950) Abu Nasr Forobiyning ta’lim-tarbiyaga oid falsafiy qarashlari reja

(873)

(950)

Abu Nasr Forobiyning ta’lim-tarbiyaga oid falsafiy qarashlari

REJA

Kirish

Abu Nasr Forobiyning hayot yo’li;

Forobiyning falsafiy va jamiyatshunoslikka doir qarashlari;

Forobiyning ta’lim-tarbiya va axloq haqidagi qarashlari;

Xulosa.

Mamlaratimiz mustaqillikka erishgandan keyin turli sohalarda izchil islohotlar olib borildi, milliy qadriyatlarimiz tiklandi, talim-tarbiya va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish, ma’naviyat, jamoatchilik ongini o’stirishga katta e’tibor qaratildi. Shuningdek, buyuk ajdodlarimiz qoldirgan ilmiy, madaniy va ma’naviy meroslarimizni o’rganish va ulardan foydalanishga keng yo’l ochildi. Jumladan, insoniyat tarixida jahon tamadduniga katta xissa qo’shgan qomusiy olim Abu Nasr Forobiyning ulkan ma`naviy merosini o’rganish, tadqiqotlar qilish, va ommaga etkazish ishlari bugungi kunning dolzarb vazifalardandir. Zero Uning so‘nmas ilmiy va madaniy merosi ta’siri ostida dunyoning juda ko‘p madaniyat vakillari, jumladan Nizomiy Ganjaviy, Shota Rustaveli, Nosir Xisrav, Mirzo Ulug‘bek, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Grigor Tativatsi, Ioane Petritsi, Rodjer Bekon va boshqa yuzlab fan fidoyilari shakllangan, o‘zligini anglab, mustaqil ijod yo‘lini topib olganlar. Forobiyning, falsafa, mantiq, ilohiyot, ahloq, siyosat, falakiyot, kimiyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid ishlari nafaqat o‘z zamonasi uchun, balki hozirgi davrda ham juda ahamiyatlidir. Yosh avlodni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda Forobiyning ta’lim-tarbiya va ahloqqa oid asarlaridan o’rinli foydalanish uksak natijalar berishi muqarrardir.

KIRISH

Forobiy uning taxallusi bo‘lib, to‘liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxondir. Abu Nasr Forobiy O'tror shahrida 873 melodiy sanada tug'ildi. Uning otasi harbiy sarkarda edi. Yosh va zehni o'tkir Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada o'zlashtirdi va sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o'rgandi. U ko'proq Bag'dodda yashagan. U falsafa, mantiq, ilohiyot, ahloq, siyosat, falakiyot, kimiyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid 260 dan ziyod ilmiy asarlar yozgan. Forobiy o‘z zamonasi ilmlarining barcha sohasiga katta hissa qo‘shganligi, yunon falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli uning nomi ulug‘lanib, “Al-Muallim as-soniy”, “Sharq Arastusi” deb yuritilgan.

Forobiy uning taxallusi bo‘lib, to‘liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzlug‘ Tarxondir. Abu Nasr Forobiy O'tror shahrida 873 melodiy sanada tug'ildi. Uning otasi harbiy sarkarda edi. Yosh va zehni o'tkir Abu Nasr ilmga erta qiziqdi, arab, fors tilarini mukammal darajada o'zlashtirdi va sanskrit (qadimiy hind tili) tilini o'rgandi. U ko'proq Bag'dodda yashagan. U falsafa, mantiq, ilohiyot, ahloq, siyosat, falakiyot, kimiyo, musiqa va boshqa ilimlarga oid 260 dan ziyod ilmiy asarlar yozgan. Forobiy o‘z zamonasi ilmlarining barcha sohasiga katta hissa qo‘shganligi, yunon falsafasini sharhlab, dunyoga keng tanitganligi tufayli uning nomi ulug‘lanib, “Al-Muallim as-soniy”, “Sharq Arastusi” deb yuritilgan.

Forbiyning musiqa bo'yicha yozgan kitobi Islom madaniyatida yozilgan eng birinchi kitob bo'lib, hozirgacha asosiy manbalardan hisoblanadi. U «Qonun»ni ihtiro qilgan. Abu Nasr Forobiy oila, farzand, uy-joy orzusini ilm yo`lida qurbon qilib, butun umrini fanga  bag`ishladi. 950 yilda Damashq yaqinidagi qishloqlarning birida vafot etdi.

Abu Nasr Forobiyning hayot yo’li

Ayrim asarlari

Risola fi A'za il Inson

Risola fi A'za al-Hayvon

Risola fi Raddi ala Jolinus fima Nakaza fiha Aristotelis

Ta'liqot

Kitobun fi Aroi ahl il-Madinatil Fazila

Risola fi Masnil aql

Risola al-Mufarraqot

Risola fi Tahsil is Saodat

Risola fil Millatil-fazila

Risola uyun ul-Masoil

Forbiy o'zining talim tarbiya sohasidagi faoliyatida Aflotun va Arastu hamda yunon falsafasi va Islom dini qarashlarini muvofiqlashtirishga qattiq uringan. Uning o'zi dinini mahkam tutadigan musulmon bo'lgan. Shu bilan birga, u Aflotun va Arastu mazhabiga o'hshash falsafiy mazhabga asos solgan birinchi musulmon faylasufdir. Uning «الجمع بين رأيي الحكمين افلاطن إلاهي و ارستطالس - Ikki hakim - Aflotun va Arastularning ilohiy fikrlarini jamlash» - deb atalgan kitobi bu borada olib borgan hakatining gultoji hisoblanadi.

Forbiy o'zining talim tarbiya sohasidagi faoliyatida Aflotun va Arastu hamda yunon falsafasi va Islom dini qarashlarini muvofiqlashtirishga qattiq uringan. Uning o'zi dinini mahkam tutadigan musulmon bo'lgan. Shu bilan birga, u Aflotun va Arastu mazhabiga o'hshash falsafiy mazhabga asos solgan birinchi musulmon faylasufdir. Uning «الجمع بين رأيي الحكمين افلاطن إلاهي و ارستطالس - Ikki hakim - Aflotun va Arastularning ilohiy fikrlarini jamlash» - deb atalgan kitobi bu borada olib borgan hakatining gultoji hisoblanadi.

Forobiyning falsafiy va jamiyatshunoslikka doir qarashlari

Forbiy birinchi bo'lib Alloh taoloning borligiga olamni dalil qilib keltirmay, mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor narsalarni ikkiga - vujudi mumkin va vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud dunyodagi mavjudotlar bo'lib ularning bo'lishi mumkin bo'lganidek, bo'lmasligi ham mumkin. Ana o'shalar o'zidan boshqa narsaning ta’siri tufayli o'zgaradi va almashadi. Bu silsilaning ohirgi nuqtasi bo'lishi kerak. Ana o'sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning borib taqaladigan nuqtasi vojibul vujud - u bo'lmasa boshqa narsalar bo'lmaydigan zotdir – degan .

Forbiy birinchi bo'lib Alloh taoloning borligiga olamni dalil qilib keltirmay, mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubini keltirdi. U bor narsalarni ikkiga - vujudi mumkin va vujudi vojibga taqsimlaydi. Mumkinul vujud dunyodagi mavjudotlar bo'lib ularning bo'lishi mumkin bo'lganidek, bo'lmasligi ham mumkin. Ana o'shalar o'zidan boshqa narsaning ta’siri tufayli o'zgaradi va almashadi. Bu silsilaning ohirgi nuqtasi bo'lishi kerak. Ana o'sha ohirgi nuqta, hamma mumkinul vujudlarning borib taqaladigan nuqtasi vojibul vujud - u bo'lmasa boshqa narsalar bo'lmaydigan zotdir – degan .

Forbiy e'tiqodga tegishli olamning yaratilishi, nafs, aql, nubuvvat va boshqa mavzularda ham falsafa yuritgan.

vujudi vojib

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi vojib

sabab

sabab

sabab

sabab

Alloh taoloning borligini mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubi.

vujudi vojib

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi vojib

sabab

sabab

sabab

sabab

Alloh taoloning borligini mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubi.

vujudi vojib

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi vojib

sabab

sabab

sabab

sabab

Alloh taoloning borligini mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubi.

vujudi vojib

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi mumkin

vujudi vojib

sabab

sabab

sabab

sabab

Alloh taoloning borligini mantiqiy, aqliy dalil bilan isbot qilishning yangi uslubi.

Vojibul vujud quyidagi sifatlarga ega:

Alloh taoloni ta'riflash mumkin emas.

Alloh taoloning boshqa narsalarga o'hshab mohiyati yo'q.

Alloh taolo zarurat yuzasidan yolg'izdir, sherigi yo'qdir.

Alloh taolo modda emas. U holis aqldir. U holis yahshilikdir.

Forbiyning axloq va ta’lim-tarbiya to’g’risidagi falsafasida Alloh – butun olamlarning tarbiyachisi bo’lgan vojibul vujuddir.

Bilish jarayonini aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo’lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo’lgan murakkab yo’lni bosib o’tadi.

• Bilish jarayonini aql va sezgilar orqali yuzaga keladi. Bilish jarayoni cheksiz bo’lib, u inson jonli mushohada va tafakkurining noaniq narsani bilmaslikdan bilishgacha bo’lgan murakkab yo’lni bosib o’tadi.

Farobiy yosh avlodni kamolga yetkazishda u yashayotgan jamiyatdagi muhit, hayotiy tajriba, talim-tarbiyaning ta`siri va bu  ta`sir  natijasida ular o`zlaridagi ijobiy yoki salbiy xislat-fazilatlarni namoyon qilishlarini aytadi. “Insonlar  tug`ilganda  kamolotli  bo`lib tug`imaydi, ularni orasida aslida farq ham  bo`lmaydi, ularning xulqi, faoliyati, hayoti o`xshash bo`ladi, keyinchalik esa o`zgaradi, ya`ni ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatda odamlar uzoq yillardan beri amal qilib  kelayotgan  qadiriyatlarni va me`yorlarni qabul qiladilar. Ularga  moslashadilar,  voqealar  va muhit ta`sirida yaxshi yoki yomon odatlarni o`rganadilar. Inson jamiyatdagi qarama-qarshiliklarni o`ziga singdira boshlaydi, har xil  mushkulotlarga duch keladi.

• Farobiy yosh avlodni kamolga yetkazishda u yashayotgan jamiyatdagi muhit, hayotiy tajriba, talim-tarbiyaning ta`siri va bu  ta`sir  natijasida ular o`zlaridagi ijobiy yoki salbiy xislat-fazilatlarni namoyon qilishlarini aytadi. “Insonlar  tug`ilganda  kamolotli  bo`lib tug`imaydi, ularni orasida aslida farq ham  bo`lmaydi, ularning xulqi, faoliyati, hayoti o`xshash bo`ladi, keyinchalik esa o`zgaradi, ya`ni ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatda odamlar uzoq yillardan beri amal qilib  kelayotgan  qadiriyatlarni va me`yorlarni qabul qiladilar. Ularga  moslashadilar,  voqealar  va muhit ta`sirida yaxshi yoki yomon odatlarni o`rganadilar. Inson jamiyatdagi qarama-qarshiliklarni o`ziga singdira boshlaydi, har xil  mushkulotlarga duch keladi.

E’tiboringiz uchun rahmat