Абу райхон беруний


Download 38.5 Kb.
Sana24.12.2022
Hajmi38.5 Kb.
#1063574
Bog'liq
Abu Rayhon Beruniy


АБУ РАЙХОН БЕРУНИЙ.
(973-1048)
Абу Райхон Муќаммад ибн Аќмад Беруний ¢рта асрларнинг буюк šомусий олимларидан эди. Унинг буюклиги ¢ша даврнинг деярли барча фанларига š¢шган бетакрор илмий меросида намоён б¢лади. Берунийнинг олимлилик салоќиятига машќур шарšшунос олим И.Ю.Крачковский «унинг šизиššон илм соќаларидан к¢ра šизиšмаган соќаларини санаб ¢тиш осондир» деб баќо берган эди. Ђарб тадšиšодчиларидан М.Мейерхофф эса «Беруний мусулмон фанини намойиш этувчи šомусий олимларнинг энг машќури б¢лиши керак» деган фикрни билдиради.
Олим 973 йили Хоразмнинг šадимги пойтахти Кот шаќрида таваллуд топди. У болалик ва ¢спиринлик йиллрини ¢з ватанида ¢тказиб ¢ша ерда турли илимларни ¢рганди ва олим сифатида шаклланди. Беруний замонасининг машќур олими Абу Наср Мансур ибн Ироš š¢лида таълим олади, ¢ша пайтлар Бухорода яшаётган б¢лажак олим Абу Али ибн Сино билан ёзишмалар орšали илмий мулоšотда б¢лади. У она тилидан ташšари араб, суђдий, форс, сурёний, юнон тилларини, кейинчалик Ќиндистонда санскрит тилини ¢рганди. Бу эса ¢з навбатида Берунийга мазкур тиллардаги асарлар билан чуšур танишишга имконият яратди.
Хоразмдаги сиёсий вазиятни ¢згариши натижасида Беруний 998 йили Ж¢ржон шаќрига кетишга мажбур б¢лади. У бу даврга šадар Кот ва Рай шаќарларида ¢зининг дстлабки илмий изланишларини бошлаб юборган эди. Ж¢ржонда кечган йиллар (998-1004йиллар) Беруний учун йирик изланишлар ва ижодий камолот даври б¢лди. ¡зининг биринчи астрономик тажрибаларни 16 ёшда Кот шаќрида бошлаган аллома, Ж¢ржонда нафаšат астрономия ва бошšа табиий фанлар билан шуђулланди, балки тарих ва дин тарихи билан ќам šизиšди. Олимнинг муќим асарларидан бири «Šадимги халšлардан šолган ёдгорликлар» унинг Ж¢ржон саройида хизмат šилган даврида яратилади. 1000 йили тугаллаган бу асар муаллифнинг к¢п šиррали олим эканини намойиш этди ва унга катта шуќрат келтирди. Умуман, Беруний Ж¢ржонда 10 дан ортиš асрларини битишга муяссар б¢лди.
Беруинй 1005 йилда Хоразмга šайтади. Хоразмнинг янги хукмдори Абу Аббос Маъмун ибн Маъмун Берунийни ¢з саройида катта иззат-ќурмат билан šабул šилади. Маъмун раќнамолигида вужудга келган илмий марказда фаолият к¢рсатиш билан бирга сиёсий жараёнларда ќам Хоразмшоќнинг яšин маслаќатчисига айланади.
Хоразмнинг Маќмуд Ђазнавий томонидан босиб олиниши Беруний ќаётини хавф остига š¢йди. У Хоразмшоќ саройидаги аксарият олимлар, жумладан, устози Абу Наср ибн Ироš, Абул-Хайр Ќаммар ва бошšалар билан бирга Ђазна шаќрига олиб кетилади.
Маълумки, Хоразм илмий мазказидаги олимлардан фаšат Ибн Сино ва Абу Саќл Масиќийлар Маќмуд Ђазнавий зулмидан ќавотирланиб, Ђазнага эмас, Ж¢ржонга šараб й¢л олган эдилар.
Берунийнинг 1017-1048 йилларда Ђазнада кечирган ќаёти моддий ва сиёсий жиќатдан машаššатли б¢лишига šарамасдан, унинг илмий фаолияти учун маќсулдор давр б¢лди. У Маќмуд Ђазнавий саройида кечган дастлабки йилларда астрономия ва геодезия масалаларига катта эътибор берди.
Муаллифнинг илмий адабиётларда šисšача «Геодезия» деб юритиладиган «Турар жойлар орасидаги масофани текшириш учун жойларнинг охирги чегараларни аниšлаш» номли астрономия ва географияга бађишланган асари 1025 йилда ёзиб тугатилди.
Берунийнинг «Мунажжимлик санъатидан бошланђич тушунчалар» асари ќам 1029 йилда Ђазнада ёзилади. Орадан бир йил ¢тгандан с¢нг у ¢зининг «Ќиндистон» номи билан танилган «Ќиндларнинг аšлга сиђадиган ва сиђмайдиган таълимотларини аниšлаш» китобини якунлайди. Бу шоќ асарнинг вужудга келишига Маќмуд Ђазнавининг Ќиндистонга юришлари сабаб б¢лди. Саройнинг энг нуфузли астрологларидан саналган Беруний Маќмуд Ђазнавий билан Ќиндистонда бир муддат истиšомад šилади ва у ерда санскрит тилини мукаммал эгаллашга мувоффаš б¢лади. У бу тил ёрдамида ќиндларнинг тарихи, урф-одати маданияти ва фани билан яšиндан танишади ва натижада юšоридаги асарни таълиф этади. 1030 йили Маќмуд Ђазнавий вафот этиб таќтга унинг ¢ђли Масъуднинг ¢тириши Берунийнинг аќволини анча яхшилайди. Олим ¢зининг астрономияга оид энг йирик асарини мазкур ќукумдорга бађишлаб «Масъуд šонуни» деб атайди. ¡рта асрнинг машќур олимларидан Ёšут Ал-Хамавийнинг ёзишига к¢ра, Султон Масъуд бу асар учун Берунийга бир филга ортилган катта миšдордаги кумуш тангалар ќадия этади.
Ёšут Ал-Хамавийнинг фикрича «Масъуд šонуни» китоби математика ва астрономия б¢йича унгача ёзилган барча китобларнинг изини ¢чириб юборган.
Олим Султон Масъуднинг ¢ђли Мавдуднинг ќукумронлик йилларида (1041-1049) ¢зининг «Минералогия» ва «Фармакогнозия» деб аталган икки асарини ёзади. Уларнинг ќар бири мазкур соќалардаги бетакрор асарлардан б¢либ, жаќон маданиятиинг ноёб дурдоналаридан ќисобланади. Абу Райхон Беруний 1048 йили Ђазнада вафот этади.
Олим ёзиб šолдирган 160 дан ортиš асарлари билан астрономия, астрология, математика, геодезия, геология, минералогия, география, арифметика, табобат, фармокогнозия, тарих, филология ва бошšа фанларнинг ривожига ноёб хисса š¢ша олди.
Берунийнинг бетакрор ижоди унинг ватани ¡збекистонда алоќида эътибор šозонган.
Download 38.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling