Abulgazi Baxadirxannin’ mag’luwmati boyinsha, qaraqalpaqlardin Xiywa menen qatnasiqlari XVII a’sirden baslanadi. Bul duris mag’luwmat, o’ytkeni qaraqalpaqlar XVII Әsirge deyin Әmiwdәr'yanin’ quyar jerine, dәr'yanin’ eski an’g’arina suw kelip jetpegendikten o’zlerinin’ XIV әsirge deyin jaylag'an ata-mәkanina ele qaytip kele almay jur edi. XVII әsirdin’ baslarinda ol jerlerge suw kelgennen keyin batista Ustirt xәm sol әtirapta jasap atirgan qaraqalpaqlar ata jurtina kөship kele baslaydi. - Abulgazi Baxadirxannin’ mag’luwmati boyinsha, qaraqalpaqlardin Xiywa menen qatnasiqlari XVII a’sirden baslanadi. Bul duris mag’luwmat, o’ytkeni qaraqalpaqlar XVII Әsirge deyin Әmiwdәr'yanin’ quyar jerine, dәr'yanin’ eski an’g’arina suw kelip jetpegendikten o’zlerinin’ XIV әsirge deyin jaylag'an ata-mәkanina ele qaytip kele almay jur edi. XVII әsirdin’ baslarinda ol jerlerge suw kelgennen keyin batista Ustirt xәm sol әtirapta jasap atirgan qaraqalpaqlar ata jurtina kөship kele baslaydi.
- Volga boylarında, Nog'ay xanliginda jasap atirg’an qaraqalpaqlar, ol xanliq oris patshalig'inin’ qisiminan idirag’an son, XVI әsirdin’ ekinshi yarımında Sirdar'ya boylarina ko’ship keliwge mәjbur boladı. Olar XVII әsirde Әmiwdәr'ya boylarina kelgennen son Xiywa xanlig’i menen tig'iz baylanista baladı.
- XVІІІ әsir dawaminda qaraqalpaqlar Xiywa xanlig’inda ju’z bergen siyasiy waqiyalarg'a belsene katnasadi. Olar aralli o’zbekler menen birge Xiywa ukimetine qarsi bolip, jiyi- jiyi ko’terilis shigarip turadı.
- XVII-XVIII әsirlerde Xorezmnin arqasinda. Әmiwdәryanin’ quyar jerinde orayi dәslep Qon’irat qalasi, keyin Shimbayga jaqin jerde jaylasqan Sháxtemir qalasi bolǵan, tiykargi xalqi o’zbekler menen qaraqalpaqlardan ibarat Aral iyeligi dep atalg'an Xiywa xanlig'inan g'әrezsiz el bolǵan. Onin bas qalasi Qon’irat XVIII әsirdin aqirinda, orta Әsirlerde Go’ne Urgenish qanday әhmiyetke iye bolg’an bolsa, ol da sanday ahmiyetke iye bolǵan. Aralli o’zbekler tiykarinan Qipshak, Man’git Keneges xәm Qonirat uruwlarinan ibarat bolip, o‘zlerinin’
uruwlarinan ibarat bolip, o‘zlerinin etnikaliq kelip shig’iwi jaginan Xorezmnin’ qublasindag’i o’zbeklerden ayırmashilig’i kop bolǵan. Sonliqtan olar qaraqalpaqlar menen tig’iz baylanista bolip, Xiywa xanlig’ina qarsi hәreket jasap turǵan. 1714-jili aralli o’zbekler Xiywa xani Yadgar xang’a qarsi koterilis jasap, Sirdar'ya boyindag’i qaraqalpaqlardin xani Eshim-Muxammedti xanimiz dep moyinlaydi. Sonnan son Yadgar xan arallilarg’a eki mәrtebe topilis jasaydi, birak olardı bag'indira almaydi - uruwlarinan ibarat bolip, o‘zlerinin etnikaliq kelip shig’iwi jaginan Xorezmnin’ qublasindag’i o’zbeklerden ayırmashilig’i kop bolǵan. Sonliqtan olar qaraqalpaqlar menen tig’iz baylanista bolip, Xiywa xanlig’ina qarsi hәreket jasap turǵan. 1714-jili aralli o’zbekler Xiywa xani Yadgar xang’a qarsi koterilis jasap, Sirdar'ya boyindag’i qaraqalpaqlardin xani Eshim-Muxammedti xanimiz dep moyinlaydi. Sonnan son Yadgar xan arallilarg’a eki mәrtebe topilis jasaydi, birak olardı bag'indira almaydi
- Xiywa xanlari aralli өzbeklerdin’ awqamlasi bolǵan qaraqalpaqlardi bag'indirmay turip qarsilaslarinin’ uyası bolg’an Qon’iratti bag'indiriwdin’ qiyin ekenligin tusinedi.
- XVIII әsirde Әmindәr'yanin’ quyar jerinen Sirdar'yanin’ quyar jerine deyingi araliqtagi ellerdi «Qaraqalpaq eli» dep ataytug’in edi. Bul eldi tez waqit ishinde bag'indiriw Xiywa xanlari ushin ansat bolmadi. Yadgar xannan keyin Xiywag’a xan bolg’an Sherg'azi 1715-jildin’ qisinda qaraqalpaqlardi bag'indiriw ushin birinshi mәrtebe atlanis jasaydi. Biraq qaraqalpaq elin ol bag'indira almaydi.
- Bir neshe jillar өtkennen son (1728-jili) qaraqalpaqlar aralli o’zbekler menen birigip, xiywalilarga qatti soqqi beredi. Birak keyin qaraqalpaq xam o’zbeklerdin’ xani Sháxtemir xәm Qon’irattin’ hәkimi Sherdali o’lgennen son’, Әmiwdәr'yanin’ to’mengi jaginda jasawshi xaliqlar Xiywa hukimetin, yag’niy Elbars xannin’ (1728-1740 ) hukimetin moyinlaydi. Usinin’ menen Xiywa hukimetinin’ qaraqalpaqlar xam o’zbeklerdi bag’indiriwdag'i birinshi dәwiri tamamlanadi.
1740 -jili Xiyo'ani Iran shaxi Na bolıp tabıladı jaulap algannan keyin, bul xanlikta siyasiy jagday өzgerip, xukimet xal- sireydi xәm Әmio'dәr'ya kuyarligindagi өzbek xәm karakal- paklar xanliktan gәrezsiz jag'dayda jasaydi. 1760 -jili Xiyua xukimeti turkmenlerdiң yaӱmit kәӱiminin basshi- lari kol astinda baladı. Bul jillari xanlikta alao'izlik kүsheyip, kep diykanlar jerlerin taslap, baska jaklarga - 1740 -jili Xiyo'ani Iran shaxi Na bolıp tabıladı jaulap algannan keyin, bul xanlikta siyasiy jagday өzgerip, xukimet xal- sireydi xәm Әmio'dәr'ya kuyarligindagi өzbek xәm karakal- paklar xanliktan gәrezsiz jag'dayda jasaydi. 1760 -jili Xiyua xukimeti turkmenlerdiң yaӱmit kәӱiminin basshi- lari kol astinda baladı. Bul jillari xanlikta alao'izlik kүsheyip, kep diykanlar jerlerin taslap, baska jaklarga
Do'stlaringiz bilan baham: |
