Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

1.  Zichlik  va  solishtirma  og’irlik  –  bular  suyuqlikning  asosiy  mexanik  xarakteristikalari. 
Suyuqlikning 
 zichligi – bu suyuq jismning hajmi bo’ylab massaning taqsimotini xarakterlaydi: 
V
M


,                                                                  (1.1) 
bu yerda M – suyuqlik V hajmining massasi. 
 – zichlikning o’lchov birliklari: SGS sistemasida [g/sm
3
]; 
MKGSS sistemasida [kgs·s
2
/m
4
]; SI sistemada [kg/m
3
]. 
(1.1) formula bir jinsli suyuqlik uchun o’rinli. Agar suyuqlik bir jinsli bo’lmasa, u holda bu formula 
faqat zichlikning o’rtacha qiymatini ifodalaydi. Berilgan nuqtada 
 zichlikning haqiqiy qiymatini aniqlash 
uchun nolga intiluvchi hajmni qarash va bunga mos nisbatning limitini izlash lozim: 
V
M
V





0
lim

.                                                           (1.2) 
Suyuqlik hajmining og’irlik birligi solishtirma yoki hajmiy og’irligi – 
  deb ataladi: 
V
G


,                                                                  (1.3) 
bu  yerda  G  –  suyuqlik  V  hajmining  og’irligi. 
    –  solishtirma  og’irlikning  o’lchov  birliklari:  SGS 
sistemasida  [din/sm
3
];  MKGSS  sistemasida  [kgs/m
3
];  SI  sistemada  [N/m
3
].  Temperatura  oshishi  bilan 
suyuqlikning solishtirma og’irligi kamayadi. 
Ma’lumki, G=Mg, demak 
g
V
g
M






.                                                      (1.4) 
Har  qanday  moddaning  ko’pchilik  fizik  va  mexanik  xossalari  uning  temperaturasiga  bog’liq. 
Temperatura  –  bu  suyuqlik  yoki  gazlarning  issiqlik  holatini  xarakterlovchi  kattalik  (lotincha 
«temperatura»  –  aralashishga  doir,  normal  holat  so’zidan  olingan).  Absolyut  temperaturaning  Xalqaro 
birliklar sistemasidagi birligi  Kel’vin  (
0
K)  yoki  Sel’siy  (
0
C), bunda 0
0
C = 273
0
K. Suyuqlik yoki gazni 
tashkil qilgan molekulalarning harakat tezligi qancha katta bo’lsa, ularning temperaturasi shuncha yuqori 
bo’ladi. Agar suyuqlik o’zining temperaturasidan farq qiladigan temperaturali biror muhit bilan tutashgan 
bo’lsa  yoki  issiqlik  ajralishi  bilan  kuzatiladigan  biror  jarayon  suyuqlik  ichida  sodir  bo’lsa,  u  holda  shu 
suyuqlikda  issiqlik  o’tkazuvchanlik  jarayoni  yuz  berib  uning  temperaturasi  o’zgaradi.  Suyuqlik 
temperaturasining o’zgarishi shu suyuqlik-ning katta tezlikda oqishidagi siqilishi yoki og’irlik kuchlarini 

 
47 
hisobga  olgan  holdagi  atmosfera  oqishlarida  ham  sodir  bo’lishi  mumkin.  Shuni  eslatib  o’tamizki, 
qaynayotgan suyuqlikning temperaturasi o’zgarmaydi. 
Ishlab chiqarish sharoitida suyuqlikning solish-tirma og’irligi yoki zichligini aniqlash uchun 
areometr  deb  ataluvchi  maxsus  asbobdan  foydalaniladi.  Areometr  –  bu  cho’zinchoq,  ichi  bo’sh 
shisha  naycha  bo’lib,  yuqori  tor  qismi  suyuqlikning  solishtirma  og’irligi  yoki  zichligini 
ifodalovchi  shkalalarga  bo’lingan,  quyi  kengaygan  qismi  esa  suyuqlikning  temperaturasini 
ko’rsatadi.  Suyuqlikning  solishtirma  og’irligini  o’lchash  uchun  areometr  idishdagi  suyuqlikka 
botiriladi.  Areometrning  quyi  qismida  joylashtirilgan  yuk  (odatda,  u  simob)  hisobiga  u 
suyuqlikda  vertikal  holatda  suzadi.  Areometrning  cho’kish  bo’lagini  ko’rsatuvchi  areometrik 
shkala bo’laklari suyuqlik-ning mos solishtirma og’irligi (zichligi) miqdorini ko’rsatadi. 
 
Areo-
metr 
 
2.  Siqiluvchanlik  –  suyuqlikning  bosim  ta’sirida  o’z  hajmini  o’zgartirish  xossasi.  Bu  xossaning 
miqdoriy xarakteristikasi 

p
 – hajmiy siqilish koeffisienti, ya’ni  
0
1
V
V
p
p





.                                                       (1.5) 

p
  ning  o’lchov  birliklari:  MKGSS  sistemasida  [m
2
/kgs];  SI  sistemada  [Pa
–1
]  (ko’pgina  hollarda 
[sm
2
/kgs]). 
(1.5)  formuladagi  manfiy  ishora  p=p–p
0
  bosimning  musbat  o’zgarishiga  (oshishiga)  V=V–V
0
 
hajmning kamayishi mos kelishini anglatadi. (1.5) ifodadan ushbu 
V=V
0
(1–

p
 p) 
formula kelib chiqadi. (1.1) ni hisobga olsak, 
p
p






1
0
,                                                        (1.6) 
bu yerda 
 va 
0
 – zichlikning p va p
0
 bosimlarga mos keluvchi qiymatlari. 
Tomchili  suyuqliklar  uchun 

p
  ning  qiymati  juda  ham  kichik.  Suv  uchun  uning  o’rtacha  qiymati 

p
=510
-10
  Pa
–1
.  Bu  shuni  anglatadiki,  bosim  0,1  MPa  (1  atm)  ga  oshiganda  V/V
0
  hajmning  nisbiy 
o’zgarishi 1/20000 ni tashkil etadi, ya’ni u juda ham sezilarsiz. Shuning uchun ko’pgina holarda tomchili 
suyuqliklarni  siqilmaydigan  suyuqliklar  deb  hisoblash  mumkin.  Gazsimon  suyuqliklar  esa  umuman 
olganda juda ham siqiluvchan moddalardir (1.3-rasm). 

p
  ga  teskari  miqdor  E
j
  –  suyuqlikning  hajmiy  elastiklik  modulini  ifodalaydi.  E
j
  ning  o’lchov 
birliklari: MKGSS sistemasida [kgs/m
2
]; SI sistemada [Pa
–1
] yoki [N/m
2
]; ko’pgina hollarda [kgs/sm
2
] da 
ifodalanadi. Bu miqdor o’zgaruvchan bo’lib, u bosim va temperaturadan bogliq. 
 
 
 
1.3-rasm. Suyuqlik va 
gazlarning siqilishi. 
Elastiklik moduli adiabatik va izotermik turlarga bo’linadi. 
Birinchisi  ikkinchisidan  biroz  katta  va  u  suyuqlik  siqilishining 
tez  oqimli  jarayonlarida  namoyon  bo’ladi,  masalan,  quvurdagi 
gidrozarbada.  Bosim  va  temperaturaning  kichik  o’zgarish 
oralig’ida  E
j
  ning  qiymatini  o’zgarmas  deb  hisoblash  mumkin. 
Masalan, suv uchun E
j
 = 2000 MPa. 
Suyuqlikning  siqilishi  asosan  unga  aralashgan  gaz 
pufakchalarining  siqilishidan  bog’liq.  Siqilishda  energiya 
sarflanadi.  Siqiluvchanlik  gidrotizimda  avtotebranish-larni 
yuzaga keltirishi mumkin. 
Gazlarning  siqiluvchanligi  juda  ham  katta.  Ideal  gaz  uchun  (bunday  gazni  10  MPa  bosimgacha 
siqish mumkin) Mendeleyev-Klapeyron qonuni o’rinli: 
RT
M
m
pV 
,                                                       (1.7) 
bu  yerda  p  –  bosim;  V  –  hajm;  m  –  massa;  T  –  abslyut  temperatura;  R  [Dj/(molK)]  –  universial  gaz 
doimiysi; M [kg/mol]– molyar massa. 
(1.7) formulani quyidagicha ham yozish mumkin: 
T
mR
pV
g

,                                                       (1.8) 

 
48
bu yerda R
g
 = R/M [Dj/(kgK)] – gaz doimiysi bo’lib, uning qiymati R
g
 = 287 Dj/(kgK) – havo uchun va 
R
g
 = 520 Dj/(kgK) – tabiiy gaz uchun. 
Zichlik formulasidan foydalansak: 
T
R
p
g


  yoki  
T
R
p
g


.                                           (1.9) 
3.  Temperaturaviy  kengayish 

t
  [grad
–1
]  –  temperaturaviy  kengayish  koeffisiyenti  bilan 
xarakterlanadi va uning qiymati quyidagiga teng: 
0
1
V
V
t
t





.                                                       (1.10) 
V=V–V
0
  va  t  –  temperaturaning  o’zgarishi  desak,  xuddi  yuqoridagi  formula  kabi  quyidagilarga  ega 
bo’lamiz: 
V=V
0
(1–

t
 t) ,  
t
t






1
0
,                                    (1.11) 
bu yerda 
 va 
0
 – zichlikning t va t
0
 temperaturalarga mos keluvchi qiymatlari. 
Suv  uchun  bosimning  0,1  dan  20  MPa  gacha  oshishida  va  t  (1100)
0
C  temperaturalarda 

t
 
koeffisiyent 14,010
–6
 dan 621,010
–6
 gacha o’sadi.  
Temperatura  va  bosimning  oshishi  bilan  temperaturaviy  kengayish  koeffisiyenti  kattalashadi; 
ko’pgina  boshqa  tomchili  suyuqliklar  uchun  bosimning  oshishi  bilan  kamayadi.  Temperatura  va 
bosimning kichik oraliqlarda o’zgarishida 

t
 = const deb qabul qilish mumkin. Suv uchun t = 20
0
C va p = 
0,1 MPa da 

t
 =150,010
-6
 grad
–1
. 
 
4.  Cho’zilishga  qarshilik.  Maxsus  fizik  tajribalar  shuni  ko’rsatadiki,  sokin  suyuqlik  (xususa,  suv, 
simob)  ba’zida  juda katta cho’zuvchi zo’riqishlarga qarshilik ko’rsatish xususiya-tiga ega. Ammo  oddiy 
sharoitda  vaznli  qattiq  zarrachalar  va  mayda  gaz  pufakchalarni  o’z  ichiga  olgan  texnik  jihatdan  toza 
suyuqliklar,  hatto juda kichik cho’zilish kuchlanishiga  ham,  bardosh  bermaydi. Shuning uchun tomchili 
suyuqliklarda cho’-zilish kuchlanishi mavjud emas deb hisoblash qabul qilingan. 
 
5.  Qovushoqlik  –  bu  suyuqlikning  zarrachalari  o’rtasida  o’zaro  ishqalanishga  qarsgilik  ko’rsatish 
xossasidir.  Qovushoqlik  hajmiy  va  tangensial  turlarga  bo’linadi.  Hajmiy  qovushoqlik  deb  suyuqlikning 
cho’zuvchi  zo’riqishlarni  qabul  qilish  xususiyati.  Suvda  qovushoqlikning  bu  turi,  masalan,  unda  tovush 
va  ayniqsa  ultratovush  to’lqinlar  tarqalishida  namoyon  bo’ladi.  Tangensial  qovushoqlik  suyuqlikning 
siljish  zo’riqishlariga  qarshilik  ko’rsatish  xususiyatini  xarakterlaydi.  Tadqiqotlar  shuni  ko’rsatadiki, 
suyuqlikning cho’zuvchi va siljuvchi zo’riqishlarga qarshiligi suyuqlik qatlamlarining bir biriga nisbatan 
har xil tezliklarda harakat qilgan paytidagina, ya’ni zarrachalarning siljishida burchak tezliklarning paydo 
bo’lishida  namoyon  bo’ladi.  Tez  harakatlanayotgan  qatlam  tarafdan  sekin  harakatlanayotgan  qatlamga 
tezlashtiruvchi  kuch  ta’sir  qiladi.  Aksincha,  sekin  harakatlanayotgan  qatlam  tarafdan  tez 
harakatlanayotgan  qatlamga  tormozlovchi,  ushlab  qoluvchi  kuch  ta’sir  qiladi.  Bu  kuchlar  ichki 
ishqalanish kuchlari deb atalib, qatlamlarning sirtlariga urinma bo’ylab yo’nalgan. Suyuqlikning harakati 
jarayonida uning qatlamlari orasida ana shu ichki ishqalanish kuchlari paydo bo’ladi.  
Qovushoq suyuqlikning qattiq devor bo’ylab oqishida qovushoqlik tufayli oqimning tormozlanishi 
sodir  bo’ladi (1.4-rasm). Oqim  nuqtalaridan devorgacha y  masofaning kamayishi  bilan oqimning tezligi 
kamayib  boradi, devorda (y=0) tezlik  nolgacha tushadi, qatlamlar o’rtasida esa τ – urinma kuchlanishni 
yuzaga kelturuvchi toyish sodir bo’ladi. 
Nyuton  qonuniga  ko’ra  ichki  ishqalanish  kuchi  o’zi  ta’sir  qilayotgan  yuzaga  va  unga  normal 
yo’nalgan  tezlik  gradiyentiga  to’g’ri  proporsional.  Ichki  ishqalanish  kuchini  bir  birlikka  teng  yuzaga 
keltirish yo’li bilan suyuqlikning urinma kuchlanishi topiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
S
dn
du
T



,                                                            (1.12) 
bunda T – ishqalanish kuchi natijasida paydo bo’ladigan urinma kuchlanish quyidagiga teng: 
S
T


   yoki   
dn
du



, 

 
49 
bu  yerda 
dn
du
  –  normal  bo’yicha  tezlik  gradiyenti;  S  –  tutash  qatlamlarning  yuzasi; 
    –  dinamik 
qovushoqlik  koeffisiyenti  (dinamik  qovushoqlik).  Bu  miqdor  bir  birlikka  teng  tezlik  gradiyentida  sirt 
birligiga  mos  keluvchi  ishqalanish  kuchini  ifodalaydi.  Shuning  uchun  ba’zida  bu  miqdorni  ichki 
ishqalanish koeffisiyenti deb ham atashadi. Real suyuqliklarda ideal suyuqliklardan farqli ravishda μ  0 . 
Dinamik qovushoqlik koef-fisiyentining  birligi: SGS sistemasida puaz [P], 1 P = 1 dina·s/sm
2
 =  1 
g/(sm·s),  1  sP  (santipuas)=0,01  P;  MKGSS  sistemasida  [kgs·s/m
2
];  SI  sistemada  [Pа·s].  Bu  birliklar 
orasidagi bog’lanishlar: 1 P = 0,010193 kgs·s/m
2
 = 0,1 Pa·s; 1 kgs·s/m
2
 = 9,81 Pa·s. 
 
 
1.4-rasm. Qovushoq 
suyuqlikning devor 
bo’ylab oqimida 
tezlikning yo’nalishlari. 
Suvning dinamik qovushoqlik koeffisiyenti tempera-turadan juda ham 
bog’liq,  ammo  bosimdan  deyarli  bog’liq  emas.  Chuchuk  suv  uchun  bu 
koeffisiyentning qiymati tajribalar orqali aniqlangan bo’lib, t°С = 0°С, μ = 
1,793·10
3
  Pа·s.  Hisoblashlarda  dinamik  qovushoqlik  koeffisiyentini  topish 
uchun Puazeylning usbu empirik formulasidan foydalaniladi: 
μ = 0,000183/(1 + 0,0337t + 0,000221t
2
),        (1.13) 
bu yerda t – suvning температураsi. 
Dinamik  qovushoqlik  koeffisiyentiga  teskari  miqdor  suyuqlikning 
oquvchanligi (1/ μ) deb ataladi. 
Ko’pgina  hisob  formulalarida  μ  –  dinamik  qovushoqlik  koeffisiyen-
tining  ρ  –  suyuqlik  zichligiga  nisbati  ν  –  kinematik  qovushoqlik 
koeffisiyenti (kinematik qovushoqlik) deb ataladi: 
ν = μ/ρ . 
 
 
(1.14) 
Kinematik  qovushoqlik  koeffisiyentining  birligi:  SGS  sistemasida  stoks  (St)  yoki  1  sm
2
/s  yoki 
santistoks (sSt), 1 sSt = 0,01 St; MKGSS va SI sistemalarda m
2
/s, 1 m
2
/s = 10
4
 St. 
Suyuqlikning 
qovushoqligi 
uning 
jinsidan 
va 
temperaturadan 
bog’liq. 
Suyuqliklarda 
temperaturaning oshishi bilan qovushoqlik koeffisiyentlari keskin kamayib boradi. Suvning temperaturasi 
0°С  dan  100°С  ga  oshganda  qovushoqlik  7  marta  kamayadi.  Gazlarning  qovushoqligi  esa 
temperaturaning  oshishi  bilan  oshib  boradi.  Sho’r  suvning  dinamik  qovushoqlik  koeffisiyenti  chuchuk 
suvning  qovushoqlik  koeffisiyentlaridan  kam  farq  qiladi.  Masalan,  t  =  20°С  da  sho’r  suv  uchun  μ  = 
1,052·10
-3
 Pа·s, chuchuk suv uchun esa μ =1,003·10
-3
 Pа·s, ya’ni 5% ga farq qiladi. 
Suyuqlikning  qovushoqlik  koeffisiyenti  uning  harakatida  namoyon  bo’ladi.  Agar  bu  qovushoqlik 
e’tiborga olinmasa, bunday suyuqlik ideal yoki qovushoqmas deb atalib, bunday holda real suyuqlikning 
harakati haqida gapiriladi. 
Qovushoqlikni  aniqlash  jarayoni  viskozimetriya,  uni  aniqlovchi  asboblar  esa  viskozimetrlar  deb 
ataladi.  Qovushoqni  baholashda  dinamik  va  kinematik  koeffisiyentlardan  tashqari  shartli  qovushoqlik 
(Engler  gradusi  - 
0
E)dan  ham  foydalaniladi.  Engler  gradusida  ifodalangan  qovushoqlikni  aniqlovchi 
asbob  Engler  viskozimetri  deb  ataladi.  Masalan,  Engler  gradusini  stokslarda  ifodalash  uchun  mineral 
moylarda quyidagi Ubellod formulasi qo’llaniladi: ν = (0,0731
0
E – 0,0631/
0
E)10
-4
 . 
Suyuqlikning qovushoqligi  ba’zida Ostvaldning kapillyar  viskozimetri  yordamida  ham aniqlanadi. 
Bu  holda  kinematik  qovushoqlik  koeffisiyenti  ushbu  ν  =  C
T
s
10
-4
  formuladan  topiladi,  bunda  C  – 
naychaning o’zgarmasi; T
s
 – suyuqlikning oqib o’tish vaqti, sek. 
Mineral  yog’larning  gidrotizimlardagi  qovushoqligini  50  MPa  dan  oshmaydigan  bosimlar  bilan 
bog’laydigan taqribiy empirik formula quyidagicha: ν
p
 = ν(1+Kp), bu yerda ν
p
 va ν – bosimning p va 0,1 
MPa qiymatlariga mos keluvchi kinematik qovushoqliklar; K – yog’ning turidan bog’liq tajribadan aniq-
lanadigan  parametr:  yengil  yog’lar  (ν
50
<1510
-6
  m
2
/s)  uchun  K  =  0,02;  og’ir  yog’lar  (ν
50
>1510
-6
  m
2
/s) 
uchun K = 0,03.  
Juda  kichik  bosimlarda  qovushoqlikning  o’zgarishi  e’tiborga  olinmaydi.  Temperaturaning  oshishi 
bilan  suyuqlikning  qovushoqligi  kamayadi.  Kinematik  qovushoqlik  koeffisiyentining  temperaturadan 
bog’liqligi quyidagi empirik formuladan aniqlanadi: ν=1,7810
-6
/(1+0,0337t + 0,000221t
2
).  
Mashina  va  gidrotizimlarni  yog’lovchi  moylar  uchun  quyidagi  bog’lanishlar  qo’llaniladi:  ν
t
  =  ν
50
 
(50/t)
n
,  bu  yerda  ν
t
  –  t  temperaturadagi  kinematik  qovushoqlik  koeffisiyenti;  ν
50
  –  t  =  50
0
C 
temperaturadagi kinematik qovushoqlik koeffisiyenti; n – daraja ko’rsatgichi, ν
50
 dan bog’liq, u quyidagi 
formuladan aniqlanadi: n = lg(ν
50
)10
4
 + 2,7. 

 
50
Shunday  qilib,  suyuqlikning  qovushoqligini  baholashda  uchta  miqdordan  foydalanish  mumkin. 
(1.5-rasm). 
 
1.5-rasm. Suyuqlikning qovushoqligini baholash miqdorlari. 
 
Sinov savollari 
 
1.  Suyuqlikning zichligi va hajmiy og’irligi o’rtasida qanday farq bor? 
2.  Bosim va temperatura oshganda suyuqlikning zichligi qanday o’zgaradi? 
3.  Hajmiy siqilish koeffisiyenti va hajmiy elastiklik moduli o’rtasida qanday bog’lanish bor? 
4.  Temperaturaviy kengayish koeffisitenti deb nimaga aytiladi? 
5.  Suyuqlikning qovushoqligi bosim va temperaturadan qanday bog’langan? 
6.  Suyuqlikning dinamik va kinematik qovushoqlik koeffisiyentlari o’zaro qanday bog’langan? 
7.  Ideal suyuqlik real suyuqlikdan nimasi bilan farq qiladi? Amaliyotda qanday hollarda suyuqlikni ideal 
deb qarash mumkin? 
8.  Suyuqlikning to’yingan bug’i bosimi deganda nimani tushunamiz? 
9.  Zichlik, hajmiy og’irlik, temperaturaviy kengayish va hajmiy siqilish koeffisitentlari, hajmiy elastiklik 
moduli, dinamik va kinematik qovushoqlik koeffisiyentlari qanday birliklarda ifodalanadi? 
 
Muammoli savollar 
 
1.  Suyuqlikning kichik siqilishini ko’rsatuvchi tajribani o’ylab toping va uni ko’rsating. Tabiatda bunday 
hodisa  uchraydimi?  Agar  u  mumkin  bo’lsa,  u  holda  qanday  fizik-mexanik  effektlar  kuzatiladi? 
Siqiluvchanlikning  foydali  va  zararli  tomonlari  bormi?  Qanday  texnik  qurilmalarda  bu  holatning 
ta’siri seziladi va aksincha? 
2.  Ovqatlanish  paytida  eng  sodda  eksperiment  o’tkazing,  masalan,  qaymoqning  qovushoqligi  sutnikiga 
qaraganda  katta.  Qaymoqni  qovushoqligiga  qarab  uning  sifatini  ayta  olasizmi?  Qaymoqning 
qovushoqligi temperaturadan bog’-liqmi? Qovushoqlikning texnik-mexanik qurilmalardagi foydali va 
zararli  holatlariga  misollar  keltiring.  O’z  xulosalaringizni  ixtiyoriy  suyuqlik  uchun  umumlashtira 
olasizmi? 
3.  Suyuqlikda  tovush  to’lqinlarining  tarqalishi  masalasi  qaralganda  siqilmaydigan  ideal  suyuqlik 
modelidan  foydalanish  mumkinmi?  Suyuqlik  harakatining  qanday  tezliklari  oralig’ida  uni 
siqilmaydigan deb faraz qilish mumkin? Gazni ham siqilmaydihan muhit deb qarash mumkin bo’lgan 
hollarga misol keltira olasizmi? 
4.  Suyuqliklarning  elastiklik  xossasi  qattiq  jismlarnikidan  nimasi  bilan  farq  qiladi?  Bu  misollarda 
tushuntiring. 
 
Adabiyotlar 
 
1.  Умаров А.Ю. Гидравлика. – Тошкент: Ўзбекистон, 2002. – 460 б. 
2.  Чугаев Р.Р. Гидравлика. Учебник. - Л.: Энергоатомиздат, 1982. - 672 с.  
3.  Ҳамидов А.А., Исанов Ш.Р. Гидравлика. Ўқув қўлланма. – Тошкент: ЎзМУ нашри, 2003. 

 
51 
 
2-MA’RUZA 
GIDROSTATIK BOSIM. GIDROSTATIKANING ASOSIY 
TENGLAMASI. PASKAL QONUNI VA UNING  
AMALIYOTGA TADBIQI 
 
MASHG’ULOTNING REJA-TOPSHIRIG’I 
 
Ma’ruza rejasi: 
2.1. Suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar. 
2.2. Gidrostatik bosim va uning xossalari. 
2.3. Gidrostatikaning asosiy differensial tenglamasi. 
2.4. Bir jinsli siqilmaydigan suyuqlikning og’irlik kuchlari maydonidagi muvozanat tenglamasi. 
Absolyut sokinlikda sath sirti va uning tenglamasi. 
2.5. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi va uning tahlili. 
2.6. Suyuqlik va gazlar uchun Paskal qonuni. 
2.7. Tutash idishlardagi suyuqlikning muvozanat sharti (tutash idishlar qonuni). 
2.8. Gidravlik zichlagich va uning ishlash prinsipi. 
2.9. Bosim o’lchagich asboblar. 
Mashg’ulotning maqsadi: 
Gidrostatik bosim bo’yicha to’liq tushuncha berish. 
Talabaning o’quv faoliyati natijalari:  
  suyuq
likka ta’sir etuvchi kuchlarning ahamiyati va mohiyatini aytib bera oladi; 
  gidrostatik bosim va uning xossalari haqida tushunchalarga ega bo’ladi. 
  gidrostatikaning asosiy tenglamasi tushuntirib va uni chiqarib bera oladi. 
  suyuqlik va gazlar uchun paskal qonunini izohlay oladi 
  tutash idishlardagi suyuqlikning muvozanat shartini izohlay oladi. 
  gidravlik zichlagich va uning ishlash prinsipini tushuntirib bera oladi. 
  bosim o’lchagich asboblarni va ularning ishlash prinsiplarini tushuntirib bera oladi. 
Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar: 
1. Ma’ruzani matni bilan tanishib chiqing va tushunchalarni ayting. Eslatma: Matnga qarang. 
2.  O’quv topshiriqlar bilan tanishib chiqing. Eslatma: Sinov savollariga qarang. 
3. Ishlash qoidalari bilan tanishing. Eslatma: Ta’lim texnologiyasi qoidalariga qarang. 
4. Mustaqil ishni bajaring. Eslatma: Muammoli savollarga qarang. 
Nazorat  shakli:  Og’zaki  nazorat,  savol-
javob va o’z-o’zini nazorat qilish. 
Maksimal ball: ______ ball 
Talabaga qo’yilgan ball: _____ 
O’qituvchi imzosi: 
_____________ 
 

 
52