A. u tayrova


Download 422.15 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/6
Sana03.10.2017
Hajmi422.15 Kb.
#17031
  1   2   3   4   5   6

 

 

 

 

 

A.U Tayrova 

 

 

 

 

 

 

 

«TOPOGRAFIYALIQ SIZILMASHILIQ HA’M 

KARTALARDI U’SKENELEW» PA’Nİ BOYINShA  

 

Lektsiya tekstleri 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«NUKUS» 

 

 

 

 



 

 


 

2

1-MAVZU:  KARTALARNİ JİHOZLASh VA KOMPYuTER 



DİZEYNİNİNG NAZARİY ASOSLARİ 

 

1.1.



 

Kursning moh’iyati va vazifalari. 

Xaritalarni jih’ozlash - kartografiyaga axtisoslashgan o’quvchilarni tayёrlashda 

asosiy kurslardan bir  h’isoblanadi. Kursning maqsadi - o’quvchi kartograflarni 

kartografik asarlarni jih’ozlashni ilmiy asoslari, tavsirlash vositalari, ularni 

xususiyatlari, h’ar xil xaritalar va atlaslarni loyih’alashtirish va tizim vaqtida ularni 

qo’llash qoidalari bilan tanishtirish h’isoblanadi. 

Uning asosiy vazifalari 

- kartografik belgilarni aql-idrokka asoslangan va samarali usullarini 

loyih’alashtirish uchun tasvirlovchi vositalarni tavsiflash va tanlash; 

- badiiy usullarni qo’lash va qabul qilish (rang, plastikada tasvirlash, tasviriy 

sanatni qabul qilish); 

- kartografik asarlarning tashqi ko’rinishini dizeyinini ishlab chiqish; 

- karta va atlaslarni yaratishda kompyuter dizayni texnologiyasidan foydalanish. 

Bu vazifalarni bajarishda quyidagi asosiy omillarni h’isobga olish ko’zda 

tutiladi: kartaning masshtabi, maqsadi, turi, kartaga olinaёtgan xududning kattaligi; 

foydalanish xarakteri, shuningdek nashr qilish texnologiyasi va poligrafik qayta nashr 

etish, ishlab (chiqarilishi) chiqilishi. 

Karta va atlaslarning badiiy  loyih’alashtirish dizaynning asosiy xususiyatlariga 

javob berishi kerak: 

- mazmunining ifodalimyligi; 

- shaklining qulayligi; 

- loyih’aning kam xarjligi; 

- yuqori estetik sifatlarga. 

1.2. Tasvirlash vositalari. 

Kartografiyada tasvirlash vositalari texnik va badiiy grafikaning yig’indisini 

tashkil etadi. 

Kartada grafik qurilmalar ko’pinchal tekis shaklda ifodalanadi, kam xollarda esa 

h’ajmga ega bo’lgan figuralar - turli geometrik shakllar (umumiy ko’rinishdagi - 

nuqta chiziq maydonlar). Bundan tashqari tasvirlovchi vositalar turli xil badiiy tasvir

rasmlar, h’arfli, raqamli elementlar va h’.k.larni o’z tarkibiga oladi. Eng muh’im 

tasvirlovchi vosita rang h’isoblanadi. 

Turli xil tasvirlovchi vositalarning birikmasi kartografik belgilar tizimining 

loyih’alashtirishini katta imkoniyatini beradi. Ulardan optimal foydalanishni, grafik 

o’zlashtirish vositalarini aloh’ida xususiyatlarini batafsil o’rganishni, ularning 

tasviriy kuchi va h’ajmini kartografik belgilarni qurishda samarali qo’llashdir. 

Tasvirlovchi vositalarni o’rganish va qo’llash ularni bevosita ko’z bilan qabul 

qilish bilan, uning tabiiy moh’iyati kelib chiqadi: 

-  ёrug’lik nurlanishining h’osil bo’lishi (aks ettirilishi, o’tkazilishi, yutilishi va 

h’.k.); 


- fizillogik - ko’rish organiga nurlanishni tasirini ёrug’lik tasurotini yuzaga 

keltirish; 



 

3

- psixologik - predmetlarning shakli, o’lchami, rangi, h’ajmi h’aqida fikr 



yuritishga imkon beruvchi, ёrug’likni sifati va miqdorini farqlashni sezish. 

Jismoniy (h’arakat) tasir etuvchi va psixologik tasirlanish o’rtasidagi 

aloqalarning o’rganilishi asosan tajriba (eksperiment)lar sarasigsha kiradi. Ularning 

maqsadi grafik vositalarni to’g’ri qo’lash, (grafik elementlarni), ularni qoplamlarini, 

qatlamlari, shakli o’lchami, shaqlni joylashtirish kombinatsiyalarini belgilashdir. Bu 

esa o’z navbatida kartani o’qishni osonlashtiradi. Undan ilmiy bilim olishda va etarli 

informatsiya tashuvi vosita sifatida foydalaniladi. 

Hamma grafik elementlar kartalarda shtrixlangan (bunga shriftlar h’am 

taalluqli), yani chiziqlar, shtrixlar, nuqtalar bilan bajarilgan va fonli - turli xil rang 

bilan bo’yalgan maydonlarga bo’lish qabul qilingan. Bu bo’linish shtrixli va fonli 

elementlarning turli vazifalari, ularning tasvirlovchi imkoniyatlarini qabul qilib olish 

imkoniyati, texnikasi va usullarni (qo’lёzma va kompyuter) bajarilishi, poligrafik 

ishlanishiga asoslangan. Hamda turli ёrqinlikdagi (soyanurlar printsipi) bajarilgan 

rangli tusdagi yarim tusli elementlar h’am ajratiladi. 

Shunga muvofiq kartalar tayёrlanaёtganda shtrixli originallarga shtrixli element 

kiritilgan, shtrixli originallardan rangli originallar nusxalari tayёrlanadi. Jih’ozlangan 

kartalar qo’lёzma va kompyuter texnologiyasi asosida nashr qilinishi uchun tanlangan 

ranglarga bo’yalgan bo’ladi. Yarim tusdagi kartalarda esa qo’lda ёki kompyuterda 

tasvirlangan yarimtus ifodalanadi. 

1.3. Kartalarni yaratishda dizaynning roli 

Kartalarni yaratish bo’yicha to’liq ishglar tsikli ketma-ket qator bosqichdan 

iborat bo’ladi: 

- loyih’alashtirish; 

- tuzish; 

- kartalarni nashrga tayёrlash; 

- nashr etish. 

Kartalarni tuzishda bevosita jih’ozlash bilan bog’liq ishlar amalda uni 

yaratishdagi h’amma bosqichda bajariladi. 

Kartaning loyih’asi (dasturi)ni tuzish bosqichi. Uni ishlab chiqilishida asosiy 

vazifa echiladi - kartada aks ettiriladigan h’amma elementlarning mazmunini 

tasvirlovchi vositalarini tanlash va kartografik belgilar yaxlit tizimini keyinchalik 

loyih’alashtirishdir. 

Shartli belgilarning loyih’aga muvofiqligi rangli jih’ozlangan tajriba 

namunalarida tekshiriladi. Bu bosqichda shuningdek, tashqi jih’ozlash h’am 

loyih’alashtiriladi: ramkalar, ularning bezagi, kartaning nomi uchun shriftning 

ko’rinishi va o’lchami, qushimcha elementlarning mazmuni (kesma kartalar, 

diagrammalar, profillar va x.k.). So’ngra kartografik asarning umumiy kompozitsion 

tuzilishi amalga oshiriladi, yani tasvirlashga oid h’amma tashqi elementlarni joyi 

belgilanadi. Bunda dizeynerning asosiy vazifasi - kartaning ko’rinishini munosib 

loyih’alashtirish, tashqi elementlarni mantiqan va ixcham qilib loyih’alashtirish, 

kartografik asarning o’ziga h’osligini takidlovchi badiiy uslublarni qo’llashi. 

Bu erda kartograf badiiy konstiruktorlik faoliyatining ko’lami namoёn bo’ladi, 

ayniqsa, yirik asarlarning loyih’alashtirilishida (m-n, kompleks atlaslarda). 



 

4

Kartaning tuzilish bosqichi originalni grafik qurishdan iborat. Bu ijodiy jaraёn 



elementlarni mazmunini tanlash va umumlashtirish, obektlarni to’g’ri joylashtirish, 

shtrixli elementlarni chizishda zarur aniqlikka rioya qilishdir. Shu bilan bir vaqtda 

shriftli, ёzuvli, nomlarni, chizish, ёzish va h’.k. 

Bunda talab qilinadigan sifati va texnologiyaga javob beradigan kompyuter 

vositalari ёki qo’l ёrdamida ijro qilinadigan chizma asboblar va ёrdamchi qurilmalar 

ishlatiladi. bu bosqichda kartani legandasini qurish muh’im ah’amiyat kasb etadi

yani shartli belgilarni malum bir tizim va ketma-ketlikda joylashtirish, guruh’lar va 

aloh’ida belgilar orasidagi masofalarni h’isoblab chiqish, sarlavh’alar uchun 

shriftlarning h’ajmini moslab ajratish va tushintirish ёzuvlarini belgilash va h’.k. 

Kartani nashrga tayёrlash. Jih’ozlash ishlarini masuliyatli qismini bajarilishi - 

maxsus originallarni tayёrlash va ulardan bosma shakllarni olib, so’ngra kartani 

bosishdir. 

Kartalarning originallari yuqori sifati bilan ajralib turadi. Yangidan-yangi grafik 

ishlarni bajarishda katta tajriba talab qiladi. Jih’ozlashning muh’im vazifasi, ranglar 

jilosi ko’rinishini yakunlovchi ko’rinishini ishlab chiqish, fon elementlari uchun 

uyg’unlashgan tuslarni tanlab olish, yani bo’lg’usi kartaning mazmuni va badiiy 

ko’rgazmali qilib tasvirlash. U tusni jih’ozlash grafikasini ishlab chiqish uchun, 

ranglarni tanlash uchun poligrafik ishlab chiqishga xizmat qiladi. Eng yaxshi rang 

masalasini topishda (ayniqsa murakkab kartalar uchun), bazida bir nechta 

jih’ozlangan variantlarni tayёrlashadi. 

Kartaning tashqi qiёfasi h’aqidagi yakunlovchi fikrni rangli namuna beradi - 

shtrixlangan, fonli, yarim tusli, h’amma shakllarda uyg’unlashgan nusxalari beriladi. 

Yakka nusxada bajarilgan rangli namuna tirajini bosish uchun etalon h’isoblanadi. 

Lekin bundan oldin uni original rangiga muvofiqligi tekshiriladi. Yana kartani 

tayёrlashni yakunlovchi bosqichda h’am tuzatish, fonli elementlarni o’zgartirish, rang 

tusini kuchaytirish ёki zaiflashtirish bo’yicha ishlar vujudga keladi. 

 

2-MAVZU: KARTOGRAFİK BELGİLAR, ULARNİ YaSASh USULLARİ 

 

2.1. Kartografik belgilar, ularning kardagi roli 

Kartalar biror-bir manzara ёki joyning kichraytirilgan shakli ekanligi sababli, 

aerofotosurat, surat, rasm va shunga o’xshash badiiy ko’rinishidan farqli o’laroq, 

obekt, voqea va h’odisalarni h’aqiqiyligicha (real) tasvirlashda shartli belgilardan 

foydalanishni taqozo etadi. kartografik belgilar maxsus grafika simvollari bo’lib, 

kartada obektning ko’rinishi, joylashuvi va tarqalishidagi kengliklarini, obekti va 

h’odisalarni (ularning sifati va miqdor ko’rsatkichlari h’aqida malumot, ularning 

h’olati, aloqalari, dinamikasi (o’sish va o’zgarishi) va h’.k.) interpretatsiya (izoh’lash) 

qilish imkonini beradi. 

Kartografik belgilar kartaning shakllangan grafik tili bo’lib xizmat qiladi. 

Kartografik til xuddi boshqa suniy tillar kabi fikrni ifodalash va anglashda ёrdamchi 

qurol vazifasini o’taydi. 


 

5

Shartli belgilarning afzalliklari shundan iboratki, ular faqatgina qisqa baёn 



etilmasdan, balki so’z bilan ifodalash qiyinroq bo’lgan zamon va makondagi aloqa va 

munosabatlarni ochiq-oydin ko’rsatish imkonini beradi. 

Kartografik belgilar sistemasi doirasida ishlatiladi. belgilar sistemasi (tizimi) - 

karta masshtabi, mazmuni, foydalanish xarakter iva yo’nalishiga ko’ra shartli belgilar 

majmuidir. Ular bilimlarni qayd qilish, ifodalash va umumlashtirishda fikrlarni baёn 

etish uchun xizmat qiladi, yani nazariy tadqiqot vositasi bo’lib xizmat qiladi. Kartani 

ilmiy jih’atdan anglashda begilarning roli h’aqida Leybnits: «Belgilar va ularni 

ifodalash sanati ajoyib qo’llanadir, negaki u tasavvurni engillashtiradi… Turli 

kashfiёtlar uchun belgilarning qulay bo’lishiga h’arakat qilmoqqa ah’amiyat berish 

lozim… Shunda fikrlash ancha osonlashadi…» 

Belgilarning tashqi ko’rinishi, ijodiy jaraёnlarning birgalikdagi uyg’unligi 

murakkab va yashirin aloqalarni ifodalash imkonini beradi. 

Semiotika - belgilar va belgilar tizimi xususiyatlarini tadqiq qiluvchi fandir. 

Belgilar va belgilar tizimi muammolarini kompleks o’rganishda semiotikada 3 ta 

yirik sintaktika, semantika, pragmatika yo’nalishlari mavjuddir. 

Kartografik sintaktika - malum sistema ichidagi belgilarning o’zaro 

munosabatidir. Uning vazifasiga quyidagilar kiradi: kartografik belgilarning 

konstruktiv elementlari va grafik ifodalanishiga ko’ra tuzilishi va sistpematizatsiyasi, 

biror-bir belgini grafik vosita ёrdamida ifodalash, yangi belgilar qatorini tashkil etish; 

belgilarning zamon va makondagi kombinatsiyalari tadqiqotlarini, ularni oqilona 

qurish: belgilarni qaytadan yaratish imkoniyatlarini o’rganishdan iboratdir. 

Tarqalishiga, obektlar va ularning moh’iyatini xarakterlashga ko’ra, belgilar 3 

toifaga bo’linadi: belgili, chiziqli, maydonni ifodalovchi. Bundan tashqari shartli 

belgilarning o’rniga ёki ularning o’rnini so’z bilan to’ldirish mumkin bulgan aloh’ida 

bir guruh’ni ajratish mumkin. Bundan keyingilar shakli, o’lchami, mo’ljalga ko’ra ёki 

yunaltirilgan, ichki tuzilishi, ёrug’ligi (och ёki to’qligi), rangiga ko’ra ajratiladi. 

Belgilarning shakli grafikaning keng ko’lamdagi imkoniyatlarini ifoda etadi. 

Obektning  xaraetriga ko’ra shaklini ifodalash mumkin bo’lmaganda ularni turli 

geometrik shakllar (doira, kvadrat, to’g’ri to’rtburchak, uchburchak, besh va olti 

burchak, trapetsiya va boshqalar), shuningdek h’ajmli (kub, shar va h’.k.) belgilar 

ёrdamida tasvirlash (1-rasm, a); ko’rgazmali belgilar ko’rsatilaёtgan predmetga 

mosroq tushadigan shakllar orqali ifodalanadi (1-rasm, b), Masalan: traktor sanoati 

joylashgan joyda traktor suratini ko’rsatish maqsadga muvofiq bo’ladi. 

Chiziqli va maydonli belgilar orqali obektning shakli, chegarasi, uning 

kenglikdagi joylashishi aniqlanadi. Biroq vektor (yo’naltiruvchi) ko’rinishidagi 

belgilar turli shakllarda tasvirlanishi mumkin (3-rasm, v). 

 


 

6

 



 

 Kartografik belgilarning, turli shakllarda tasvirlanishi; a-geometrik shakllar; b-ko’rgazmali 

belgilar; v-chizikli belgilar; 

 

Shartli belgilarning o’lchami (katta kichikligi) ular qurilishdagi muh’im grafik 



vositadir. Kartaning masshtabi, maqsadi va foydalanilishiga ko’ra uning o’lchami 

belgilanadi. 

Kartografik belgilarning o’lchami tasvirning tafsilotlari va uning o’qilishi biroz 

qarama-qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Belgi o’lchamini kichraytirib kartaning ikir-

chikirlarigacha ko’rsatish mumkin, lekin h’addan tashqari mayda belgilar uning 

o’qilishini qiyinlashtiradi. Yirik, o’qilishini qiynlashtiradi. Yirik, o’qilishi oson 

bo’lgan belgilar ularni manosiga ko’ra etarlicha generalizatsiya (ixchamlashtirish) 

qilishni talab etadi. 

Yo’naltiriluvchi - mo’ljal belgilari grafika jih’atidan kamroq, asosan bazi 

geometrik shakllarda qo’llaniladi (4-rasm). 

 

Yo’naltiriluvchi muljal belgilar

 

 


 

7

Mo’ljal belgilari maydon konturlarini shtrixovka bilan tasvirlashda samara 



beradi. 

Ko’rinishi (rasmi) h’amma turdagi kartografik belgilarni ko’rsatish imkonini 

beradi. Masalan: ichki tuzilishiga ko’ra bir-biridan farqlanadigan belgili, chiziqli va 

maydonli belgilar (5-rasm). 

 

İchki tuzilishiga kura bir-biridan farklanadigan belgilar

 

 

Belgi, chiziq va maydonlardagi farqlarni ajratib, ularni bezatishda bir xil 



ranglilikdagi (oqdan qora ranggacha) ёrug’lik (oq rangning ulushini h’isobga olgan 

h’olda) belgisidan foydalaniladi. Biroq bu usulning samaraliligi asosan, maydon 

belgisidan foydalanganda, yani katta maydonlarda ёrug’likning o’zgara borishini 

ko’rsatishda ko’proq seziladi (6-rasm). 

 


 

8

 



Yoruglik bo’yicha ajratiladigan belgilar 

 

Rangli kartalarning belgilar tizimini tuzishda h’ar tomonlama tasvirlash 



imkoniyatini beruvchi rangning ah’amiyati kattadir. Belgili, chiziqli, maydonli 

belgilarni konstruktsiyalash (qurish)da grafika vositalaridan foydalanish cheksiz 

imkoniyatlar yaratadi. 

Uch va undan ortiq alomatli belgilar yig’indisidan murakkab belgilar (ichki 

tuzilishi, o’sish dinamikasi va boshqalar) qurish imkoni kelib chiqadi, bunda 

ifodalanaёtgan shaklning tuzilishi bir-biridan farq qiladi (7-rasm). 

 

8-rasm. Turli xil guruxlarning shartli belgilarda berilishi sxemasi 

a-shakli, b-rangi, v-ichki tuzilishi, g-ichki tuzilishining ulchami. 

 

8-rasmda shakl, rang va ichki tuzilishli shartli belgilardan foydalanish sxemasi 



berilgan, sxema (zaruratga ko’ra) belgining o’lchami bilan to’ldirilishi mumkin. 

Белгиларни куришда графика воситасининг уйгунлашуви 

 

9

Grafika vositasining uyg’unlashuv turlari ko’p sonli bo’lib, yakka h’oldagilari 



belgilarning semantika yo’nalishiga xosdir. 

Kartografik sintaktikaning vazifasi 0 belgilarning bir-biriga mos kelishini, 

turliligini, belgilar joylashuvining zichligini va estetik badiiyligini tamnlashdan 

iboratdir (9 rasm). 

 

9-rasm. Belgilarni joylashtirish variantlari 



a-chuzilib ketgan, b-kuzga notinch kurinishi, v-tugri joylashtirilgan. 

 

Belgilarni joylashtirishda belgilar chizilishining to’g’riligini, bezatilishini 



h’isobga olish lozim, chunki belgining tashqi ko’rinishi kartaning o’qilishiga tasir 

ko’rsatadi (10-rasm). 

 

10-rasm. Belgilarni geometrik chizish uslubi 



a-notugri, b-tugri kurilgan. 

 

Kartografik semantika - ko’rsatilaёtgan obekt bilan shartli belgi o’rtasidagi 



munosabat bo’lib, belgidan foydalanishni mano jih’atdan anglashni ifodalaydi, 

belgining h’aqiqiy manosi, u h’aqda informatsion malumot berib, h’ar bir 

elementning tutgan o’rnini ko’rsatadi. 

 

Shartli belgilar sistemasi (tizimi)ni qurishda grafika vositalaridan foydalanish 



maqsadga muvofiqdir, chunki bunda ko’rsatilaёtgan obektning barcha ikir-

chikirlarigacha to’g’ri va unumli ko’rsatilish imkoniyatlari h’osil bo’ladi. Shakl va 

mo’ljal belgilari bilan obektning sifat ko’rsatkichlarini, o’lchami va ёrug’lik 

ёrdamida – miqdorini, dinamikasini; ichki tuzilishi va rangi bilan esa, h’am sifat, 

h’am miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash mumkin. 


 10

 

Belgilar tizimi ko’rsatilaёtgan obektdagi belgilarining o’zaro aloqada bo’lishini 



taqozo etadi. Grafika vositalari orqali obektning asosiy belgilari o’rtasidagi aloqalarni 

bo’rttiribroq, o’xshash obektdan o’xshashliklarni umumlashtirib ko’rsatish, kartadan 

kerakli malumotni topish va o’qishni osonlashtiradi (8 - rasm). Ko’rsatilaёtgan obekt 

va uning shartli belgisi bilan o’zaro aloqasini oddiy so’z bilan legendada ifodalash 

mumkin.  Legenda – shartli belgining manosinigina ko’rsatib qolmay, balki uning 

guruh’lanishini, ularga bo’ysunuvchi malumot va h’.q. larni, yani kartaning 

mazmunini ochib beradi. 

 

Kartografik belgilar mazmuniga ko’ra, bir necha darajaga ega, yani quyi 



darajada – oddiy belgilar ishlatiladi, malumotlar ko’lami chegaralangan (masalan: 

kartadagi gorizontallar – dengiz sath’idan bir xil balandlikdagi nuqtalarni bir-biri 

bilan bog’lovchi chiziqlarni bildiradi) bo’ladi. 

 

Balandliklarni shartli ravishda gorizontal chiziqlar orqali ifodalash, 



malumotlarni yuqori darajada: relefning ko’rinishi, uning balandligi, qiyaligi va 

h’oqazolarni ko’rsatish imkonini beradi. Ayrim relef shakllarning gorizontallar bilan 

ko’rsatilishi relef turi h’aqida yangi tushuncha h’osil qiladi. Ko’pgina belgilari 

mazmunan turli darajalarda namoёn bo’ladi. 

 

Shartli belgilardan foydalanish orqali aloh’ida belgilar, ularning tizimi h’aqida 



malumot olish imkoniyati ortadi. 

 

Kartografik pragmatika – belgilarning muayyan munosabat va aloqalarini, yani 



kartani tayёrlab beruvchi, undan foydalanuvchi bilan kartografik belgilarning o’zaro 

munosabatini o’rganadi. Kartani yaratuvchi va foydalanuvchi uchun karta tilini 

bilmoq zarur. Birinchi navbatda, belgilarni kurganda aniqligi, to’la – to’kisligi, 

mazmuniga ko’ra oson va to’liq o’qilishini, yani undan foydalanish samaradorligini 

taminlaydi; 

 

İkkinchidan – kartada berilgan malumotlarni to’g’ri tushunib, belgilarni to’g’ri 



talqin qila olmoq, tah’lil qilib, ularning o’zaro tasirini o’rnatish, yani kartani to’la 

qonli o’qish imkonini beradi. 

 Kartani 

o’qiёtgan o’quvchining bilim darajasi katta ah’amiyatga ega. 

Ko’rsatilaёtgan joy h’aqidagi malumotning h’ajmi va uni bah’olash o’quvchining shu 

obekt bilan qay tarzda tanish ekani, belgilar bilan real h’odisalar orasidagi bog’liqni 

tushunish imkonini beradi. 

 

Wquvchi birinchi bor kartaga qarab, umumiy tushunchaga ega bo’ladi, keyin 



uni tushunib tah’mil qiladi, oxir-oqibat barcha malumotlarni h’aёlan jamlab, zarur 

shartli belgilarnigina qoldirib, kartadagi barcha belgilarni sintez qiladi. Bunda grafika 

elementlarining turli murakkablikdagi ko’rinishlariga murojaat etiladi (eng oddiy, 

murakkab belgilar, ularning kombinatsiyalari va oxiri yagona karta h’osil bo’ladi). 

 

Tajribalarning ko’rsatishiga, malum bir mazmundagi karta uchun tuzilgan 



kartografik shartli belgilarning o’qilishi samaraliroq bo’ladi. 

 

Semiotika usullarini ishlab chiqish va amalda tadbiq etish kartaning grafika 



tilini takomillashtirish imkonini beradi. 

 

Shartli belgilarni grafika vositalari ёrdamida qurilganda, ularni kartada oqilona 



joylashtirish – karta va undan h’ar bir shartli belgining o’qilishini h’isobga olish 

asosiy shartdir. 



 11

 

Kartani oson va tez tushunish belgilarning o’qilishiga bog’liq. 



 

Shartli belgilarni qurganda h’ar bir belgining bir-biridan ajralib turishi (bir-

biriga o’xshamasligi), chiziqlarning soddaligi, belgilarning zichligi, ko’rgazmalilik va 

did bilan bezatilganligi kartaning o’qilishini osonlashtiradi. 

 

Kartani o’qilishiga yana tashqi omillar, o’qilishiga bog’liq bo’lgan sharoitlar 



(masalan:  ёritilish xarakteri, tasvirning ёritilganligi va chiroqdan kelaёtgan 

ёrug’likning spektral xususiyatlari) tasir qiladi. Kartani qanday masofada turib 

qaralaёtganligi katta ah’amiyatga ega. Shuning uchun kartada shartli belgilarni 

joylashtirish va bezatish (jih’ozlashda), belgining optimal o’qilishi uchun zarur 

sharoitlardan foydalanmoq lozim. 

 

Devorga osiladigan kartalarning belgilarini quraёtganda kontrastlar (aksi) 



nisbati katta ah’amiyatga ega. 

 

Stol ustida turadigan kartalardagi belgilarning h’addan tashqari qora rangda 



bo’lishi kartaning o’qilishga salbiy tasir etishi mumkin. 

 

Shartli belgini kishi ko’zi tabaqalashi va farqlashi qulayroq bo’lishi uchun 



belgilarni chizaёtganda shakl va rang, shakl va ёrug’likning uyg’unlashuviga etibor 

berish kerak. 

 

Belgilarning o’qilishi soddaligi (murakkabligi) belgilarning zich ё siyrak 



chizilganligiga bog’liq. Chizmaning soddaligini qurilaёtgan chiziq turi va 

elementning soni (nuqta, shtrix, chiziq), h’osil bo’laёtgan belgi, uning soni va 

aloqalarning xarakteri (bog’liqligi) ko’rsatadi. Shakli, konturi va ichki tuzilishining 

oddiyligi belgilarni bir-biridan oson farqlash imkonini beradi. 

 

Kompozitsiyaning yaxlit ko’rinishi, oddiy geometrik shakllardan foydalanish; 



kompozitsiyaning to’la-to’kis oxiriga etkazilishi, belgi bo’laklarining simmetrikliligi 

va asosiy etiborning markazga yo’naltirilganligi, belgi elementlarining o’zaro to’g’ri 

proportsional joylashtirilganligi kartografik belgilarning o’qilishiga tasir qiladi. 

 

Bundan tashqari, kartaning o’qilish imkoniyatlarini bah’olaёtganda kishi qo’zi 



idrok etadigan turli optik illyuziya (h’aёliy faraz)larni h’am h’isobga olish zarur (11-

rasm). 


 

11-rasm. Ko’z idrok etadigan optik illyuziya 

 


 12

 

Ko’rgazmalilik – kartografik belgilarning muh’im xossasidir. Masalan: 



umumgeografik kartalarda bazi obektlar: dengiz portlari, aerodromlar, kumlarning 

ko’rinishi va h’okazolar berilgan bo’lsa, rangli belgilar orqali – yashil rangda – 

o’rmonlar, h’avo rangda – gidrografiya obektlari, jigar rangda – relef shakllari 

ko’rsatiladi. Tematik kartalardagi, ayniqsa keng omma foydalanishi uchun 

mo’ljallangin kartalardagi ko’rgazmali belgilarni rasmlar orqali ifoda etish yaxshi 

samara beradi (12-rasm). 

 

12-Kurgazmali belgilar 



 

 

Kartorafik belgi – malumot etkazib beruvchidir. Belgilarni qurish xususiyatlari, 



tasvirlash vositalaridan foydalanish, rasm shakli, o’lchamini aniqlash, uning mazmuni 

va manosi bilan chambarchas bog’liq. 

 


Download 422.15 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling