Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika
Download 111.24 Kb. Pdf ko'rish
|
pedagogik fanlarni oqitishda talimning korgazmali metodlaridan foydalanish yollari
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nukus-2014 yil 2 MUNDARIJA
- Pedagogik fanlarni o`qitishda ta`limning ko`rgazmalilik metodidan foydalanishning maqsadi
- Tadqiqot maqsadi
- II.1 Pedagogika fanlarinin o’qitishda ko’rgazmalilik metodining o’ziga xosligi
- II.2 Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar
- Tadqiqiy-ijodiy yondashuv
- II.4. Ko`rgazmali metodlardan foydalanish turlari
- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
“PEDAGOGIKA” FAKULTETI
«MAKTABGAChA TALĐM» KAFEDRASI «Maktabgacha talim» ta’lim yo’nalishi 3 “d” kurs talabasi Đbragimova Umidaning «Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasi» fanidan K K U U R R S S I I S S H H I I
Mavzu: Pedagogik fanlarni o`qitishda ta`limning ko`rgazmali metodlaridan foydalanish yo`llari
Qabul qildi: G.Torebekova Nukus-2014 yil 2
I Kirish II Asosiy qism II.1 Pedagogika fanlarinin o’qitishda ko’rgazmalilik metodining o’ziga xosligi II.2
Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar II.3 Ko`rgazmalilik metodida ko`rgazmali qurollarning turlari II.4 Ko`rgazmali metodlardan foydalanish turlar
Xulosa
Foydalangan adabiёtlar
3
Mustaqillik davlatimizda mamlakatning huquqiy va
fuqarolik jamiyatning oldinga intilib borayotgan bir davrida ta`lim yo`nalishida, ilm, texnika, texnologiya, iqtisod va
madaniyatga yutuqlarga erishdik. Mustaqillikdan keyin ta`lim to`g`risidagi qonun va kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi bu yutuqlarning ilk namunalaridan biri bo`ldi desak mubolag`a bo`lmaydi. Haqiqatdan ham ta`limni tarbiyasiz olib borib bo`lmaydi. Buni Prezidentimiz I.A.Karimov «Ta`limni tarbiyadan-tarbiyani ta`limdan ajratib bo`lmaydi» deb bejiz aytmagan. Ta`lim jarayonida o`quvchilarda umuminsoniy va milliy fazilatlar shakllanadi. Ta`lim jarayonida o`quvchilarda dunyoqarashni rivojlantirish mumkin, aqliy, axloqiy, odob-axloq, estetik, mehnat, jismoniy, huquqiy, ekologiya kabi tarbiya turlari o`quvchilar ongiga singdirilib boriladi. Tarbiya bilim berish birgalikda komil insonni tarbiyalashda xizmat qiladi, milliy g`oya, istiqlol ruhida tarbiyalanadi. Pedagogik fanlarni o`qitishda ta`limning ko`rgazmalilik metodidan foydalanishning bugungi kundagi dolzarbligi- bu ta`lim sohasidagi asosiy masalalardan biri bo`lib hozirgi kunda bu borada ko`pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda ta`limning ko`rgazmalilik metodidan foydalanish dolzarb masala sababi ta`limda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish yo`lga qo`yilmoqda. Bu texnologiyada ko`rgazmalilikdan foydalanmaslikning iloji yo`q. Ko`rgazmali qurollardan foydalanishda to`g`ri tashkil qilish materiallardan o`z o`rnida foydalanishni o`rgatish ta`lim oldidagi dolzarb masalalar qatoriga kirmoqda. Shunga e`tibor qaratilgan holda ko`pgina amallar qilinmoqda. Ya`ni oliy ta`limda ham, o`rta maxsus ta`limda ham deyarli barcha ta`lim turlarida keng foydalanilmoqda. Buning uchun kerakli bo`lgan barcha qonun-qoidalar ishlab chiqilgan va barcha ta`lim muassasalari bu qonun-qoidaga bo`ysungan holda o`z ish faoliyatlarini yuritmoqda.
4 Ta`lim-tarbiyada ta`limning metodlari qatorida ko`rgazmalilik metodidan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Sababi bu metod boshqa metod turlariga qaraganda ancha oson, qulay va o`quvchiga tushuntirishdan qiyinchiliklarning oldini olish oson. O`quvchilar mavzuni tushunib olishlari ham ancha qulayliklarni keltirib chiqaradi. Bu metodda o`qituvchi bayon qilayotgan mavzuni o`quvchi ko`rgazmali qurollar yordamida u xaqida tinglashdan tashqari to`liqroq ma`lumotga ega bo`lib, uni ko`rib o`tiradi. Bu esa, o`quvchining bilim olishida katta samarali natijalarni keltirib chiqaradi. Bu metodning ahamiyatli tomoni yana shundaki, o`quvchi mavzuni takrorlash jarayonida o`tilgan mavzudagi ko`rgazmali qurollarni eslash oson bo`lib, mavzuning takrorlab esga tushirishi ham oson bo`ladi. Ko`rgazmalilik metodidan foydalanishda o`qituvchidan katta mahorat va ijodiylik, tashabbuskorlik, diqqat e`tiborlilikni talab qiladi. Buni darsda foydalanishda esa, pedagogik mahorat asosiy rol` o`ynaydi.
qilib tarbiyalash, ta`lim samaradorligini oshrish, o`quvchilarning mavzularni oson va tez, hamda sifatli o`zlashtirishni ta`minlash, pedagoglarning mahoratini oshirish, o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalarini shakllantirish, ta`lim- tarbiyaning har xilligini ta`minlash, ya`ni, noan`anaviy ta`lim tizimini yaratish, o`qituvchi va o`quvchi orasida do`stona munosabatni shakllantirish, o`quvchilarga ijodiy fikrlash, mustaqil ravishda o`zining bilimini, fikrini erkin bayon qilishga imkon yaratish kabilardan iborat. Bu kabi maqsadlarni amalga oshirishda har bir pedagog-o`qituvchi albatta «Ta`lim to`g`risidagi» qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» dagi maqsadga, yo`nalishga asoslanadi. Shu asosda yuqoridagi maqsadlarni o`z oldiga qo`ygan holda o`quvchilarga bilim, ta`lim-tarbiya beradi.
5 Ko`rgazmalilik metodidan foydalanishning oldiga, belgilangan maqsadlarini amalga oshirishda pedagogda bilim, ko`nikma va malakani talab qiladi.
Ta`limda ko`rgazmalilik metodidan foydalanishning vazifalari ham belgilar qo`yilgan. Ya`ni bu vazifalar avvalo, ko`rgazmalilik metodidan foydalanishning maqsadini belgilab olish, metod uchun kerakli jihozlarni tanlash, o`tkazilish tartibini tuzish asosiy rejani tuzib olish, o`tkazilish tartibini oldindan o`quvchilarga tushuntirish, ko`rgazmali metoddan foydalanishda ko`rgazmali qurollarning, topshiriqlarning o`quvchi yoshiga mos kelishini aniqlagan holda pedagoglarga taklif qilinishi kabilardan iborat. Belgilangan vazifalarni inobatga olgan holda, ularni bajarishga harakat qilishi, har bir vazifaga diqqat, e`tiborli bo`lish uni diqqat bilan o`rganish har bir pedagogning asosiy vazifasi sanaladi. Har bir pedagog, ta`lim-tarbiya jarayonida ko`rgazmalilik metodidan boshqa metodlari bilan birgalikda foydalanish, ta`lim samaradorliligi oshirishga, o`quvchilarning bilimini oshirishda, ko`nikma va malakalarni shakllantirish va shu, asosida yurt kelajagini, manfatini ta`minlashga, yordam beradi. Tadqiqot maqsadi: talim jaraёnida kwrgazmali metodlarni qwllanishning mazmuni va mohiyatini o`rganish va pedagogik omillarini aniqlash. Tadqiqot vazifalari: Mavzuga oid ilmiy-pedagogik adabiyotlarni o`rganish, tahlil qilish, umumlashtirish asosida hozirgi vaqtda tarbiyaning umumiy metodlar, mazmuni va mohiyatiga qo`yiladigan talablarning didaktik asoslarini aniqlash. 6
metodining o’ziga xosligi Yan Amos Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida «Oltin qoida» ni ifodalagan. «O`quvchilar-deb yozadi u, - sezib idrok etishi mumkin bo`lgan narsalarni, albatta, sezgilar vositasida, xususan: ko`rish mumkin bo`lgan narsalarni ko`z bilan ko`rib, hidi bor narsalarni hidlab ko`rib, ta`mini sezish mumkin bo`lgan narsalarni-tatib ko`rib, ushlab sezish mumkin bo`lgan narsalarni ushlab bilish olishlari kerak… birdaniga ko`p sezgilar yordamida idrok etish mumkin bo`lgan narsalarni iloji boricha, bir necha sezgilar yordamida idrok etish lozim». Yana bir qator sharq pedagoglari Xorazmiy, Beruniy, Farobiylar IX-XI asrlarda – yoq o`qitishda ko`rgazmalilik metodining axamiyatini yuqori baholagan edilar. XVII asrga kelib ularning ko`rgazmali o`qitish haqidagi fikrlarini Ya.A.Komenskiy, rus pedagogikasi otasi hisoblangan K.D. Ushinskiylar yanada rivojlantirishgan. Ushinskiyning fikricha, bolalar tashqi ko`rinish, rang, ovoz, sezish bilan fikrlaydigan bo`lgani uchun ta`limda ko`rgazmalilik ularning psixologik xususiyatlariga mos keladi deb yozadi. Rus psixologi L,V.Zankov ko`rgazmali qurollarni o`qitishning jonli, ta`sirli so`zi bilan har xil usulda birlashtirib dars berishning alohidaligini ilmiy dalillab berdi. Bunda olim kishining oliy nerv xizmatining ikkinchi signal sistemasining birligi ta`limotiga suyanadi. Ushinskiy ta`lim jarayonidagi ko`rgazmalilik bola bevosita idrok etadigan aniq obrazlar asosida bo`linishi ta`kidlanadi. Ushinskiy ko`rgazmalilik tushunchasiga suratlar, kollektsiyalar, modellar, jadvallar va boshqa ko`rgazmali qurollarini, biz ko`rib turgan olamdagi buyumlar va hodisalarni, shuningdek, bolaning turmush tajribasini va badiiy asarlardan aniq obrazlar orqali ifodalangan hayotiy voqealarni ham kiritgan.
7 Ushinskiy ko`rgazmali ta`lim usulini mukammalashtiradi, suratlardan foydalanib, bolalarga hikoya qilib berish va bolalarning suratlarga qarab so`zlab berishlari usullarini asoslab bu usulning bir qancha aniq qoidalarini yaratadi. Ushinskiy tarbiyaning xalqchilligi g`oyasini maktabgacha tarbiya nazariyasiga asos qilib oldi, boshlang`ich ta`lim asoslarini va metodikasi ishlab chiqdi. Bu uning pedagogikani rivojlantirishdagi ulkan xizmatlardan biri bo`ldi. Ushinskiy boshlang`ich ta`lim ko`rgazmalilik rejasiga yozuv, o`qitish, rasm, qo`l ishlari, sanoq, hikoya, ashula gimnastika mashg`ulotlarini kiritadi. Ushinskiy didaktik o`qitish nazariyasining psixologik asoslarini o`sha vaqtdagi ilmiy muvaffaqiyatlarga muvofiq ravishda bayon qilib berdi. Uning ta`limotida diqqat, iroda, xotira va hissiyotlarni tarbiyalash to`g`risida va bu psixik hodisalar to`g`risida qimmatli ko`rsatmalar borligini ko`ramiz. Chunonchi, u har qanday ta`lim jarayonida shakllar yo`li bilan bolalarning faol diqqatini rivojlantirish, qanday qilib ongli xotirani tarbiyalash, takrorlash yo`li bilan o`quv materiallarini o`kuvchilar ongida mustahkamlashni tavsiya qiladi. Takrorlash, deb hisoblaydi Ushinskiy «unutilgan narsalarni qayta fikrlash uchungina kerak emas, balki unutib qo`yish mumkinligining oldini olish uchun» zarurdir; yo o`qish ishida olga qo`yilgan har bir qadamda o`tilgan olimlarga tayanish kerak. Ushinskiy «Bilim olaman desang, takror qil» degan, qadimdan qolgan maqolni ta`limning o`zgarmas qonuni deb hisoblaydi. «Takrorlash odatlarini mustaxkamlash uchun xam har bir inson xotirasida qoldirishning umumiy qonunidir» deydi olim. Ya.A.Komenskiy ko`rgazmalilikni faqat buyum va qoidalarni ko`rib idrok emas, balki ularning inson sezgi a`zolariga ta`sir etadigan, inson idroq qiladigan bo`lishini talab etadi. U har bir narsani didaktika qonun-qoidalariga asosan, bolaga sezgilar orqali idrok qildirish, ya`ni ko`rib bo`ladigan narsalarni ko`rsatish bilan; eshitib bo`ladigan narsalarni eshittirish bilan, hidlarni-hidlatish, ta`mini tatib ko`rish, ushlab ko`rish mumkin bo`lgan vositasi bilan idrok qildirishni tavsiya etadi. Agar biron-bir narsani bir necha sezgi a`zolari orqali
8 idrok qilish uchun bir necha sezgi a`zolarining ishga solish lozim. Ko`rgazmalilikni bolalarni buyumlar bir bevosita tanishtirish yo`li orqali amalga oshirish kerak. Ya.A.Komenskiy o`quvchilardagi o`qishga qiziqishini ularning bilimini o`zlashtirishlari uchun zaruriy shart deb hisoblaydi. U barcha vositalar bilan o`quvchilarda bilim olish ishtiyoqini uyg`otishni taklif etadi va shu masala yuzasidan aniq ko`rsatmalar beradi; o`quvchilarga o`rganilayotgan narsalarning ahamiyatini, egallagan bilimlarining mohiyatini tushuntirish lozim, ularni rag`batlantirish, mashg`ulotning qiziqarli bo`lishiga harakat qilish lozim. Komenskiy fikricha, mashg`ulotlavr shunday tashkil etilishi kerakki, oldin o`tilgan mavzu keyingi mavzuni o`rganishga yo`l ochib bersin, ya`ni oldin berilgan bilim uzviylikda, uning uzviy davomi bo`lishi kerak. Komenskiyning fikricha, har bir sinf o`quvchilari uchun maxsus darsliklar tuzilib, ularda fan asoslari muayyan tartibda bayon qilinishi lozim. Darsliklar aniq, tushunarli tilda yozilishi, tashqi ko`rinishi bolalarni qiziqtiradigan bo`lishi kerak. Komenskiy otalarni, xususan, onalarni o`z farzandlarining to`qligi to`g`risida tinimsiz g`amxo`rlik qilishga da`vat etadi va bolalarni parvarish qilish, ovqatlantirish, kiyintirish masalalari haqida ko`rsatmalar beradi.
O`tilayotgan darslarda talabalarga axborot etkazish, ularni darsni puxta o`zlashtirishlari va faol qatnashishlarini ta`minlashda tarqatma materiallarning ahamiyati katta. Darslarda tarqatma materiallardan foydalanish tobora keng qo`llanilmoqda. Tarqatiladigan materialning muhim ijobiy tomoni shundaki, u bevosita talabaning qo`lida bo`lib, uzoqdan ko`rsatiladigan ko`rgazmali qurollarga xos kamchiliklardan holi. Tarqatma materiallar-ta`lim oluvchilar uchun o`rganilayotgan mavzuga oid asosiy ma`lumotlarni o`z ichiga olgan, hajmi uncha katta bo`lmagan (1-2 varaq) yozma o`quv materiali hisoblanadi.
9 Tarqatma materiallarning maqsadi va mazmuni jihatidan: a) axborot beruvchi, b) topshiriq beruvchi, d) bilimni nazorat qiluvchi guruhlarga ajratish mumkin.
Axborot ko`lami katta bo`lgani sababi qisqa vaqt ichida barcha axborotni talabaga to`liq etkazib berish qiyin. Bunday paytda axborotni talabalarga to`liq etkazib berish qiyin. Bunday paytda axborotni tarqatma material sifatida etkazib berish muhim rol o`ynaydi. Bunda gaplar qisqacha yozilgan matnlar bo`lib, darsga tayyorgarlik ko`rishda, dars davomida yoki bilimlarni mustahkamlashda foydalanish uchun ta`lim oluvchilarga taqdim etiladi. Tarqatma materiallardan ko`rgazmali qurol sifatida ham foydalanish mumkin. Ayniqsa, iqtisodiy fanlarni o`rganishda turli jadval, grafik, chizmalardan juda ko`p foydalaniladi. Ularni plakat sifatida tayyorlash talabalar uchun anchagina noqulay. Undan tashqari: -talabalarga raqamlarda ifodalangan ma`lumotlarni og`zaki etkazish uchun ularni chalkashtirib yuborishi bilan birga, eslab qolishlariga ham imkon bermaydi; -miqdor jihatdan ko`p ma`lumotlarni doskaga yozib, tushuntirish uchun ko`p vaqt talab qilinadi. Doskaga yozish paytida o`qituvchi bilan ta`lim oluvchilar o`rtasida aloqa uziladi; -bu jihatdan ko`rgazmali quroldan namoyish qilinuvchi hamda tarqatma material sifatida foydalanish qator afzalliklarga ega. Tarqatma materiallar talabalarga topshiriqlarni hamkorlikda ishlash imkoniyatini ham beradi. Ayniqsa, buning uchun ishchi varaqalar tayyorlanishi va ular asosida dars jarayonida juft bo`lib yoki individual tarzda ishlishni tashkil qilish, shubhasiz talabalarni darsga faol qatnashishlarini ta`minlaydi. Tarqatma materiallar ta`lim oluvchilarning bilimini tekshirish nazorat qilishda ham keng qo`llaniladi. 10
Pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish tamoyillari, muommolar va yechimlar Bugungi kunda pedagogikada o‘quvchi-talabalarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirishga qaratilgan bir nechta o‘qitish uslublari ishlab chiqilgan: muammoli o‘qitish, ish faoliyatini ifodalovchi o‘yinlar, rolli o‘yinlar, mavzu bo‘yicha o‘qitish va h.k. Ularni oliy ta’lim tizimida keng qo‘llaniladi, deb bo‘lmaydi. Bizningcha, buning sababi har bir mashg‘ulotga tayyorgarlik pedagogik izlanishni ko‘zda tutishi, yuksak kasbiy bilim va mahoratni, ishda ijodiy yondashuv va ko‘p vaqtni sarflashni talab qilishida bo‘lsa kerak. Chunki har bir o‘tiladigan mashg‘ulot ishlanmasi o‘ziga xos xususiyatga ega. An’anaviy o‘qitish usuli respublikamizda keng tarqalgan, biroq ta’lim sohasidagi islohotlarni amalga
oshirishda an’anaviy ta’limning imkoniyatlari cheklanayotganligi, muhim ta’limiy muammolar o‘z yechimini topmayotganligi, qator ilg‘or pedagogik tajribalarning ommalashmayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Yangi munosabatlarning o‘ziga xos jihati an’anaviy ta’limdagidan farq qilib, o‘quvchi-talabalarning mustaqilligi va o‘quv faoliyatini taqiqlamasdan, balki belgilangan maqsadga yo‘naltirish, o‘quv faoliyatini hamkorlikda tashkil etish, ularni faoliyatga ongli ravishda yo‘llash, biror- bir faoliyatni buyruq orqali amalga oshirmasdan, balki samarali tashkil etish orqali o‘quvchi-talabalarda fan asoslarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini orttirish, shaxsning ehtiyoji, qiziqishi va imkoniyatlarini chegaralamasdan erkin tanlash huquqini berish sanaladi. Pedagogik texnologiya texnologik yondashuvga asoslanadi. Texnologik yondashuv deganda tayyor mahsulot (ishlab chiqarish texnologiyasiga o‘xshash) olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar to‘plami tushunilib, qo‘yilgan maqsadlarga erishishda kutilgan natijalarni kafolatlaydigan usul metodlari majmuasi tushuniladi. Agar metod bilish yo‘li, tadqiqot yo‘li yoki biror faoliyatdagi ma’lum amaliyot va nazariy bilimlar
11 sohasini egallashni harakatlar, operatsiyalar, usullar majmuasi deb tushunsak, pedagogik texnologiyaning ta’lim usuli, ma’lum ma’noda ta’lim-tarbiya jarayonlari, vositalari, shakl va metodlari majmuasini anglatadi. Pedagogik texnologiyani an’anaviy o‘qitish metodikasidan farqlovchi belgilari ko‘p. Pedagogik texnologiya an’anaviy metodikadan, avvalo maqsadlarning qo‘yilishi va unga erishishi bilan farqlanadi. Pedagogik texnologiya usuli tarkibiy qismiga ta’limning umumiy maqsadlari (o‘qituvchi va talabaning maqsadlari)ni ishlab chiqish, ta’lim maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga o‘tkazish, maqsadga erishish usullari kiradi. 1. Loyihalashtirish faoliyati o‘quvchi-talabalar bilan
ishlashni tashkillashtirishning eng ommabop shakllaridandir. Loyihalash metodi – o‘qitishning tashkillashtirilishi bo‘lib, o‘quvchi-talabalar rejalashtirish va amaliy vazifalarni bajarishlari orqali loyiha ko‘rinishida bilim oladi. Loyihalashtirish metodini qo‘llash natijasida loyiha (proyekt) ko‘rinishidagi bilim o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi hamkorlik pedagogikasiga tayanib, talabalarning birgalikda ta’lim olishlari amalga oshiriladi. Talabalarni hamkorlikda ta’lim olishlari, ta’lim jarayonlarini loyihalashtirish, talabalar bilan ishlashni loyihalashtirish kabilar Pedagogik texnologiyar larning asosiy metodlari hisoblanadi. O‘quv-tarbiya jarayonida vujudga kelgan yangi pedagogik munosabatlar mazkur jarayonda Pedagogik texnologiyar larni qo‘llashni taqozo etadi. Pedagogika fani va amaliyotida turli xil yondashuvlar qo‘llaniladi. Ular og‘zaki- ko‘rgazmali, tadqiqiy, izlanuvchan, tizimli, funksional, kompleks, texnologik, faoliyatli yondashuvlardir.
o‘qituvchining axborot berishi, o‘quvchi-talabalarning bilimini qabul qilishi, to‘plashi va xotirasida saqlashi bilan belgilanadi. «Bilim» tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma’nosida tushuniladi. Bunday bilimlar, ularni qo‘llay olish ko‘nikmalari (imtihonda shu axborotga doir berilgan savolga bergan
12 javobiga qarab) orqali tekshirib ko‘riladi. Bu tizimdagi bilimlar asosan, esda saqlab qolish natijasi, ko‘pincha rasmiy ma’lumotdir, u ko‘pincha yuzaki bo‘lishi ham mumkin. Ular xotira tubida saqlangan bo‘ladi yoki boshqa so‘z bilan aytganda, faqat unga qaratilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri savol qo‘yilganda esga olinadi. Qayta esga olish darajasidagi bilim uzoq vaqt xotirada saqlanmaydi. Talaba savol berilganda eslashi, ba’zan esa umuman eslay olmasligi ham mumkin.
Og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv respublikamiz o‘quv yurtlarida keng tarqalgan. Ma’lumot berish tizimida tayyor bilimlarni «o‘qituvchi-talabalarga», ularning ehtiyoji va faollik darajasiga bog‘liq bo‘lmagan holda, bevosita berish mumkin bo‘lgan imkoniyatidan kelib chiqadi. Demak, shunga ko‘ra o‘qituvchining asosiy vazifasi – zaruriy axborotni ma’lum qilishi va uni xotirada mustahkamlash ustida ishlashdir. V.Guzeyevning ta’kidlashicha, an’anaviy metodikaga xos bo‘lgan xususiyat dastur talablarida ifodalanuvchi ta’lim maqsadlarini «o‘zlashtirish» tushunchasi qobig‘iga o‘ralgan qandaydir noaniq tasavvur bilan tavsiflanadi. Bunda ta’lim jarayonida ko‘proq muvaffaqiyatga erishgan o‘qituvchilarning ish tajribalarini umumlashtirish asosida ta’lim jarayonlari tashkil etiladi. Har bir aniq vaziyat uchun ilg‘or o‘qituvchi (pedagog)larning pedagogik faoliyati namunasi qidiriladi, ammo ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan bir qator olimlar va amaliyotchilar alohida metodikalarning davri o‘tib ketganligi va har qanday ilg‘or pedagoglar tajribalarini umumlashtirish tizimli va
maqsadga yo‘naltirilgan, samarali ta’limni qurish imkonini bermasligini jiddiy ta’kidlashmoqda. Respublikada amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi bir qator ijobiy ishlar, fan-texnikaning jadal sur’atlar bilan o‘sishi, bugungi kunda raqobatbardosh yuqori malakali kadrlar tayyorlash, shaxsni rivojlantirish, uning ma’lumot olish darajasini yuqori tarzda ta’minlashga nisbatan jamiyat ehtiyojlari bilan o‘qitish uslublari o‘rtasida ziddiyatlar tug‘ilishiga olib keladi. Shuning 13 uchun ta’lim jarayonida boshqa yondashuvlarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqiy-ijodiy yondashuv. Ta’limning maqsadi talabada biror muammoni yechish qobiliyatini o‘stirish, yangi bilim va tajribani mustaqil ravishda o‘zlashtirish, harakatning yangi zamonaviy usullarini topish va tashabbus ko‘rsatishni nazarda tutadi. Tadqiqiy–ijodiy yondashuvda pedagog talabaning o‘quv faoliyatiga rag‘batlantiruvchi usulda rahbarlik qiladi, shaxsiy tashabbusini qo‘llab- quvvatlab, u bilan hamkorlik qiladi hamda uning fikr va qiziqishlarini doimo nazarda tutadi. Pedagogning talaba shaxsiga bo‘lgan munosabati, ularga muhabbati va jon koyitishi, yuksak ishonchi, o‘zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada bo‘lishi, tahsil olish jarayonida talabalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburlashdan voz kechish va aksincha, ijobiy rag‘batlantirishning ustunligi tufayli ko‘zlangan maqsadga erishish, talabalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo‘lish, ularni bartaraf etishning eng samarali yo‘llarini qo‘llashda namoyon bo‘ladi. Ushbu yondashuv bo‘yicha pedagogik texnologiya variantlari ishlab chiqilgan. Tadqiqiy-ijodiy yondashuvning ta’lim tizimida o‘z o‘rni bo‘lib, o‘z joyida qo‘llanilishi lozim. Izlanuvchan yondashuv. Bu yondashuvdagi maqsad talabalarda muammoni hal etish, yangi, oxirigacha tugallanmagan tajribani mustaqil o‘zlashtirish, ta’sir
etishning yangi
yo‘llarini yaratish va idrokni
rivojlantirishdan iboratdir. Izlanuvchan ta’lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan o‘zaro ta’siri shaxsni tadqiqotchilik yo‘liga boshlash, uning jadal ijodiy faoliyati xarakteri bilan bog‘liq. Shu bilan birga pedagog ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatini boshqarishda demokratik, rag‘batlantiruvchi yo‘l tutadi, ularning shaxsiy tugallanmagan tajribani mustaqil o‘zlashtirishi, xatti-harakati, harakatning yangi yo‘llarini yaratish qobiliyatlarini va shaxsiy ma’no kasb etishini rivojlantirish yo‘lini tutadi. Izlanuvchan ta’lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan 14 o‘zaro ta’siri shaxsni tadqiqotchilik yo‘liga boshlashi uning jadal ijodiy faoliyati xarakteri bilan bog‘liq. Pedagog ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyatini boshqarishda ijodiy yo‘l tutadi, talabalarning o‘quv faoliyatining operativ-texnik jihatlarini o‘zlashtirishga qadar uning ahamiyati va rag‘batlarini birinchi o‘ringa olib chiqadi. Bugungi kunga qadar o‘qitishda izlanuvchan yondashuvni o‘z ichiga oluvchi pedagogik texnologiya ko‘rinishlari ishlab chiqilgan. Tizimli yondashuv – ilmiy bilish metodologiyasi va pedagogik amaliyotning bir yo‘nalishi sifatida universal tavsifga ega bo‘lib, pedagogikada keng qo‘llaniladi. «Tizimli yondashuv» tushunchasi ko‘pincha «tizimli metod», «tizimli tahlil usuli» tushunchalari bilan uzviy bog‘liq. Chunki tizimli tahlil usullari ham obyektni yaxlit tizim sifatida o‘rganishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv tuzilish vazifasiga ko‘ra bajariladigan tahlilga juda yaqin. Tizimli tahlilning obyekti yaxlit narsa yoki hodisa hisoblanadi, u obyektning turli qismlarini, qismlarning o‘zaro uzviyligini, tizim chegaralarini va tizimning atrof-muhit bilan bog‘liqligi, aloqadorligini nazarda tutadi. Bu tizimda bir qancha qoida va tamoyillar majmuidan foydalaniladiki, ular tadqiqotchilik va amaliy faoliyatda yuqori natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Texnologik yondashuv. Texnologiya tushunchasi – tayyor mahsulot olish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llanadigan usul va metodlar majmui; shunday usul va metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o‘quv maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o‘quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik yondashuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko‘rsatmali tuzilmada o‘z ifodasini topadi. Ta’limga texnologik yondashuv o‘quv jarayonini o‘zaro uzviy bog‘liq etaplar va amallarga ajratishni va bo‘lishni; ta’limdan ko‘zlangan natijaga erishish uchun bajariladigan harakatlarni muvofiqlashtirish, bosqichma-bosqich 15 amalga oshirishni; loyihalashtirilgan ish va amallarning barchasini bir xil tarzda bajarishni nazarda tutadi. II.3 Ko`rgazmalilik metodida ko`rgazmali qurollarning turlari Ko`rgazmalilik aniq bilan abstrakt orasidagi bog`liqni ta`minlaydi, asbtrakt xayolning rivojlanishiga kuchli ta`sir qiladi, uning yutug`i bo`lib xizmat qiladi.
Ko`rgazmali qurollarning sifati bilan ularni qo`llash darajasi o`qitish bosqichlarida har xil bo`ladi. Boshlang`ich sinflarda ko`rgazmali qurollar ko`pincha, to`liqroq, yuqori sinflarda akademik litsey va kasb-hunar kollejldarda unga qaraganda kamroq, zaruriy joyida qo`llaniladi. Tadqiqotlar, ta`lim tajribalari ko`rgazmali qurollarning, ulardan foydalanishning foydasi ham zarari ham bor ekanligini ko`rsatadi. Ko`rgazmalilik metodidan foydalanishda haddan tashqari o`zingiz va noto`g`ri qo`llash, bilimlarni egallashda qiyinchilikka keltirib chiqaradi, hamda o`quvchilarning diqqatini ahamiyatsiz masalalarga ag`daradi. Shu sababli o`qituvchining barcha vaqtda, hamma mavzuda, har bir darsda ko`rgazmali qurollarni qo`llash shart emas. Ko`rgazmali qurollardan foydalanish, texnik qurollardan foydalanish, o`qitishning sifatini yaxshilash, natijali o`qitish quroli, vositasi ekanligini yoddan chiqarmaslik lozim. Ko`rgazmali qurollar va vositalarning turlari quyidagicha: 1. Tarbiyaviy ko`rgazmali qurollar-ob`ektlar, narsalar, jarayonlar, o`simlikler, xayvonlar va boshqalar; 2. Ta`sirli ko`rgazmali qurollar-chizmalar, suratlar, jadvallar, kino, diafil`m, diagramma va boshqalar;
16 3. Hajmli ko`rgazmali qurollar-geometrik shakllar, figuralar va boshqalar; 4. Shartli va timsolli ko`rgazmali qurollar-karta, globus va boshqalar; 5. Har xil modellar, maxsus priborlar, asboblar va boshqalardan, shu kabi turlarga bo`linadi. Bu kabi ko`rgazmali qurollarning turlaridan har bir fanga o`ziga xos tarzda, fan va mavzuga moslab ularni tanlash, ulardan bilim berish jarayonida foydalanish bolalarning bilimini boyitishda katta foyda beradi. Bu usullardan to`g`ri foydalanish ta`lim samaradorliginining oshishida, bolalarda bilim, malaka va ko`nikmalar hosil qilishga yordam beradi. Ko`rgazmali qurollar bilim berish jarayonining barcha bosqichlarida: uy vazifasini so`raganda, ya`ni mavzu tushuntirganda, o`quvchilarning mustaqil ishlarni tashkillashtirganda, malaka va ko`nikmalarni shakllantirganda, uy vazifani bajarishda, bilimlarni amaliyotga tadbiq qilganda, o`quvchilar bilimini reyting baholash va tekshirilganda qo`llaniladi. Ko`rgazmali o`qitish metodidan foydalanishda to`liq boshchilikka olish o`kuvchilarning bilimni mazmunli o`zlashtirishda, mustahkam xotirada saqlashni bilish kuchlari bilan bilash jadalligini rivojlantirishga, nazariyot bila nam aliyotni bog`lashga xamda tushunarli o`qitishga katta yordam beradi. Ko`rgazmalilik metodi idrok qilishni osonlashtirishi va nazariy bilimlarni hayot, amaliyot bilan bog`lash imkonini beradi. Bu metoddan ta`lim jarayonida foydalanish o`rganilayotgan materialga, hodisa va mavzuga o`quvchilarning diqqatini qaratib, qiziqishini oshiradi, bilimlarni mukammalroq egallashga yordam beradi. Buyuk sharq mutafakkiri Abu Ali Ibn Sinoning qa’yd qilishicha, inson o`zining o`quv mashg`ulotlari boshlanishida, narsaning tashqi xossalalarini o`rganishda, uning aslini va tavsirini ko`rib, o`zicha bevosita bilimlarni hosil qilishi mumkin. Har qanday fanda avvalo, narsalarning ta`rif zarur. Ularning mavjudligini esa, pirovard natijada isbotlash vositasida bilinadi. Chunki ular
17 mazkur fan aniqlaydigan hodisalardan iborat bo`ladi. Ibn Sinoning ana shu xulosasi o`qitishdagi ko`rgazmazilikning faqat bir jihatini yoritadi xolos. Xulosada inson avvalo mavjud narsalarni yoki ularning tasvirlarini idroe etishi tufayli unda ob`ektiv voqelik to`g`risida tasavvur hosil bo`lishi va inson ularni to`g`ri aks ettirishi ta`kidlanadi. Olimning ta`limotida ko`rgazmalilik tushunchasi idrok etishning har xil turlari-ko`rish, eshitish, sezish va hokazolar bilan bog`langan. Idrok etish va ishlab ko`rish bilan ham ro`y beradi. Ishlab ko`rish sezilgan narsaning issiqligi, sovuqligi, nomligi, quruqligi, kattiqligi, yumshoqligi, og`irligi, engilligi, shakli va hokazolarni bilish imkonini beroadi. Teri va muskullar-sezgining qurolidir. Nervlar ana shu kuchli mushaklar va teriga etkazadi. Ko`rgazmali qurollarning afzalligi shundaki, uni dars o`tishning barcha shakllari, uslublarida qo`llash mumkin. Ayrim mavzularni esa umuman namoyish qilinadigan materiallarsiz, ko`rgazmali qurollarsiz o`tib bo`lmaydi. Darsni tashkil etishda ko`rgazmali qurollar muhim o`rin tutadi. Didaktikaning asosiy printsiplaridan biri darsning ko`rgazmaliligini ta`minlash.
18
Bilishning birinchi pog`onasi-jonli mushohada, ya`ni tevarak-atrofdagi narsalar va hodisalarni idrok etishdir. Ko`rgazmalilik metodi idrok etishni osonlashtirishi va nazariy bilimlarni hayot, amaliyot bilan bog`lash imkonini beradi. Bu usul o`ganilayotgan hodisalarga qiziqishni oshiradi, bilimlarni puxtaroq egallashga yordam beradi. Yan Amos Komenskiy «Buyuk didaktika» nomli asarida «Oltin qoida» ni ifodalagan. Olim va qoidaning uchta asosini ifodalagan:
bo`lmaydi. Shuning uchun xam o`qitish narsalar haqida quruq mulohaza yuritishdan emas, balki narsalarnit bevosita kuzatishdan boshlanishi kerak.
guvohligiga bog`liq. Demak, bilim sezgilarga qanchalik ko`proq tayansa, u shunchalik ishonchliroq bo`ladi. Bolalarga haqiqiy va mustahkam ilim berish uchun, umuman, hamma narsani bevosita kuzatish va sezgilar asosida o`qitilishi kerak.
tuyani bir ko`rib bo`lgan bo`lsa, bir marta qand egan bo`lsa, Rimga bir marta borib, uni diqqat bilan tomosha etgan bo`lsa, bulbul xonishini bir marta eshitgan bo`lsa, bularning hammasi xotirada mustahkam qoladi va esdan chiqib ketmaydi.
19 Yan Amos Komenskiy xulosasi-o`quvchini boshqalarning narsalar haqidagi kuzatishlari va guvohliliklarini emas, balki o`sha narsalarning o`zini bilishga va tadqiq etishga o`tishga zarur. Maktab amaliyotida ham tasdiqlanganidek, darsda o`rganiladigan hodisaning eng muhim tomonlarini aniq ifodalaydigan, anna shu belgilarni avval ajratishga, keyin guruhlashda, umumlashtirishda o`quvchilarga xalaqit beradigan ortiqcha elementlaordan xoli ko`rgazmali qo`llanmalardan, shuningdek, obrazli tasvirlar sxematik tasvirlashga, uyg`unlashgan holda, ya`ni o`quvchilarning fikrlashini muayyandan mavxumga oson yo`naltiradigan qilib ishlangan ko`rsatmali qo`llanmalardan foydalanish g`oyat samarali tadbirdir. Boshlang`ich sinflarda ob`ektlarning o`zini namoyish etish yaki ular bilan bevosita tabiatda tanishish, darslarda narsalarning o`zidan iborat tarqatma materiallarni qo`llash maqsadga muvofiqdir. Aralash ko`rgazmali vositalar to`plami o`quv jihojlarining muhim elementi bo`lishi kerak. Ular dars vaqtlarida turli ko`rgazmali vaziyatlarni yaratish, tez o`zgartirish va o`zlashtirishga, birlashtirishga yordam beradi. Buning uchun rasmli materiallardan foydalaniladi yoki doskaga bo`r bilan rasmlar, chizmalar chiziladi va har xil yozuvlar bajariladi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, ko`rgazmali qurollarni, shu jumladan, ta`limning texnik vositalarini universallishtirish yasamaydi. Ular boshlang`ich sinf o`quvchilarining o`qitishda beqiyos katta ahamiyatga molikdir, ammo o`quv jarayonida audiovizual qo`llanmalar, ahyon-ahyonda boshqa ko`rgazmali vositalardan foydalaniladi. Buning esa quyidagilardan iborat turli variantlari bor. 1. Dasturdagi ashyolarni qayta ishlash mavzusi bo`yicha kirish darsida o`quv fil`mini namoyish etish va keyingi darslarda kinofragmentlar, diapozitivlar, diafil`mlar va jadvallarni qo`llash. 2. Mavzuning xususiy masalaldarini diapozitovlar, diafil`mler, jadvallar, namoyin qilinadigan tajribalar, kinofragmentlar va kinokol`sovkalardan foydalanib ishlab chiqish. 20 Mazkur mavzu bo`yicha unumlashtirish darsida o`quv fil`mini ko`rsatish. 3. Darsda o`qituvchining tushuntirishi bilan birgalikda diafil`mlar, diapozitivlar, kinofgranmentlarni va darsning oxirida o`quv fil`mini namoyish etish.
4. O`quvchilarning tasavvurini kengaytirish, shakllanadigan tushunchalar, mazmuni, to`liqligini ta`minlashuchun ekran qo`llanmalarining bita seriyasidan foydalanib, o`kuv materialini ishlab chiqish va ularning boshqa to`plamini qo`llab, bilimlarni mustahkamlash. Ko`rgazmali vositalarning turli didaktik vazifalari va imkoniyatlarini nazarda tutib, darsda ularni kompleks holda qo`llash talab qilinadi. Ana shu taqdirdagina darsning eng yuqori samaraga erishish mumkin. Shular bilan birga, o`rganilayotgan hodisaning turli jihatlarini yaratish lozim bo`lgandagina har xil ko`rsatamalardan foydalanish o`zini oqlaydi. Chunki mazkur jihatlarning har birini ko`rgazmalilikning ma`lum turi yordamida ishonarli tarzda va yoritilishi mumkin. Ko`rgazmali vositalarni tanlashda ularning imkoniyatlarini har bir o`quv prejmetining o`ziga xos xususiyati va har qaysi darsning mazmuni bilan taqqoslash mumkin. Ko`rgazmali qo`llanmalarda ko`rgazmalilikning quyidagi har xil turlaridan foydalaniladi. 1. Tabiiy ko`rsatmalilik o`quvchilarni mavjud ob`ektlar: o`simlikler, hayvonlar, minerallar va hokazolar bilan tanishtirishni taqozo etadi. Tabiiy ko`rgazmalilikni sinfda ham ekskursiyalar paytida ham namoyish etish mumkin. 2. Hajmli ko`rgazmalilik-mavjud olamning hajmli aks etishdir. Bu esa fotosurat, rasm, diafil`m va diapozonlardan iborat. 3. Ovozli ko`rgazmalilik-tovush obrazlarini ijodkorlik uchun ovozli vositalardan foydalanish. Gramplastinklar va magnitafon yozuvlarini eshitish, ovozli kino. 21 4. Ramziy va grafik ko`rgazmalilik- xaritalar rejalar, sxemalar, chizma va diagrammalar. Ular mavjud voqelikni shartli umumlashgan ramziy ko`rinishda aks ettirish sababli fikrlarni rivojlantiradi. Maktabda boshlang`ich sinfdan maktabni bitirguncha ko`rgazmalilikning ana shu barcha turlaridan foydalaniladi, lekin tabiiyki, boshlang`ich sinflarda o`quvchilarning yoshini hisobga olib, ularga bevosita kuzatishlarni topshirish, yuqori sinf o`quvchilari fikrlashining rivojlanishida ramziy va grafik kuzatishlarni ko`proq qo`llash kerak. Ko`rgazmalilik asosan, ayniqsao`quvchilar o`rganiladigan u yoki bu narsalar to`g`risida muayyan tasavvurga ega bo`lmagan paytda juda zarurdir. Ammo shuni xam unutmaslik lozimki, ko`rgazmali qo`llanmalarni namoyish etishda tayyorlanmaslik yoki ularni noto`g`ri tanlash faqatgina uch faoliyatga, o`quvchi va o`qituvchilarga zarar keltiradi. 22
Ma`lumki har bir o`qituvchi-pedagog o`z oldiga ta`lim-tarbiyani maqsad qilib qo`ygan ekan, o`z oldiga ma`lum bir usul, yo`llarni tanlab oladi. Bu usul va yo`llarni tanlashda o`qituvchining mahorati, qobiliyati katta ahamiyatga ega. O`qituvchi qanday usul va vositalarni tanlashi o`qituvchining bilimiga bog`liq bo`ladi. O`qituvchi qanday usul va vositalarni, metodlarni tanlamasin, ularning bolalar, o`quvchilar yoshiga mosligini inobatga olishi, unga ya`ni o`quvchilarga bu usulning qay tartibda o`tkazilishi, qo`llanilishi o`quvchilarga aniq qilib tushuntirish lozim. Dars vaqtida o`qituvchi pedagogikaning tamoyillaridan, metodlaridan, tushunarlilik, ilmiy, ko`rgazmalilik, ko`rsatmalilik, tizimlilik, bilimlarni o`zlashtirishi kabi usul va metodlaridan foydalanishi mumkin. Bu metod va usullardan foydalanishning, metod va usullarning ishisida ko`rgazmalilik metodi ahamiyatli hisoblanadi. Ko`rgazmalilik metodi bola uchun ancha ahamiyatliligi barcha uchun, o`quvchilar uchun mavzuni o`zlashtirishda ancha osonlashtiradi. Ta`limdagi ko`rgazmalilikni faqat buyum va qoidalarni ko`rib idrok qilish emas, balki ularning inson sezgi a`zolariga ta`sir etadigan, inson idrok qiladigan bo`lishini talab etar ekan shunga qarab pedagog ko`rgazmali metodlarni tanlashi, dars paytida ulardan unumli foydalanishi lozim. Ko`rgazmalilik metodini foydalanishda didaktika qonun-qoidalariga asosan, bolaga sezgilar orqali idrok qildirish mumkinligini har bir pedagog juda yaxshi biladi albatta. Har bir darsda har xil ko`rgazmali metodlardan foydalanish ham ta`lim samarasini oshirishga yordam beradi. Pedagog foydalangan ko`rgazmali metodlardan, qurollardan bolalar albatta, o`zlari uchun biron-bir ma`lumot olishlari zarur. Foydalanilayotgan ko`rgazmali qurollar bolalarga o`quvchi- tarbiyachilarga har tomonlama ta`limiy, tarbiyaviy, rivojlanuvchi ta`limda ijobiy ta`sir qilishiga pedagog diqqat-e`tiborini qaratishi lozim. Bu esa, juda ahamiyatli yurtimiz kelajagi yoshshlar qo`lida ekan. Ularga ta`lim-tarbiya berish jarayonida faqat ko`rgazmali qurollarning, metodlarning ahamiyati katta ekan. Nafaqat bu
23 ko`rgazmalilik metodi, balki boshqa metodlarni ham usul va vositalari ham juda muhim sanaladi. Bulardan o`qituvchi o`z o`rnida oqilona foydalana olishi ham muhim. Buning uchun esa pedagog davr talabi bilan, yangi pedagogik ma`lumotlardan xabardor bo`lishi kerak. Dars jarayonida ko`rgazmali qurollar va tarqatma materiallardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun ularni tayyorlashni ham o`rganish zarur. Ko`rgazmali qurol va tarqatma materiallarni tayyorlayotganda ularni nima maqsadda tayyorlayotgani, qanday shakl va mazmunda etkazish ta`qul ekanini hamda ularni tayyorlash qoidalariga rioya qilishni yoddan chiqarmaslik kerak.
24
1. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch». I.Karimov. Toshkent. 2008 yil 2. «O`zbekiston buyuk kelajak sari». I.Karimov. Toshkent. 2009 3. «Pedagogika tarixi». A.Zunnunova, B.To`xliev, X.Ma`sudov. Toshkent. 2002 yil 4. «Pedagogika». R.Mavlonova, O.To`raeva, K.Xolikberdiev. Toshkent. «O`qituvchi». 2002 5. «Pedagogika». Q.Qosnazarov, A.Pazılov, A.Tilegenov. Nukus. 2010 6. «Pedagogika». N.G`aybullaev, R.Yodgorov, R.Mamatqulova, Q.Toshmuratova. Toshkent. 2000 yil 7.
«Pedagogik psixologiya». X.Ibragimova, A.A.Yuldasheva, X.Bobomirzaev. Toshkent. 2009 8.
«Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi». D.Tajiboeva, A.Yo`ldosheva.Toshkent. 2009. 9. Ochilov M. Muallim qalb me`mori. – T.: O`qituvchi, 2001. 10. Hasanboeva O., Djamilova N. Pedagogik fanlarni o`kitish metodikasi. – T.: 2008. 11. Kukushin V.S. Teoriya i metodika obucheniya. – Rostov-na-Donu.: Feniks, 2005. 12. Kukushin V.S. Teoriya i metodika vospitaniya. – Rostov-na-Donu.: Feniks, 2006. 13. Tolipov O`., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. – T.: 2005.
Download 111.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|