А IX –xii a. O’rta Osiyo davlatlari

Vazifa 2. А) IX –XII a. O’rta Osiyo davlatlari

	Davlatlar	Davlat tuzilishi	Mavjud bo‘lgan davri	Boshqaruv tizimi	Iqtisodiy hayot	Hudud	Madaniy xayot	Zaiflashish sabablari
	Somoniylar davlati	Viloyatlardan tashkil topgan	865-999	Monarxiya	Ko`plab davlatlar bilan iqtisodiy aloqalar olib bogan.	Ravnaq topgan davrida Movarounnahr, Xuroson, Shimoliy va Sharqiy Eronni o‘z ichiga olgan	IX—XI asr boshlaridan Movarounnahr va Xurosonda sodir bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatning tadrijiy rivoji va u bilan chambarchas bog‘liq ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlar mamlakat aholisining madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi. Ma'lumki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka qo‘shib olingach, zabt etilgan o‘zga mamlakatlar qatorida, bu o‘lkada ham faqat islomgana emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning davlat hamda mafkurasi bo‘lgan islom dini tili edi. Shuningdek, hududlari kengayib jahondagi eng yirik davlatga aylangan Arab xalifaligida davlat tili fan tili ham edi. Shu boisdan kadimiy madaniy an'analarga boy Ajam va Movarounnahrda qo‘p jihatdan arab tilining mohiyati oshib, uni o‘zlashgirishta bo‘lgan intilish kuchli bo‘ldi. Islomni qabul qilgan aholining qo‘pchilikka yod arab tili bilan muloqoti, garchi faqat ibodat vaqtlarida Kur'oni Karimning qisqa suralarini tilovat qilishdan iborat bo‘lsa-da, ammo mahalliy zodagonlar arab tilini xalifalik ma'murlari bilan yaqinlashish va mamlakatda o‘z siyosiy faoliyatini tiklab, uni mustahkamlashning garovi deb hisoblaydilar, uni o‘zlashtirishga astoydil kirishadilar. Arab tiliga bo‘lgan bunday ehtiyoj va intilish tufayli ko‘p vaqt o‘tmay Movarounnahrda ham hatto o‘z ona tilidan ko‘ra arab tili va yozuvini yaxshiroq o‘zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo‘ladi.	Ichki ziddiyatlar taxt uchun o`zaro kurashlar. Somoniylar davlati zaiflashuvi va inqiroziga sabab bo`ldi.
	Qoraxoniylar davlati	Viloyatlardan tashkil topgan	X asr o`rtalaridan – 1141-yilgacha	Monarxiya	Ko`p xil yer egaligi turlari bo`lgan va ko`plab soliqlar olingan	Sirdaryo havzasi	Qoraxoniylardavrida turli oʻlkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasogʻun, Qashqar, Oʻzgan kabi shaharlar ham maʼmuriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning oʻlka hayotidagi muhim oʻrnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi.	Xususan, saljuqiylarning so’ngi podshohi Sulton Sanjar (1118-1157) Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmdori Arslonxon (1102-1130)ning zaiflashib qolganligidan va mahalliy ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. Shundan so’ng Qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton Sanjarga tobe bo’lib qoladilar.
	Xorazmshoxlar davlati	Viloyatlardan tashkil topgan	995-1221	Monarxiya	27 dablat unga boj to`lagan. Chingizxon davlati bilan aloqalar olib birgan	Uning shimoli g‘arbiy va g‘arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubi g‘arbda Iroqqa qadar borar edi. Janubi sharqiy hududlari G‘azna viloyatidan, shimoli sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o‘tar edi.	Xorazmshoxlar davlati markazi -Gurganj yirik savdo va madaniy markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on, Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan. Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya‘ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar. Jumladan, Xorazmshoh Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo‘lshga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to‘liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan.Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo‘lgan. Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun dehqonchilikka ko‘p mablag‘ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo‘tarishga harakat qilganlar. Takashning munshiysi -shaxsiy kotibi Muxammad Bag‘dodiy At-tasviri ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo‘l-yo‘riqlari) asarida o‘sha davrdagi axvolni yozib qoldirgan.	Xorazmshoxlar davlati zaiflashuviga sabab viloyat xonlari davlat rahbariga unchalik yaxshi bo`yso`nmaydi. Xalqning norozilik xarakatlari xorazmshoxlarni zaiflashtirdi

Vazifa 2. B) Venn diagrammasi

А – Shayboniylar davlatining o‘ziga xos tomonlari –

Amir Temur avlodlarining parokandaliklariga barham berib mamlakatni birlshtirdi. Mamlakatda san`at va maorifni yuksaldi.

B – Temuriylar davlatining o‘ziga xos tomonlari –

Mo`g`ullar istilosiga barham berildi. Davlat birlashtirildi. Madaniyat va ma`rifat yuksaldi.

АB – Ushbu davlatlarning o‘ziga xos xususiyatlari – Ikkala davlat ham qiyin siyosiy davrda tashkil topgan va bunga yetakchilarining zukkoligi sabab bo`lgan. O`z davrining qudratli davlatlari sanalgan. San`at va dinga katta e`tabor qaratilgan