Fitrat O’rta Osiyo jadidchilik harakatining mashhur vakillaridan, yangi o’zbek adabiyotining asoschilaridan, usuli jadid maktablarining nazariyotchisi va amaliyotchisi, dramaturg, nosir, shoir va olim. 1886 yili Buxoroda tug’ilgan.
Uning otasi Abdurahimboy zamonasining o‘ziga to‘q, o‘qimishli, dunyo ko‘rgan kishilaridan edi. Uning tirikchiligi sarroflik (pul maydalovchi, pul almashtiruvchi) va savdogarlik bilan kechgan. Kasbi taqozosi bilan atrof yurtlarga, hatto Turkiya, Eron, Qashqarga tez-tez borib-kelib turgan.
Onasining ismi Bibijon (to‘la nomi Nastarbibi, ayrim manbalarda Mustafbibi deb aytiladi) bo‘lgan. Fitrat 1937-yilda «xalq dushmani» sifatida qamoqqa tashlanganda onasi hayot edi.
Mir Arab madrasasida o'qidi. Turkiyaning Istambul dorilfununidagi to‘rt yillik (1909—1913) tahsil Abdurauf dunyoqarashining shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo'ldi.
“Yosh buxoroliklar”ning siyosiy kurashlaridagi faol ishtirok, maorifni isloh etish, jadidchilik harakatlaridagi jiddiy izlanishlar tufayli tug'ilgan savollarga bu mamlakatning zamonaviy kechmishlaridan javoblar qidirdi.
Fitrat 1917-yil fevral inqilobidan keyin siyosiy harakatlarga yana-da faolroq aralasha boshlaydi. Buxoro jadidlarining «Yosh buxoroliklar» firqasiga sarkotib bo‘lib saylanadi. Samarqandda chop etiladigan «Hurriyat» gazetasida o‘zining o‘tkir maqolalari bilan ketma-ket chiqishlar qiladi. Fitrat 1917-1918-yillar oralig‘ida bu gazetaga bosh muharrir ham bo‘ladi.
Fitrat 1918-yilda Toshkentda «Chig‘atoy gurungi» deb nomlangan ilmiy-ma’rifiy jamiyatni tashkil etadi.
1920-yil oxirlarida Fitrat o‘zining sadoqatli do‘sti Fayzulla Xo‘jayevning taklifi bilan Buxoroga qaytadi. Unga F.Xo‘jayev boshchiligidagi Buxoro hukumatining yirik lavozimlari ishonib topshiriladi.
Fayzulla Xo‘jayevning ko‘magi bilan adib Moskvaga ketadi va 1923-1924-yillarda Sharq tillari institutida mehnat qiladi. Shuningdek, hozirgi Sankt-Peterburg universitetining Sharq fakultetida sharq xalqlari tili, adabiyoti, madaniyatidan ma’ruzalar o‘qiydi, professorlik unvoniga ega bo‘ladi.
Vaqtli matbuotda, ketma-ket uyushtirilgan turli majlislarda Fitrat «millatchi», «turkparast», «islomparast», hatto «g‘arbning josusi» sifatida qoralandi, unga kurakda turmaydigan ayblovlar taqaldi.
1937-yilning 24-aprelida u qamoqqa olindi.
Tergovning biror bir qonuniy talablariga amal qilinmay o‘tkazilgan so‘roq-savollardan so‘ng, Abdurauf Fitrat «xalq dushmani» sifatida ayblanib, 1938-yilning 4-oktabrida Toshkentda otib o‘ldirildi.
Fitrat 1909-yilda dastlabki yirik asarini e’lon qiladi. Bu Istanbulda chop etilgan «Munozara» kitobi edi.
Mazkur asarning to‘liq nomi «Hindistonda bir farangi ila buxorolik mudarrisning jadid maktablari xususinda qilg‘an munozarasi» bo‘lib, u fors tilida yaratilgan.
Shundan so‘ng 1911-1912-yillarda birin-ketin uning forsiy tilda yozilgan she’rlari to‘plami - «Sayha» («Na’ra»), nasriy asari -«Hind sayyohi qissasi» («Bayonoti sayyohi hindi») bosilib chiqadi.
O‘sha yillari Turkiya yoshlari orasida avj olgan hurfikrlilik Fitratga ham kuchli ta’sir etgani, u uzoqda turib, ona yurti Buxoroning ayanchli ahvoliga qanchalar achingani mazkur asarlarda o‘z ifodasini topdi.
1912-yil “Hind sayyohi bayonoti”
1915-yil “Rahbari najot” darslik
1916-yil “Oila” darslik
1916-yil “Begijon”, “Mavludi sharif”, “Abo Muslim”
1917-yil “O’qu” darslik
1918-yil “Temur sag’anasi”
1920-yil “O’g’uzxon” drama
1920-yil “Chin sevish” drama
1923-yil “Hind ixtilolchilari” drama
1924-yil “Abulfayzxon” 1-o’zbek tragediyasi.Moskvada chop etilgan
1924-yil – “Shaytonning tangriga isyoni” drama
1926-yil “Arslon” drama
1926-yil “Adabiyot qoidalari” qo’llanma
1927-yil “Vose’ qo’zg’oloni” drama
1928-yil “O’zbek adabiyoti namunalari”
1936-yil “Aruz haqida”
“Amir Olimxon” risola
“O’zbek tili qoidalari to’g’risida bir tajriba: Sarf (1-kitob), Nahv (2-kitob)”
 
Do'stlaringiz bilan baham: |
