradi.Tilchamiz

nonushta qilgandan sung o’ynagani tashqariga chiqadi,deganda bola ikki lunjini

ishiradi.Sung tilcha toshdan toshga sakrasin deganda bola tili uchi bilan birma -bir

tishlariga tekkizib chiqadi.Logoped endi tilini otda sayirga chiqdi deganida bola tilini uchini tanglayga botirib ot tuyoqlarining ovoziga uxshab ovoz chiqaradi.Bu jarayon davomida bolaning lablari gox kulgu,gox cho’chchaygan xolatida buladi.Allbatta bola bu mashqlarni logoped bilan birgalikda taqlid asosida bajaradi.Keyinroq esa mustaqil tarzda bajarishini boshlaydi.

“Qo’g’irchoq uxlamoqchi” o’yini.

Maqsad: Pastki jag’ xarakatini rivojlantirish.

O’yinning borishi: Logoped bolalarga murojat qilib shunday

deydi:Qaranglar sizlar bilan o’ynab qo’g’irchog’imiz charchab qolibdi.Uning

uxlagisi keldi.U chuqur nafas olib esnayapti.Logoped bolalarga bir necha marta

esnashni ko’rsatib beradi.Esnaganimizda og’zimiz ochiq xolda ,chuqur nafas

olamiz,pastki jag’imiz esa pastga tushgan xolda bo’ladi .vazifani ko’rsatib

bergandan so’ng logoped bolalarning vazifani to’g’ri bajarib borishini kuzatadi.

“Qushlarni boqish” o’yini.

Maqsad: Pastki jag’ xarakatini rivojlantirish.

O’yinning borishi: Bolalar pedagogka qarama-qarshi stulchalarga

o’tirishadi.Pedagog bolalarga bir qush tasvirlangan rasmni va boqiladigan

qushchalar rasmini ko’rsatadi.So’ngra pedagog: Hozir biz o’yini o’ynaymiz.Sizlar

qushchalar bo’lasizlar.Men esa ona qush bulaman.Ona qush don olib

keladi,hamma qushchalar tumshuqlarini ochishadi.Donni yeb bo’lishgach

tumshuqlarini yopishadi-deb aytadi.Bolalar ushbu harakatlarni bajarishadi.O’yinni

bir necha marta qaytarish mumkin.Bolalar to’g’ri va tinch o’tirishlari kerak.

Boshni to’g’ri tutish kerak.Ayniqsa og’izni ochganda va yopganda orqaga

tashlamaslik kerak.

6 sigmatizm

7 Sonorlar — tarkibida ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq

boMgan tovushlar: m, n, n (ng), I, r

8Til orqa tovushlaridagi kamchiliklar:

kappatsizm - k tovushining nutqda yo‘qligi, parakatatsizm " k''tovushini almashtirilishi. Masalan, koptok - "topto", kitob - "titob";gammatsizm - k tovushining nutqda yo‘qligi, parakatatsizm "gtovushining almashtirilishi. Masalan, gui — "dul", gilam — "dilam”;xitizm — x tovushining nutqda yo‘qligi, paraxitizm "x" tovushining almashtirilishi. Masalan, xat — "tat", xo‘roz — "to‘roz";yotatsizm - y tovushining nutqda yo‘qligi, parayotatsizm "v"

tovushining almashtirilishi (grekcha kappa, gamma, xi, yota harflarini nomidan olingan bo‘lib, k, g, x, y tovushlarini bildiradi).

II. Amaliy topshiriqlar.

1-topshiriq. Jadvalni to’ldiring

Qaysi oyinlar bolalarda 1til,2lab, 3jag’,4 fonetik uquv, 5mimikalarni ribojlantiradi

nomini yozing.

1	“Ot” o’yini., Tishlarimizni tozalaymiz. “SHirin murabbo” o’yini.
2	“O’rmon” o’yini, “Kim nay chala oladi?” o’yini, “Kim yaxshi kuladi?” o’yini. “Lablarimiz bulochkaday dumaloq” o’yini
3	“Qushlarni boqish” o’yini, “Qo’g’irchoq uxlamoqchi” o’yini, “Quvnoq tilcha” o’yini “O’rmon” o’yini
4	“Do’kon” o’yini. “SHarcha teshildi” o’yini., “Sabzilar va giloslar” o’yini. “Rasmni juftini top” “Kim chaqqon?” o’yini.
5

2-topshiriq - Artikulyasion motorikani rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar.

Artikulyatsion motorikani rivojlantiruvchi o’yinlar

Surnaycha-surnay

Bolalar stullarda o’tiradilar, ularning harshisida qo’lida o’yinchoq surnay

bilan bir bola o’tiradi. Bolalar shoshmasdan ashula aytadilar: SH ye ‘ r m a t n

Bola lablarini oldinga cho’zib, surnaycha chalayotganday qilib o’xshatadilar:

«Du-du-du!». Bolalar o’zlariga tanish harakatlardan foydalanib raqsga

tushadilar. Pedagog: «Surnaycha boshqa chalinmaydi, Kolya bolalarni quvib ketdi» -deydi. Bolalar qochib ketadilar, yetaklovchi kimnidir tutishga harakat qiladi, u tutib

olgan bola esa yetaklovchining o’rniga turadi va o’yin qaytariladi. Toychoqlar

(M.Rauxverger musiqasi)