Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti


Download 8.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet15/81
Sana14.02.2017
Hajmi8.06 Mb.
#419
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   81

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

102 


Ma’ruza mashg’ulotlari 

4-mavzu  

O'zbek xalq1ning etnik shakllanishi 

1.4. 

Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi 

Mashg’ulot vaqti-2 soat 

Talabalar soni: 100 – 130 nafargacha 

Mashg’ulot shakli 

Kirish-axborotli ma’ruza 



 

Ma’ruza rejasi 

1 . Ur u g ' .  qabila. elat.  xalq va millat tushunchalari 

2.O'zbck x a l q i n i n g  etnik shakllanishi jarayoni. 

3.O'zbyek atamasi muammosi. 



O’quv mashg’ulotining maqsadi: O'zbek xalqining etnik shakllanishi va uning 

taraqqiyot bosqichlari haqidagi nazariy bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash 



Pedagogik vazifalar

  Ur u g ' ,  

qabila, 

elat,  


xalq 

va 


millat 

tushunchalari haqida ma’lumot berish; 

 O'zbck  x a l q i n i n g   etnik  shakllanishi 

jarayoni  qanday    kechganligi  haqida 

ma’lumot berish; 

 O'zbyek  atamasi  muammosini    kelib 

chiqish  sabablari  to’g’risida  tushuntirib 

berish;  



O’quv faoliyati natijalari: 

  Ur u g ' ,   qabila,  elat,   xalq  va  millat  tushunchalari    haqida 

to’lasincha ma’lumot berish, gapirib berish; 

 O'zbyek  x a l q i n i n g   etnik  shakllanishi  jarayoni 

qanday    kechganligi,  bu  jarayonga  ta’sir    ko’rsatgan 

qabilalar  to’g’risda  to’lasincha  gapirib  berish  (misollar 

tariqasida); 

  O'zbyek  atamasi  muammosini    kelib  chiqish  sabablari    to’g’ri 

talqin qilgan holda gapirib berish; 

Ta’lim berish usullari 

Ko’rgazmali  ma’ruza,  namoyish  etish,  savol-

javob, suhbat, tushuntirish, klaster 

Ta’lim berish shakllari 

Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda   



Ta’lim berish vositalari 

O’quv  qo’llanma,  kompyuter  texnologiyalari, 

slaydlar           

Ta’lim berish sharoiti 

Texnik 


vositalardan 

foydalanishga 

va 

guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya 



Monitoring va baholash 

Og’zaki nazorat, savol-javob  



 

 

103 


1.2. «O'zbek xalq1ning etnik shakllanishi»  mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi 

 

Ish 

bosqichlari 

va vaqti 

Faoliyat mazmuni 

Ta’lim beruvchi 

Ta’lim 

oluvchilar 

  

1. 



Mavzuga 

kirish 


(15 

daqiqa) 


1.1.O’quv  kursi  nomini  aytadi.  Ekranga 

o’quv  kursining  tuzilmaviy  mantiqiy  chizmasini 

chiqaradi,  mavzular  ro’yxati  bilan  tanishtiradi  va 

ularning mazmunini  qisqacha yoritadi  

1.2.Birinchi  mashg’ulot  mavzusi,  uning 

maqsadi  va  o’quv  faoliyati  natijalarini    e’lon 

qiladi.  

1.3.Klaster  asosida  o’tiladigan  mavzuning  mazmuni  va  mohiyatini 

qisqacha yoritadi  

Tinglaydilar. 

 

 

 



Tinglaydilar  

 

 



 

 

2-



bosqich 

Asos


iy bosqich   

(55 


daqiqa) 

2.1.  Talabalar  bilimini  faollashtirish  maqsadida 

savol-javob usulini qo’llaydi:  

 

Urug',  



qabila, 

elat, 


xalq 

va 


millat 

tushunchalari haqida nimalarni bilasiz? 

 

O’zbek 


xalqining 

shakllanish 

jayorayoni 

qanday  kechgan? 

 

O’zbek 


xalqining 

shakllanishiga 

 

ta’sir 


ko’rsatgan turkiy qabilalarni ayting? 

 

IX-XII  asrlarda  o’zbek  xalqining  shakllanish 



jayorayoni qanday  kechgan?  

 

«O’zbek» 



atamasining 

kelib 


chiqishini  

izohlang? 

 

Markaziy  Osiyoda  markazlashgan  davlatlar 



qaysilar va ular to’g’risida  ma’lumot bering? 

 

 



 

2.2  Javoblarni  to’ldiradi,  umumlashtiradi  va 

bugungi  o’quv  mashg’ulotida  ushbu  savollarga 

kengroq javob olishlarini aytadi.  

2.3.  Ekranda  slaydlar  namoyish  etish    bilan 

o’zbek 


xalqining 

shakllanish 

jayorayonida 

ishtirok  etgan  bir  qator  qabilalar    haqida 

ma’lumotlarni  aks  ettirish  orqali  ma’lumot 

beriladi 

       Talabalar 

diqqatini 

mavzuning 

asosiy 


jihatlariga 

karatadi, 

ularning 

dolzarb 


va 

ahamiyatli ekanini asoslaydi. 

2.4. Vazifani barcha talabalar yakka tartibda bajarishlarini 

aytadi.  

Talabalar  faoliyatini  kuzatadi,  ularni  yo’naltiradi,  zarur 

maslahatlar beradi. 

2.5.  Bir  nechta  talabaning  ish  natijasini    tekshiradi, 

talabalar  bilan  birgalikda  muhokama  qiladi.  Zarur  bo’lsa, 

qo’shimchalar  kiratadi  va  ushbu  savol  bo’yicha  to’liq 

ma’lumot berishini aytadi.  

Savolga 

javob 


beradilar. 

Fikrlarini 

bildiradilar. 

 

 



 

 

 



 

Tinglaydila

r, 

zarur 


ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 

 

Vazifani 



yakka 

tartibda 

bajaradilar. 

 

 



Ish 

natijasini  taqdim 

kiladilar. 

 

 



Tinglaydila

r, 


zarur 

ma’lumotlarni 

yozib oladilar.  

 


 

104 


2.6.  Rejaning  ikkinchi  savoliga  doir  bo’lgan 

slaydlarni ekranga chiqaradi va har bittasini to’liq 

yoritadi  

2.7.  Mavzu  bo’yicha  talabalarda  yuzaga  kelgan 

savollarga javob beradi 

3. 


Yaku

niy bosqich 

(10 

daqiqa) 


3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu buyicha 

egallangan  bilimlarning  dolzarbligi  va  ahamiyatli  ekanini  alohida 

qayd  etadi  hamda    kelajakda  ushbu  bilimlardan    qayerlarda 

foydalanishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 

3.2.  Mustaqil  ishlash  uchun  vazifa  beradi:  (1) 

o’tilgan  mavzu  asosida  B/B/B  jadvalini  to’ldirib 

kelish.  B/B/B  jadvalini  to’ldirish  qoidasini 

tushuntiradi  (6-ilova);  (2)  ikkinchi  mavzu 

bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib 

kelish.  

Savollar beradilar. 

 

 



 

Vazifani 

yozib 

oladilar. 



 

4-Mavzu O'zbek xalqining  etnik shakllanishi 

Reja 

1 . Ur u g ',  qabila, elat, xalq va millat tushunchalari 

2.O'zbyek x a l q i n i n g  etnik shakllanishi jarayoni. 

3.O'zbyek atamasi muammosi. 

 

 

Asosiy adabiyotlar:  



1.  I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q. Toshkyent, 1992. 

2.  SH.Karimov, R.SHamsutdinov. “Vatan tarixi”. Andijon, 1995. 

3.  Abulg’oziy. “SHajarai turk”. T.: CHo’lpon, 1992. 

4.  B.Axmyedov. Tarixdan saboqlar. T.: “O’qituvchi”, 1994. 

5.  B.Axmyedov. “O’zbyek ulusi”. T.:Nur, 1992. 

6.  Zaki Validiy. “O’zbyek urug’lari”. T.: 1992. 

7.  I.Jabborov. O’zbyek xalqining etnografiyasi.T.: O’zbyekiston, 1994. 

8.  Nasimxon Raxmon. Turk hoqonligi. T:1993. 

9.  Usmon Turon. Turkiy xalqlar mafkurasi.T.:CHo’lpon, 1995. 

10. Xasan Ato Abdushiy. “Turkiy qavmlar tarixi”. T.:CHo’lpon, 1994. 

11. A.Ibrohimov, X. Sultonov, N.Jo’rayev. Vatan tuyg’usi. T.:O’zbyekiston, 1996. 

12. U.Sanaqulov. O’zbyek xalqining hamda tilining tarkib topishi va nomlanishi. Samarqand, 1991. 

13. O’zbyekiston tarixi. T.: Univyersityet, 1996, 1 – jild. 

14. Ashirov A.Atadjanov SH Etnologiya. T.., 2007  

15. Ziyo Kukalp. “Turkchilik asoslari”. T.:1994. 

16. SHoniyozov K.O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni. T. «SHarq», 2001y 

 

 

Qo’shimcha adabiyotlar: 



17. Abdizuxur  Abduaziz.  Turkiy  xalqlar:  tillari  va  tarixi.  O’zbyekiston  adabiyoti  va  san’ati 

gazyetasi. 1993, 19 fyevral’. 

18. A.Asqarov,  B.Axmyedov.  O’zbyek  xalqining  kyelib  chiqish  tarixi.  “O’zbyekiston  ovozi” 

gazyetasi, 1994, 20 yanvar. 

19. A.Tilavov.  El  nyetib  topgay  myeni  kim…  (Tarixning  oydinlashgan  sahifalari).  “Zarafshon” 

gazyetasi, 1996, 26 iyun. 

20. B.Axmyedov. O’zbyeklar. “Muloqot” jurnali, 1991, 1-son. 

21. K.SHoniyazov. 

O’zbyek 

xalqining 

etnogyenyeziga 

oid 


ba’zi 

nazariy 


masalalar. 

“O’zbyekistonda ijtimoiy fanlar”, 1998, 6-son. 

22. X.Doniyorov. O’z tariximizni bilamizmi? “Lyenin yo’li” gazyetasi 1990, 15 iyun. 

 

 



Darsning  o`quv  va  tarbiyaviy  maqsadi:  Talabalarga  o’zbyek  xalqining  etnik  shakllanishi, 

 

105 


etnogyenyezi haqida yangi mustaqillik davri qarashlarini tushuntirishdan, shuningdyek bu sohadagi 

qarashlarning turli xil fikrlarini tanishtirishdan iboratdir. 

 

Dars  o’tish  vositalari:  (Doska,  plakat,  fan  yuzasidan  manba  va  adabiyotlar,  tarixiy 

ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 

5. 

Dars  o’tish  usullari:  Takrorlash,  suhbat  va  savol-javob  (mavzuni  o`zlashtirishni 

mustahkamlash),  jonli  muloqot  o`tkazish,  erkin  fikrlash  va  so`zlashga  o`rgangan  holda  fikr 

mulohazalarini  bayon  qildirish,  buning  uchun  har  bir  talabaga  o`tilgan  mavzular,  tayanch 

iboralardan  savol  tashlanadi.  O`qituvchi  va  talabalar  o`rtasida  byerilgan  savollarni  tahlil  etish. 

Talabalarga  XIV  asr  o’rtalarida  Movarounnahrdagi  ijtimoiy  –  siyosiy  va  iqtisodiy  vaziyat 

mavzusining  ob’yekti,  pryedmyeti  va    vazifalari  borasida  tushuncha  byerish.  Tarqatma  tyestlar 

asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil 

etishga  o`rgatish.  Xarita  bilan  ishlashni  talabalarga  o`rgatish.  Iboralarni  izohlash  va  unga  tahlil 

byerish. 

 

Darsning xrono kartasi – 80 minut.  



 

O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi 

 

Tashkiliy  qism:  xonaning  tayyorgarligi,  jihozlanishi,  sanitariya  holati.  Talabalarning 



davomati – 2 minut 

 

Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 



 

Yo`qlama- 5-minut 

 

Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish- 10 minut 



 

YAngi mavzu bayoni – 50 minut  

 

Sinov savollar namunasi – 5 minut 



 

Uyga vazifa byerish – 3 minut 

 

 

Tayanch tushunchalar: 



Etnogyenyez, o’zbyeklarning tarixiy vatani, urug’, qabila, elat, xalq, millat, etnik-madaniy jarayon, 

skiflar, saklar, massagyetlar, “ikki daryo oralig’i tipi”, o’zbyek xalqi shaklanishi bosqichlari, 

“o’zbyek” atamasi. 

 

1-masala: 

       O’zbyek  xalqining  kyelib  chiqishi  –  etnogyenyezi  juda  kam  o’rganilgan,  tarix,  arxeologiya, 

etnografiya,  antropologiya,  tilshunoslik,  fol’klorshunoslik  kabi  fanlarning  ancha  jiddiy 

tadqiqotlarini  kutayotgan  masalalardan  biridir.  Bu  mavzuni  o’rganishda  Karim  SHoniyozovning 

2001  yilda  «SHarq»  nashriyotidan  chiqqan  «O’zbyek  xalqining  shakllanish  jarayoni»    nomli 

monografiyasi  nihoyatda    qimmatlidir.  Muallif  bu  asarda  ko’plab  ushbu  mavzuga  taaluqli 

manbalarni o’rganib talqin qilib o’zbyeklar etnogyenyez  va  etnik tarixining  haqqoniy  manzarasini  

gavdalantirgan.  Bu  ish  uchun  olimning  yarim  asrlik  umri  kyetdi.  Bu  kitobni  yozish  uchun  olim 

1964-yilda  «O’zbyeklar  –  qarluqlar  (tarixiy  etno0grafik  ochyerk)»,  1974-yili  «O’zbyek  xalqining 

etnik  tarixidan»,  1999-yili  «Qarluqlar  davlati  va  qarluqlar»  nomli  monagrafiyalarini  yaratdi.  Olim 

shu soha bo’yicha 6 monografiya 200 dan ortiq ilmiy maqolalar e’lon qildi.

2

  

         K.SHoniyozov bronza davri va ilk o’rta asrlardagi  turli etnik jarayonlarning  o’zaro ta’sirini 



aks  ettiruvchi  etnik  jarayonlarning    manzarasini  gavdalantirish,  o’zbyeklarning  O’rta  Osiyo 

hududidagi    engqadimgi  ajdodlarini  ko’rsatishga  muvaffaq  bo’ldi.  XI  asr  boshida  Qoraxoniylar 

davlatida nihoyasiga yetgan, o’zbyek xalqi shakllanishining  asorhsiy davrlari ochib byerildi. 

       1998 yil iyunida Pryezidyent I.Karimov ham tarixchilar va O’R FA ning rahbariyati bilan 

“Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q” mavzusidagi uchrashuvida “… biz o’zimizni millat dyeb bilar 

ekanmiz, o’zbyekchiligimiz haqida aniq tushunchaga ega bo’lishimiz  kyerak”

3

, dyeyish orqali 



xalqimiz etnik shakllanishi masalasini chuqqur o’rganish zarurligini ko’rsatgandi. 

           YUrtboshimiz  o’zining    yuqorida  nomi  zikr  etilgan    ma’ruzasida  o’zbyeklarni  bunyodkor 

xalq  ekanligini,  o’zbyeklar  qandaydir  ko’chmanchi  xunnlar  davlatining    rahbari  Atillaga  emas,  

                                                        

2

 Шониёзов К. «Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни».Т., «Шарқ», 2001й, 4-бет 



3

 Каримов И.А. «Тарихийхотирасиз келажак йўқ». Т., «Шарқ», 13-бет 



 

106 


balki Byeruniyga, Buxoriylarga, Amir Tyemur, M.Ulug’byek, M.Boburlarga voris ekanligini  bot-

bot tarkorladi.

4

 

          O’zbyeklarning tarixiy vatani - ular tarqalgan gyeografik hududdir. Taxminan hozirgi kunda 



O’zbyekiston  va  unga  qo’shni  mamlakatlarda  yashayotgan  o’zbyeklar  soni  25  mlndan  ortig’ini  

tashkil qiladi.  

       O’zbyekistonda (20 mln. 800 ming, 2005 yil), Tojikistonda (1,2 mlndan ziyod), Qirg’izistonda 

(550-600 ming), Qozog’istonda (332 ming), Turkmanistonda (320-330 ming) o’zbyeklar yashaydi. 

Bundan  tashqari  Afg’onistonda  (2,5  mlndan  –  4  mlngacha),  Rossiyada  (123  ming,  2002  yil), 

Saudiya  Arabistonida (550-600  ming), Xitoy  xalq Ryespublikasining Sinuzyan – Uyg’ur avtonom 

rayonida  (13,7  mingdan  ortiq),    qolavyersa  Turkiya,  Gyermaniya,  AQSH    kabi  uzoq  xorij 

mamlakatlarda  ham  o’zbyeklar  yashaydilar.O’zbyeklarning  ancha  yosh  tarkibi    navqiron  bo’lib, 

1989-yilgi ma’lumotlarga ko’ra  15 yoshgacha bo’lganlar  umumiy ahololining 44%ni , 15 yoshdan 

-60 yoshgacha bo’lganlar 51%ni  tashkil qilgan.

5

 

            O’zbyeklar  tarqalgan  bu  yerlar  ruslar  istilosiga  qadar  o’zbyek  xonliklari  tarkibiga  kirgan. 



O’zbyeklar  millat  bo’lib  ana  shu  yerlarda  shakllanganlar.  Lyekin  o’tmishda  o’zbyeklar  yashagan 

hudud  bundan  ham  kyeng  bo’lgan.  Masalan,  A.Navoiy  vatani  Hirotda  XVI  asr  boshida  ham 

CHig’atoy  turklari  –  o’zbyeklar  ko’pchilikni  tashkil  qilgan.  CHig’atoy  turklari  u  payt  Marv  va 

Astrabodda  ham  yashardi.  Biroq,  Eron  Tyemuriylardan  mustaqillikka  erishgach,  Safaviy  shohlar 

o’zbyeklarning aksariyatini qirdilar, tirik qolganlarini esa shi’a  mazhabiga o’tkazdilar. Qobul XVI 

asrda  Bobur  Mirzo  mulki  bo’lib,  uning  asosiy  aholisi  ham  o’zbyeklar  bo’lgan.  Kyeyinchalik 

Hindistonning Sulaymon tog’laridan kyelgan afg’on-pushtunlar bu yerlarni bosib olib, ular orasidan 

chiqqan  Ahmadshoh  Durroniy  1756  yili  Afg’onistonni  mustaqil  qilguncha  bu  hudud  aholisining 

talay qismini o’zbyeklar tashkil etgan. 

Sibir  xoni  Kuchum  ham  o’zbyeklardan  bo’lib,  u  SHayboniylar  sulolasi  qarindoshi  edi.  XVI  asr 

oxirida  Sibir  xonliklari  ruslar  tomonidan  bosib  olinib,  aholisi  “tatar”  dyeb  ataldi,  chunki  u  paytda 

ruslardagi  an’anaga  ko’ra  Usmonli  turklardan  tashqari  turkiy  xalqlar  “tatarlar”  dyeb  nomlangan. 

Hattoki 1918 yilga qadar ojarboyjonlar ham “kavkaz tatarlari” dyeyilgan. 

XIX  asr  yarimida  Sirdaryoning  quyi  oqimida  va  Yettisuvda  ham  o’zbyeklar  ko’pchilikni  tashkil 

qilgan.  Lyekin  ular  gyenyeral  CHyernyayev  askarlari  tomonidan  1862-1865  yillarda  qirilgan  yoki 

surib chiqarilgan. 

O’zbyek  xalqining  etnik  shakllanishi  milodgacha  40-12  ming  yilliklarni  o’z  ichiga  olgan  so’ngi 

palyeolitdayoq  yuzaga  kyelgan  urug’chilik  jamoasidan  to  hozirgi  davrda  yetuk  millat  darajasiga 

ko’tarilgan  juda uzoq  va  murakkab  jarayonni o’z  boshidan kyechirdi.  Aslida urug’  bir ota-onadan 

tarqalgan  qon-qarindoshlarning  uyushuvi  natijasida  shakllangan  jamoadir.  Tirikchilik  tashvishi  va 

tashqi dushmanlardan saqlanish zaruriyati kishilarning qon-qarindoshlikka asoslangan birlashuviga 

olib  kyelgandi.  Urug’chilik  jamoasi  eng  qadimgi  odamlar  to’dasiga  nisbatan  mustahkamroq  va 

tashkiliyroq  bo’lib,  shu  yo’l  orqali  kishilarning  tyeng  huquqliligi,  asosiy  ishlab  chiqarish 

qurollarining umumiy mulkligi, jamoa myehnati va istye’mol qilishning umumiyligi ta’minlangan, 

nikoh  va  diniy  marosimlar  tartibga  solinib  turilgan,  joriy  urf-odatlar  buzilganda  aybdorlar 

jazolangan. Urug’ jamoasi o’zining eng aqlli va botir jangchilaridan birini shu urug’ning boshlig’i 

etib tayinlagan. 

Bir  hududda  yashagan  bir  nyecha  urug’  jamoalari  birlashib  qabilaga  aylangan.  Qabilalar  yagona 

qabilaviy  tilga  (shyevaga),  kyengashga  va  harbiy  boshliqqa  ega  bo’lgan.  Urug’  boshliqlari  qabila 

kyengashi tarkibiga kirgan, eng kuchli urug’ boshlig’i esa qabila rahnomasi dyeb e’lon qilingan.  

Qabilalar  yuzaga  kyelish  jarayoni  kishilarning  ovchilik  va  ko’chmanchi  chorvachilik  bilan  birga 

dyehqonchilik  va  ibtidoiy  tyemirchilikka  o’ta  boshlagan,  boshqacharoq  qilib  aytganda  aqliy 

tabaqalanish mulkiy tabaqalanishga o’ta boshlagan davrga to’g’ri kyeladi. 

Elat  dyeyilganda  qabilalar  ittifoqi  kishilarning  til,  hudud,  iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan  tarixan 

tarkib  topgan  birligi  tushiniladi.  Aksariyat  holatlarda  qabilalar  ittifoqi  yaylov  va  suv  uchun  tyez-

tyez  bo’lib  turadigan  janglarda  o’zini  himoya  qilishi  yoki  g’olib  chiqish  maqsadida  barpo  etilgan. 

Elatni  xalqning  millat  bo’lib  shakllanishidan  oldingi  bosqichi  dyeyish  mumkin.  Kishilarning  bir 

                                                        

4

 Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». Т., «Шарқ». 12-20 бетлар 



5

 Аширов А. «Этнология», Т., 2007 й, 90-91 бетлар 



 

107 


hududda  elat  bo’lib  yashashlari  qon-qarindoshlik,  umumiy  manfaatdorlik  his-tuyg’ularini 

kuchaytirgan.  Umumiy  manfaatdorlik  hissi  va  uni  himoya  qilish  ma’suliyati  esa  davlatni  vujudga 

kyeltirgan. 

Xalq  dyeyilganda  ko’proq  el,  elat,  millat,  aholi,  olomon,  bir  guruh  kishilar  tushiniladi.  Xalq  so’zi 

falsafiy nuqtai-nazardan qaralsa, uni tarixning barcha bosqichlarida jamiyat vazifalarini hal etishga 

qodir, yurt yumushiga yaroqli va qobiliyatli qatlam, ijtimoiy birlik, tarix ijodkori dyeyish mumkin. 

Dyemak, balog’atga yetmaganlar aholi soniga kirsa ham xalq safiga kirishga hali erta. 



Millat kishilarning tarixiy tarkib topgan, umumiqtisodiy turmush, til, hudud birligi, madaniyat, ong 

va ruhiyat uyg’unligi dyemakdir. Millatni davlatsiz tasavvur etib bo’lmaydi. 

Hozirgi o’zbyek millati ham urug’chilik va qabilachilik davrlarini, elat, xalq va millat shakllanishi 

jarayonlarini o’z boshidan kyechirgan.            

Manbalarda ko’rsatilishicha, milodgacha ikki ming yillikning o’rtalari va oxirlari (bronza asri) O’rta 

Osiyo,  Afg’oniston,  Hindiston  va  Eron  hududlari  tarixi  hind  va  eron  qabilalari  yoyilishi  bilan 

bog’liq.  Ular  hattoki,  Volga  va  Ural  daryolari  hamda  janubiy  Sibir  oralig’idagi  yerlarda  ham 

yashaganlar. 

Antropolog  T.Xodjayov  qayd  etishicha,  bronza  davrida  O’rta  Osiyoning  janubiy  qismida  baland 

bo’yli,  boshi  cho’ziq,  yuzi  torroq  irqning  vakillari  tarqalgan.    O’rta  Osiyoning  shimoliy  va  cho’l 

hududlarida  esa  janub  aholisidan  farqli  ravishda  boshi  dumaloq,  yuzi  juda  kyeng  va  cho’ziq 

bo’lmagan qabilalar yashagan. Fanda janubiy qiyofali odamlar O’rta Yer dyengizi irqining vakillari 

dyeb  ataladi.  Ular  Old  Osiyo,  Myesopatomiya,  Eron,  Afg’oniston,  O’rta  Osiyo,  Hindiston    kabi 

katta  gyeografik  hududga  yoyilganlar.  SHimoliy  qiyofali  odamlar  esa  Janubiy  Sibirdan  to 

Qozog’iston, O’rta Osiyoning shimoliy-sharqiy qismida Ural va Volga bo’yi yerlarigacha tarqalgan.   

Taniqli  arxeolog  A.Sagdullayev  fikricha,  ana  shu  bronza  davridayoq  O’rta  Osiyoda  yuqorida 

eslatilgan  qadimgi  janubiy  va  shimoliy  qiyofadagi  odamlar  vakillarining  qo’shilishi  jarayoni 

boshlanadi  hamda  aynan  shu  davrda  o’lkamizda  yashagan  qabilalar  O’rta  Osiyoning  qadimgi 

xalqlariga asos solganlar. 

Milodgacha  ikki  ming  yillikning oxiri-birinchi  ming  yillikning  boshida O’rta Osiyo  hududida o’ta 

murakkab etnik-madaniy jarayonlar sodir bo’lib, unga ko’ra janubiy hududlaridagi hosildor vohalar 

o’troq  dyehqonchilik  aholisi  tomonidan  o’zlashtirilishi  boshlangan  bo’lsa,  shimoliy  viloyatlarda 

ko’chmanchi  chorvador  qabilalar  tarqala  boshlaydi.  Ko’chmanchi  chorvadorlar  bilan  o’troq 

dyehqonchilikda band bo’lgan aholi o’rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aloqalar avj oladi. 

O’lkamizning qadimgi aholisi tosh va bronza asrlari davrida qanday nom bilan atalganliklari bizga 

noma’lum.  Ilk  bor  O’rta  Osiyo  aholisi  xususidagi  ma’lumotlar  sharq  va  antik  davr  yunon-rim 

manbalarida  tilga  olinadi.  YUnon  tarixchilari  aytishicha,  Yevroosiyoning  katta  hududlarida 

yashovchi qabilalar umumiy “skiflar” nomi bilan atalgan. Tadqiqotchi Pliniy esa o’sha davrda O’rta 

Osiyoda  20  yaqin  turli  nomda  qabilalar  borligi  to’g’risida  xabar  byergan.  YAna  skiflarning  2  ta 

yirik qabilasi: saklar va massagyetlar xususida ham qayd etiladi. 

YUnon  olimlaridan  Efor  (milodgacha  405-330  yillar)  quyidagilarni  yozgan:  “Qo’yboqar  saklar 

skiflar  tarkibiga  kiruvchi  qabilalardir.  Ular  soddadil  ko’chmanchilar  toifasidan  bo’lib,  don 

yetishtiradigan Osiyoda istiqomat qiladilar. Saklar bir joydan ikkinchi bir joyga aravalarda ko’chib 

yuradilar va biya suti bilan tirikchilik o’tkazadilar” 

YUnonistonlik  Strabon  (milodgacha  63-28  yillar)  va  Pompyey  Trog  (milodgacha  1-milodiy  I  asr) 

asarlarida  saklar va  massagyetlarning qaysi  xalqqa  mansubligi, ular egallagan  hududlar to’g’risida 

qimmatli  ma’lumotlar  byeriladi.  Pompyey  Trog  shunday  yozadi:  “Kaspiy  dyengizidan  boshlab 

skiflarning katta qismi daylar (Qoraqumda), ulardan SHarqda yashovchi qismi esa massagyetlar va 

saklar  dyeb  ataladi…  Skiflarni  hamma  vaqt  eng  qadimiy  xalq    dyeb  hisoblab  kyelganlar. 

Qadimiylikda ular misrliklardan qolishmaydilar”. 

Milodgacha VI-V asrlarda toshga o’yib yozilgan ahmoniylar yozuvlarida saklarning uchta qabilaviy 

birlashmalari 

ko’rsatib 

o’tilgan: 

“Saka-Tigraxouda” 

Sug’diyonaning 

sharqiy-shimolida, 

Sirdaryoning  o’ng  tomonida  –  Toshkyent  viloyati,  Yettisuv  va  janubiy  Qozog’iston  yerlarida 

yashaganlar.  Ularni  “cho’qqayma  qalpoq  kiygan  saklar”  dyeyishgan:  “Saka-Tiay-Taradarayya” 

Sirdaryo  va  Orol  dyengizi  atrofida  yashab,  ularni  “daryo  narisidagi  saklar”  dyeyishganlar;  “Saka-

xaumavarka” O’rta Osiyoning markaziy va janubiy qismida istiqomat qilishgan. 


 

108 


Bu  qabilalarning  bir  qismi  o’troqlik  holatiga  o’tib,  dyehqonchilik  bilan  shug’ullana  boshlasa, 

boshqa katta qismi esa tog’ va tog’oldida istiqomat qilishgan, cho’llarda ko’chib yurishgan. O’troq 

bo’lib  yashagan  qabilalar  esa  ilk  tyemir  asridan  (milodgacha  XII-IX  asr)  “so’g’dlar”, 

“baqtriyaliklar”, “farg’onaliklar” va “xorazmliklar” dyeb atalgan.       

Jahon  tajribasiga  ko’ra,  millat  faqat  bir  xalq  vakillari  asosida  shakllanmagan.  Hozirgi  o’zbyek 

millatining  tarkib  topishida  ham  mahalliy  xalqlar  bilan  birga  ko’plab  turkiy  qabila  va  urug’lar 

ishtirok  qilganlar.  Undan  tashqari  qator  tadqiqotlarda  o’zbyek  xalqi  shakllanishida  sakkiz  muhim 

davr  bo’lganligi  qayd  etilib,  ular  qatoriga  ahmoniylar,  makyedoniyaliklar,  arablar  va  mo’g’ullar 

istilolari  bilan  bog’liq  etnik  jarayondagi  o’zgarishlar  tilga  olinadi.  Bu  zabt  etishlar,  shubhasiz, 

Markaziy  Osiyo  xalqlari  madaniyatiga,  tiliga,  turmush  tarziga  ma’lum  darajadagi  o’z  ta’sirini 

o’tkazgan.  Ammo  bu  yurishlarning  mahalliy  xalqlar  irqiy  va  etnik  holatiga  juda  kam  o’zgarishlar 

kiritgan. Lyekin ular mahalliy xalq “qonini” va gyenyetikasini tubdan o’zgartira olmadilar. Ular son 

jihatdan ko’pchlikni tashkil qilgan mahalliy aholi tarkibiga singib kyetgan. Barcha tarixiy davrlarda 

mahalliy xalq kyelgindi aholidan hamisha ustun turgan. 

Milodgacha  IV-III  asrlardayoq  O’rta  Osiyoning  shimoliy-sharqida  turkiy  tilli  qabilalar  mavjud 

bo’lib,  ularning  xorazm,  so’g’d,  baqtriya  kabi  yozuvlari  o’sha  joy  aholisi  ichida  ishlatilgan. 

Yettisuvdagi  saklarning  bir  qismi  ham  turkiy  tilda  so’zlashgan.  Tushunarliki,  O’rta  Osiyoda 

qadimdan 2 xil: turkiy va sharqiy eroniy tillarda so’zlashuvchi aholi bo’lgan.  

Hozirgi  o’zbyek  millatining  asosini  ana  shu  ikki  tilda  so’zlashuvchi  urug’lar,  qabilalar,  elatlar 

tashkil etgan. O’zbyek xalqining etnik shakllanishi uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo’lib, uning 

shakllanishidagi  asosiy  vosita  ishlab  chiqarishdagi,  iqtisodiyotdagi  va  madaniy  hayotdagi 

o’zgarishlar bo’lgan. 

Antropolog olim T.Xodjayov O’rta Osiyoning turli hududlaridan topilgan 500 dan ortiq antropolgik 

matyerial  asosida  hozirgi  o’zbyek  va  tojiklarga  xos  antropologik  tip  –  “Ikki  daryo  oralig’i  irqi” 

milodgacha  birinchi  ming  yillik  oxiri  va  milodning  boshlarida  Sirdaryoning  o’rta  va  quyi 

oqimlarida  shakllanib,  kyeyinroq  Farg’ona  va  Xarazm  vohalariga,  Zarafshon  vodiysiga  ko’chib 

o’tganligini  isbot  qildi.  Bu  esa  fanda  yaqingacha  kyeng  tarqalgan  fikrlar,  ya’ni  o’zbyeklarga  xos 

Markaziy  Osiyo  “ikki  daryo  oralig’i  irqi”  avvalo  Volga  daryosi  bo’ylarida  va  O’rolda  sarmat 

qabilalari  tarkibida  shakllanib  tarqaldi,  dyegan  yoki  bir  irq  Baykal  ko’li  atrofida  va  Mo’g’uliston 

cho’llarida  shakllanib  tayyor  holda  mahalliy  aholiga  o’z  irqini  tarqatdi,  dyegan  fikrlarni  inkor 

qiladi. 

T.Xodjayovning  bu  antropologik  tadqiqoti  natijalari  yozma  manbalarda  ma’lum  bo’lgan  sak 

qabilalarining  bir  tarmog’i  hisoblangan  yuechjilarning  janubga  yurishi  –  YUnon-Baqtriya 

podsholigining  istilo  etilishi  va  Buyuk  Kushon  impyeriyasining  barpo  bo’lishi  davriga  to’g’ri 

kyeladi. 

Ma’lumotlarga  ko’ra,  yuechjilarning  janubi-g’arbga  yurishi  Iskandar  vafotidan  kyeyinroq 

boshlanib, ular YUnon-Baqtriya davlatini inqirozga uchratdi. Ko’chmanchilarning boshqa bir katta 

qabila  ittifoqi  O’rta  Osiyoning  shimoliy  qismida  yarim  o’troq  va  yarim  ko’chmanchi  Kang’ 

davlatini  barpo  etishda  ishtirok  etdi  (milodgacha  III-II  asr).  Ana  shu  davrda  hozirgi  Toshkyent 

viloyati  va  Janubiy  Qozog’istonda  “ikki  daryo  oralig’i  tipi”  bilan  birga  “qovunchi  madaniyati” 

yuzaga  kyeldi.  Bu  madaniyat  ijodkorlari  qang’arlar  bo’lishi  kyerak.  CHunki  turkiylarning 

Movarounnahr  va  Xorazmning  ichki  hududlariga  kirishi  ana  shu  madaniyat  yoyilishi  davri  bilan 

bog’liq.  Milodning  IV-V  asrlarida  shimoldan  O’rta  Osiyoning  markaziy  va  janubiy  tumanlariga 

xionitlar, kidariylar va eftalitlarning kirib kyelishi natijasida yerli aholining moddiy madaniyatidagi 

qadimgi  an’ana  kamayib,  nozik  va  nafis  sifatli  kulolchilik  buyumlari  o’rnini  dag’al,  yarim  o’troq 

chorvadorlar  hunarmandchiligi  egallay  boshladi.  Dyemak,  bu  o’zgarishlar  turkiylarning  kirib 

kyelishi bilan bog’liq edi va ular bu hududda milodgacha II-I asrlardan to milodiy VI asr o’rtasida 

ham istiqomat qilishardi. 

Milodgacha  birinchi  ming  yillikda  Markaziy  Osiyo,  Sibir  hamda  shimoliy-g’arbiy  Xitoy  yerlarida 

yashagan  xalqlarning  bir  qismi  turkiyzabon  bo’lganligi  manbalarda  ma’lum.  Issiqko’l  yaqinidan 

milodgacha  IV-III  asrlarga  doir  sak  qabilalari  qabridan  qadimgi  yozuv  namunalari  topildi.  Bu 

oromiy imlosida bitilgan yozuv “qadimgi turk yozuvi” dyeb tan olinmoqda. “Turk yozuvi” qadimgi 

Xorazm,  Sug’d  va  Baqtriya  yozuvlari  singari  O’rta  Osiyoning  shimoliy-sharqiy  hududlarida 

istiqomat  qiluvchi  turkiy  tilli  aholi  yozuvi  sifatida  yuzaga  kyelgan.  Dyemak,  “Turk  yozuvi” 



 

109 


qo’llanilgan  yerlarda  turkiy  qabila  va  elatlar  yashagan,  ular  ham  juda  erta  o’z  yozuviga  ega 

bo’lganlar. Markaziy Osiyoning sug’diylar, xorazmiylar va bahtarlar yashagan hududlarda SHarqiy 

Eron  tillar  guruhiga  kiruvchi  sug’d  va  xorazm  tillarida  so’zlashsalar,  shimoliy-sharqiy  qismidagi 

aholi turkiy tilda so’zlashganlar va o’zlarining turkiy yozuviga ega bo’lganlar. 

   

  Hozirgi  o’zbyek  tili  turkiy  tillar  nyegizida  shakllangan  bo’lsa,  tojik-fors  tili  SHarqiy 



Xuroson, ya’ni dariy tili asosida shakllandi. Dyemak, tojik tili hozirgi Tojikiston hududidan tashqari 

Amudaryoning  narigi  tomonida,  Murg’ob  vohasi,  hozirgi  Afg’oniston  va  SHimoliy-sharqiy  Eron 

zonasida shakllanib, asta-syekin eftalitlar davlati  va turk xoqonligi sharoitida, ayniqsa somoniylar 

hukmronligining  dastlabki  davrida  so’g’dlar  yurtiga  jadal  kirib  bordi.  U  dastlab  shahar  va  unga 

yangi aholi punktlarida yerli sug’d tilini siqib chiqarib, markazlashgan somoniylar davlatining tiliga 

aylandi. Sug’d tilini hali XII-asrda ham uchratish mumkin bo’lgan. 

Qadimgi  sug’d  va  xorazm  tillari  o’zbyek  va  tojik  tillarining  hozirgi  zamon  tillari  darajasiga 

chiqmagan  bo’lsalar-da,  ana  shu  tillarda  so’zlashgan  qadimgi  tub  aholi  –  o’zbyek  va  tojiklarning 

elat  sifatida  shakllanishida  dastlabki  etnik  qatlamini  tashkil  etgan.  Lyekin  bularning  har  ikkalasi 

ham to xalq bo’lib shakllashga qadar uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tdi. 

Natijada  ularning  jismoniy-biologik  tuzilishida  bir  xillik,  aynan  o’xshashlik  sodir  bo’ldi. 

Tadqiqotlarda bu tipni hozirgi zamon o’zbyek xalqi va voha tojiklariga xos “ikki daryo oralig’i tipi” 

dyeb  qayd  qilinadi.  Aniqrog’i,  u  milodgacha  birinchi  ming  yillik  oxiridan  to  milodiy  IV  asrgacha 

hozirgi  O’zbyekistonning  markaziy  va  janubiy  shaharlari  aholisi  orasida  syezilarli  etnik  qatlamga 

ega bo’ldi, ilk fyeodal munosabatlar yuzaga kyelishi davrida esa qishloq aholisi o’rtasiga ham kirib 

borganligi ma’lum. 

XI asrda yashagan Mahmud Qoshg’ariy “Dyevonu lug’otit turk” asarida turklarning ijtimoiy hayoti 

to’g’risida  quyidagi  ma’lumotlarni  kyeltiradi:  “Iskandar  Zulqarnayn  Turonni  bosib  olayotgan 

paytda turklar uzun, uchi  cho’ziq  burk kiyib, ot chopayotib, orqa tomonidagi dushmanga  mahorat 

bilan  yoydan  o’q  otardi”.  Xuddi  shunday  ta’rifni  skiflar  davriga  oid  arxeologik  qazilmalarga 

bag’ishlangan  asarida  S.Rudyenko  ham  takrorlaydi.  Dyemak,  qadimgi  skiflar  nomi  bilan 

Sirdaryoning  o’rta  va  quyi  sohillaridan  to  Oltoygacha  bo’lgan  hududda  ko’chib  yurgan  qabilalar 

turklarning  ajdodi  bo’lgan.  Hozirgi  zamon  turkiyzabon  xalqlarning  soni  200  milliondan  ortiqroq 

bo’lib, ular turli diniy e’tiqodga va 32 dan ko’proq bir-biriga yaqin tillarda so’zlashadilar. 

O’rta Osiyo xalqlarining shakllanishida ma’lum rol’ o’ynagan eftalit qabilalar uyushmasi ham etnik 

jihatdan turkiylar tarkibiga kirgan. Zardushtiylikning  muqaddas kitobi “Avyesto”da ahmoniylar va 

sosoniylar  asoratiga  tushib  qolgan  xalqlar  orasida  tur  (ko’ra)  lar  ham  tilga  olinadi.  SHarq 

manbalarida  Amudaryo  va  Sirdaryo  oralig’ida,  unga  tutash  yerlardagi  xalqlar  “Turk”  nomi  bilan, 

ular  istiqomat  qilgan  yerlar  esa  “Turon”  yoki  “Turkiston”  dyeb  atalib  kyelingan.  Firdavsiyning 

“SHahnoma”sida  ham  “Eron”  va  “To’ron” atamalari ko’plab tilga olinadi.  Amudaryo  va Sirdaryo 

oralig’ida  Alp  Er  To’nga  davrida  yashab    kyelayotgan  turkiy  xalqlarning  kyeng  qatlamiga  539 

yildan “Turkiston” dyegan nom byerilgandi. 

O’rta Osiyo VI asr ikkinchi yarmida to’la G’arbiy Turk hoqonligi tasarrufiga o’tgandan kyeyin, bu 

o’lkaga  turkiy  xalqlarning  guruh-guruh  bo’lib  kirib  kyelishlari  yanada  tyezlashdi.  Dastlab  u 

hududimizning  mahalliy  aholi  yashab  ulgurmagan  qismlariga  o’rnashdilar,  kyeyin  asta-syekin 

mahalliy aholi bilan yonma-yon, hattoki aralashib yashaydigan bo’ldilar, til jihatidan turkiylashish 

jarayoni kuchaydi. 

Milodgacha  birinchi  ming  yillikdan  O’rta  Osiyo  dasht  mintaqalarida  yashagan  xalqlar 

hududimizning  markaziy  va  janubiy  viloyatlariga  o’troqlashuv  jarayonini  o’z  boshidan  kyechirib, 

ularning  janubga  siljishi  va  YUnon-Baqtriya  davlatini  istilo  etishi  natijasida  Buyuk  Kushon 

saltanatining  barpo  bo’lishi  bilan  yakunlangan  bo’lsa,  G’arbiy  Turk  hoqonligi  hukmronligi 

sharoitida  cho’l  aholisi  Sirdaryo  quyi  oqimidan  Markaziy  Qizilqum  orqali  Samarqand  atrofiga, 

so’ngra  Qashqadaryoning  Qarshi  shahri  orqali  Surxandaryo  viloyatidagi  ko’hna  Tyermiz, 

Dalvarzin,  SHoxtyepa,  Ayritom  kabi  qadimiy  shahar  va  yirik  manzillarga  kyelib  joylashganlar. 

Ularning ikkinchi guruhi esa qadimiy Buxoro vohasi orqali Turkmanistonning janubiy viloyatlariga 

yetib borgan. 

Tarixchi  at-Tabariyning  “Payg’ambar,  podshohlar  va  xalifalar  tarixi”  asarida  ko’rsatishicha,  arab 

istilosi  arafasida  Balx,  Bodhiz,  Xuttalon,  CHag’oniyon,  SHosh  va  hatto  Buxoro  aholisining  katta 

qismini  turklar  tashkil  etgan.  Ular  mahalliy  xalqlar  bilan  aralash  yashash  jarayonini  o’z  boshidan 


 

110 


kyechirganlar, bu xalqlarga til jihatdan ta’sir o’tkazib, ularning tillarini turkiylashtirib bordilar. O’z 

navbatida  ilgaridan  o’troq  turmush  tarzida  istiqomat  qiluvchi  mahalliy  aholi  xalqlar  ham  asosiy 

kasbi chorvadorchilik bo’lgan turkiy xalqlarga o’z ta’sirini o’tkazganlar. Ammo til nuqtai-nazaridan 

turkiy  xalqlarning  ta’siri  shu  qadar  kuchli  bo’lganki,  arablar  bosqini  arafasida  Movarounnahr  va 

Xorazmning tub yerli aholisi turklashib bo’lgan edi. 

VIII asrning 30 yillarida arablar Movarounnahrga o’z hukumronligini mustahkamlab olgach, sug’d 

tuprog’iga turklarning kirib kyelishi  syekinlashadi. CHunki arablar bu o’lkada hukumronlikni turk 

zodagonlaridan  tortib  olishgan  edi.  Arablarga  qadar  kyelib  o’rnashib  olgan  qabilalarning  arablar 

hukumronligi  sharoitida  chuqurroq  o’troq  hayot  tarziga  ko’chishi  tyezlashdi.  SHosh,  Farg’ona  va 

Xorazmda turkiy  xalqlar  mahalliy aholi orasiga tobora singib, o’troqlashgan turkiy  va til  jihatidan 

turklashgan  yerli  aholi  “sart”  dyeb  ataluvchi  etnik  qatlamga  aylanib  bordi.  Movarounnahr  va 

Xurosonda arab mustamlakachiligidan chiqib, mustaqil davlatlarning tashkil topa borishi natijasida 

fors-dariy  tili  mahalliy  aholining  bir  qismida  shakllanib,  badiiy  adabiyot  yuzaga  kyeldi. 

Movarounnahr  va  Xurosonning  forsiy-tojik  tilida  so’zlashuvchi  aholining  bir  qismini  XI  asrdan 

o’zlarini tojik dyeb yurita boshlagan. 


Download 8.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling