Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti


Download 8.06 Mb.
Pdf ko'rish
bet50/81
Sana14.02.2017
Hajmi8.06 Mb.
#419
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   81

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

336 


                                                                                                                                                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-mavzu  

Markaziy  Osiyo 

xalqlarining IX-XII asrlar davri mad'aniyati. Ajdodlartmizning 

insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

 

1.1. Amaliy mashg’ulotda ta’lim texnologiyasi 

Mashg’ulot  vaqti-

2 soat 

Talabalar soni: 20 – 28 nafargacha 

Mashg’ulot shakli 

Bilimlarni 

kengaytirish 

va 

mustahkamlash 

buyicha seminar mashguloti 

 

 

Amaliy mashg’ulot 

rejasi 

 

1.IX-XII asrlarda    Markaziy    Osiyo    xalqlarining    moddiy    

va ma'naviy    madaniyatining    yuksalishiga   ta'sir   ko'rsatgan   

tarixiy shart-sharoitlar. 

2.Ilm-fan   ravnaqi.   Markaziy   Osiyoning   allomalar   va   

ularning jahon sivilizasiyasi xazinasiga qo'shgan bebaho 

hissasi. 

3.Badiiy   adabiyotning  rivoj  t o pi s hi .  Mahmud Qoshg'ariy.  

Yusuf Xos Xojib   Ahmad Yugnakiy,   Ahmad Yassaviy va 

boshqalar. 

4.Markaziy Osiyolik  buyuk islomshunos olimlar.

 

O’quv mashg’ulotining maqsadi:   

Markaziy  Osiyo 

xalqlarining IX-XII asrlar davri mad'aniyati. 

Ajdodlartmizning insoniyat sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi qaqida ma’lumotlar berish orqali shakllantiriladi

 


 

337 


                                                                                                                                                                                        

Pedagogik vazifalar

 IX-XII asrlarda    Markaziy    Osiyo    

xalqlarining    moddiy    va ma'naviy    

madaniyatining    yuksalishiga   ta'sir   

ko'rsatgan    tarixiy shart-sharoitlar 

haqida  bilimlarni mustahkamlash; 

 Ilm-fan   ravnaqi.   Markaziy   

Osiyoning   allomalar   va   ularning 

jahon sivilizasiyasi xazinasiga qo'shgan 

bebaho hissasi haqidagi tasavvurlarni 

kengaytirish; 

3.Badiiy   adabiyotning  rivoj  

t o p is h i.  Mahmud Qoshg'ariy.  Yusuf 

Xos Xojib   Ahmad Yugnakiy,   Ahmad 

Yassaviy va boshqalarning qo’shgan 

hissalarini boyitish; 

 

4.Markaziy 



Osiyolik 

 

buyuk 



islomshunos 

olimlar 


haqidagi 

tasavvurlarni  kengaytirish

 

O’quv faoliyati natijalari: 

 IX-XII  asrlarda        Markaziy        Osiyo    

xalqlarining        moddiy        va  ma'naviy    

madaniyatining    yuksalishiga   ta'sir   ko'rsatgan    

tarixiy 

shart-sharoitlar 

haqida 

 

bilimlarni 



chuqurlashtirgan holda gapirib berish; 

 Ilm-fan      ravnaqi.      Markaziy      Osiyoning   

allomalar      va      ularning  jahon  sivilizasiyasi 

xazinasiga  qo'shgan  bebaho  hissasi  haqidagi 

bilimlarni to’lasincha tushuntirib berish; 

3.Badiiy      adabiyotning    rivoj    t o p ish i.   

Mahmud Qoshg'ariy.  Yusuf Xos Xojib   Ahmad 

Yugnakiy,      Ahmad  Yassaviy  va  boshqalarning 

qo’shgan  hissalarini  har  tomonlama  tahlil  qilgan 

holda gapirib berish; 

 

4.Markaziy  Osiyolik    buyuk  islomshunos 



olimlarning  fanga  qo’shgan  hissalarini  yangicha 

ma’lumotlar asosida gapirib berish;

 

Ta’lim berish usullari 

suhbat,    tushuntirish,  tezkor  so’rov, 

zigzag (arra) texnikasi  

Ta’lim berish shakllari 

Ommaviy, guruhlarda ishlash  



Ta’lim berish vositalari 

O’quv 


qo’llanma, 

proyektor, 

 

o’quv 


topshiriqlari, test savollar 

Ta’lim berish sharoiti 

Texnik  ta’minlangan,  gurhlarda  ishlash 

uchun mo’ljallangan auditoriya 

Monitoring va baholash 

Og’zaki nazorat: savol-javob  

 

 

 

 

 



Markaziy  Osiyo 

xalqlarining IX-XII asrlar davri mad'aniyati. Ajdodlartmizning insoniyat 

sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi

” mavzusi bo’yicha amaliy mashg’ulotning texnologik xaritasi

 

Ish 

bosqichlari va vaqti 

Faoliyat mazmuni 

Ta’lim beruvchi 

Ta’lim oluvchilar 

Tayyorlov bosqichi 

Mavzuni  aniqlaydi,  ta’limiy  maqsadni  belgilaydi  va 

kutilayotgan natijalarni shakllantiradi. 

Mavzu bo’yicha tayanch konspektlar ishlab chiqadi. 

Belgilangan  ta’limiy  maqsadlarga  erishishni  ta’minlovchi 

o’quv  topshiriqlarini ishlab chiqadi.  

Kichik  guruhlarda  samarali  faoliyatni  ta’minlash  uchun 

yozma yo’riqnomalarni tayyorlaydi. 

Ekspert guruhlar faoliyat  natijalarini  baholash mezonlarini 

ishlab chiqadi. 

 

 



 

 

 



 

338 


                                                                                                                                                                                        

1. O’quv 

mashg’ulotiga 

kirish bosqichi 



      (10  daqiqa) 

1.1.  Mashg’ulot  mavzusi,  uning  maqsadi  va  kutilayotgan 

natijalarini  e’lon  kiladi,  ularning  ahamiyatliligi  va 

dolzarbligini asoslaydi. 

1.2.  Mavzu  bo’yicha  asosiy  tushunchalarga  ta’rif  berishni 

taklif  qiladi  va  shu  asosda  tezkor-so’rov  o’tkazib  talabalar 

bilimlarini faollashtiradi. 

 1.3.  Faoliyat  kichik  guruhlarda  o’quv  topshiriqlarini 

bajarish orqali amalga oshirilishini e’lon qiladi. 

1.4. 


Qo’shimcha 

ma’lumotlar 

aks 

etgan 


tayanch 

konspektlarni tarqatadi. 

1.5.  Ekspert  guruhlar  faoliyati  natijalarini    baholash 

mezonlarini e’lon qiladi. 

Tinglaydilar. 

 

 



 

Savolni muhokama qilib, 

ularga javob beradi. 

 

 



2. Asosiy bosqich 

(60 daqiqa) 

 

 

 

2.1. 


Talabalarni 

to’rtta 


kichik 

guruhga 


bo’ladi. 

Mashg’ulotning  o’tkazilish  tartibini  yana  eslatadi.  O’quv 

mashg’uloti  «o’zi  o’rganib,  o’zgaga  o’rgatish»,  ya’ni 

hamkorlikda o’rganish  prinsipi asosida o’tkazilishini aytadi  

2.2.  Guruhlarga  ekspert  varaqlarini,  shu  bilan  birga, har  bir 

talabaga  geometrik  shakl  tarqatadi  va  faoliyatlarini  tashkil 

qiladi 

(geometrik 



shakllarni 

vaqtincha 

bir 

joyga 


ko’yishlarini,  vakti  kelganda  ulardan  foydalanishlarini 

aytadi). 

Guruhlarda ishni tashkil kiladi. (matnni o’rganib, muhokama 

kilishga 15 daqiqa beradi). 

2.3.  Doira  shaklini  olgan  talabalar  1-stol,  uchburchak 

shaklini  olganlar  2-stol  va  to’rtburchak  olganlar  3-stol 

atrofiga o’tirishlarini aytadi. Har xil guruhlardan to’plangan 

talabalar  o’z  savollarini  boshqa  talabalarga  yoritishini 

tushuntiradi.  O’zaro  o’rgatish  jarayoni  boshlanadi  (15 

dakika). 

Talabalar 

faoliyatini 

kuzatadi, 

ularni 


yo’naltiradi, 

maslahatlar beradi.  

2.4.  Talabalarni  o’zlarini  dastlabki  joylariga,  stol  atrofiga 

kelib o’tirishlarini aytadi.  

2.5. Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi. Har bir guruhdan 3 

nafardan  talaba  chiqib,  faoliyat  natijalarini  taqdim 

qilishlarini  aytadi.  Taqdimot  uchun  xar  bir  guruhga  8 

daqiqadan  vaqt  ajratadi.    Yo’naltiruvchi,  maslahatchi 

sifatida  ishtirok  etadi.  Javoblarni  aniqlashtiradi,  to’ldiradi, 

izoh beradi va tuzatishlar kiritadi. 

2.6.  Har  bir  gurux  taqdimoti  oxirida  ekspert  savollari 

bo’yicha xulosalar qiladi. 

Kichik guruhlarga 

bo’linadilar.  

 

 

 



 

Topshiriq bo’yicha faoliyat 

boshlaydilar. Matnlarini 

o’qib, savollarga javob 

topadi. Ma’lumotni 

muhokama kilib, fikr 

almashib,  sistemalashtiradi.  

Format  kog’oziga  sxema 

tarzida tushiradi,  

taqdimot uchun  

materiallar 

tayyorlaydilar.  

 

 

 



 

 

Faoliyat natijasini 



taqdimot qiladilar. 

 

 



3–Yakuniy bosqich 

(15 daqiqa) 

3.1.Mavzu yuzasidan umumiy xulosalar qiladi.  

3.2.O’quv  mashg’ulotini  natijalarini  sharhlaydi,  guruhlar 

faoliyati bahosini e’lon qiladi. 

3.3.  Mustaqil  ishlashlari  uchun  vazifa  beradi:  amaliy 

mashg’ulotga tayyorlanib kelish; nazorat savollariga og’zaki 

javob berish  

Tinglaydilar. 

 

 

5- Mavzu: O'rta Osiyo xalqlarining IX-XII asrlar davri mad'aniyati. ajdodlartmizning insoniyat 

sivilizasiyasiga qo'shgan hissasi 

Ryeja: 

1. 


IX-XII asrlarda    Markaziy    Osiyo    xalqlarining    moddiy    va ma'naviy    madaniyatining    

yuksalishiga   ta'sir   ko'rsatgan    tarixiy shart-sharoitlar. 

2. 

Ilm-fan   ravnaqi.   Markaziy   Osiyoning   allomalar   va   ularning jahon sivilizasiyasi xazinasiga 



qo'shgan bebaho hissasi. 

3. 


Ba dii y   adabiyotning  rivoj  t op i s hi .   Mahmud Qoshg'ariy.  Yusuf Xos Xojih   Ahmad Yugnakiy,   

Ahmad Yassaviy va boshqalar. 

4. 

Markaziy Osiyolik  buyuk islomshunos olimlar. 



  Asosiy adabiyotlar: 

 

339 


                                                                                                                                                                                        

1.  Karimov I.A. "O’zbyekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li". T: "O’zbyekiston", 1992. 

2.  Karimov I.A. "Istiqlol va ma’naviyat". T: "O’zbyekiston", 1994. 

3.  Karimov  I.A.  Imom      al  Buxoriy      yodgorlik      majmuasining      ochilishiga    bag'ishlangan  marosimda 

so’zlagan nutqi. «Xalq so’zi».  1998y, 24-oktyabr. 

4.  Asarlar, T.7,183-187 b  

5.  Karimov  I.A.  Ahmad-a l    F a r g ' o n i y   haykalining  ochilishiga  bag'ishlangan  marosimda  so'zlagan  nutqi 

Xalq so'zi»,  1999. 25-oktvabr. Asarlar, T.7, 187-192b 

6.  Karimov  I.A.  Burxoniddin  Marg’inoniy  tavalludining  910  yilligiga  bag’ishlangan  tantanali  marosimda 

so’zlagan nutqi, - Asarlar, T9, 13-123 b 

7.  Karimov  I.  A.  Imom  Motrudiy  tavalludiga  bag’ishlangan  tantanali  marosimda  so’zlagan  nutqi,  -  Asarlar, 

T.9, 122-132 b 

8.  Karimov  I.A. “Yuksak ma’naviyat  - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 

9.  Abdunabiyev A. "Vklad v mirovuyu sivilizasiyu". T: "O’zbyekiston", 1998. 

10.  Axmyedov B. "Tarixdan saboqlar". T: "O’qituvchi", 1994, 37-51-53,162 byetlar. 

11.  Vambyeri X. "Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi". T: "Fan", 1990. 

12.  Buyuk siymolar, allomalar (1-2 kitob). T: "Myeros", 1995, 1996. 

13.  O’lmas obidalar. T: "Fan", 1989. 

14.  O’rta Osiyo xalqlari hurfikrligi tarixidan. T: "Fan", 1990, 54-104 byetlar. 

15.  Nizomulmulk. Siyosatnoma. T: "Adolat", 1997. 

16.  Hamidov H. SHohnomaning shuhrati. T: "O’zbyekiston", 1991. 

17.  Usmonov Q. Sodiqov M., Oblamurodov N “O’zbekiston tarixi”. – T., 2002 y. 

18.  Xayrullaev M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkiri. – T.,O’zbekiston, 1971 y. 

19.  O'lmas obidalar. T., «Fan». 1989y. 

20.  O'rta Osiyo x a l ql a r i hurfikrligi tarixidan. T., «Fan», 1990, 54-106 betlar. 

21.  Xayrullaev M.M “Ma’naviyat yulduzlari”., T. 2001 y 

22.  O’zbekiston tarixi (R. Murtozaeva va boshqalar). – T., 2003 191-267 b 

23.  Q.Usmonov., M.Sodiqov va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006y. 

  Qo’shimcha adabiyotlar: 

24.  Abdinabiyev A. Vklad v mirovuyu sivilizasiyu. T., «O'zbekiston», 1998y. 

25.  Ahmedov B. Tarixdan saboqlar.- T.,O’qituvchi, 1994y, 37-53 b 

26.  Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. T., «Fan», 1990y. 

27.  Uvatov U. Donolardan saboqlar.  P., «Abdulla Qodiriy», 1994y. 

28.  www.xonatlas.uz –O’zbekiston madaniyati. 

29.  history.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali. 

 

 



  Darsning  o`quv  va  tarbiyaviy  maqsadi:  Talabalarga  O’zbyekiston  tarixi  fanining  tadqiqot  ob’yekti, 

pryedmyeti  va    vazifalari  borasida  tushuncha  byerish,  shuningdyek  turli  davrlarda  tadqiqotchilar 

tomonidan  mavzuga byerilgan ta’riflarni talabalarga tushuntirish,  mavzuni syerqirra mavzu  ekanligidan 

talabalarni boxabar etish. 

  Dars o`tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu 

yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 

  Dars o`tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli 

muloqot  o`tkazish,  erkin  fikrlash  va  so`zlashga  o`rgangan  holda  fikr  mulohazalarini  bayon  qildirish, 

buning  uchun  har  bir  talabaga  o`tilgan  mavzular,  tayanch  iboralardan  savol  tashlanadi.  O`qituvchi  va 

talabalar  o`rtasida  byerilgan  savollarni  tahlil  etish.  Tarqatma  tyestlar  asosida  talabaning  mavzuni  qay 

darajada  o`zlashtirganligini  aniqlash.  Talabalarni  voqyealarni  tahlil  etishga  o`rgatish.  Xarita  bilan 

ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. 

  Darsning xrono kartasi – 80 minut.  

  O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi: 



 

Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut 



 

Talabalarning davomati – 3 minut 



 

Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut 



 

Talabalar bilim darajasini aniqlash  (o’tilgan mavzu bo’yicha)-50 minut 



 

Sinov savollar namunasi  (savol-javob triqasida)– 10 minut 



 

Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish-5 minut 



 

Uyga vazifa byerish – 5 minut 



1-masala: 

 

340 


                                                                                                                                                                                        

 

Mustaqillikka  erishgan  mamlakatimiz  milliy  madaniyatining  tyezkorlik  bilan  rivojlanishi  tabiiy 



ravishda uning asosiy  manbai bo’lmish  madaniy  myerosimizni  kyeng  va chuqur hamda  ilmiy asosda izchil 

o’rganishimizni taqozo etadi. Uzoq o’tmishga ega bo’lgan Markaziy Osiyo xalqlari tarixi o’z boshidan turli 

voqyealarni kyechirdi. 

 

YAqin  va  O’rta  SHarq  mamlakatlari  madaniyatining  rivojlanishida,  jamiyat  ma’naviy  hayotida  IX 



asrdan  boshlab  kyeskin  yuksalish  boshlandi.  Bu  rivojlanish  bir  nyecha  asr  davom  etdi.  O’sha  davrlarning 

ilmiy  tiliga  aylangan  arab  tiliga  turli  chyet  tillaridan  tarjima  qilish  avj  oladi.  Matyematika,  astronomiya, 

ximiya,  myedisina,  minyeralogiya,  etika  sohasida  yangi  ixtirolar  qo’lga  kiritildi.  Tarix,  falsafa  sohasida 

o’sish,  ko’tarinkilik  yuz  byerdi.  Uyg’onish  davri  hozirgacha  faqat  G’arbiy  Yevropa  mamlakatlariga  xos 

bo’lgan  jarayon  sifatida  tasvirlanar  edi.  Ammo  1955  yildan  byeri  SHarq  xalqlari  tarixida  uyg’onish  davri 

masalasida shug’ullanib kyelgan akadyemik N. I. Konrad o’zining "Zapad i Vostok" (1966) nomli maqolalar 

to’plamida  yoritgan  uyg’onish  davri  dyeb...  "Eron,  O’rta  Osiyo,  SHimoliy  G’arbiy  Hindiston  tarixida  IX- 

XIII asrlarni, Yevropa tarixida XIVasrlarni" hisoblash mumkin. 

 

Markaziy  Osiyoda  ro’y  byergan  bu  madaniyatni  uyg’onish  davri  yoki  jahon  tarixida  Ryenyessans 



davri  dyeb  nom  olgan  davr  Yevropada  XV-  XVII  asrlarda  boshlandi.  Bu  davrda  Yevropa  mamlakatlarida 

birin-  kyetin  madaniy  yuksalish,  birinchi  navbatda  ijtimoiy-  iqtisodiy  o’zgarishlar  bilan  jamiyat  hayotida 

shaharlarning,  shahar  madaniyatining,  hunarmandchilik,  ishlab  chiqarishni  rivoj  topishi  bilan  uzviy  bog’liq 

edi. Ryenyessans madaniyati birinchi bo’lib Italiyada boshlanadi. CHunki, bu davrda Italiya O’rta dyengizda, 

tyemir  yo’l  va  havo  yo’llari  bo’lmagan  bir  davrda,  suv  yo’li  orqali  savdo-sotiqni  rivojlantirib,  boshqa 

mamlakatlar bilan iqtisodiy- madaniy aloqalarni avj oldirib kyelgan.  

VIII  asrlarga  kyelib  O’rta  Osiyo  YAqin  SHarqda  yangi  vujudga  kyelgan  arab  davlati-  xalifalik 

tomonidan  istilo  etildi.  IX  asrlarning  o’rtalariga  kyelib  arab  xalifaligi  SHarqda  eng  kuchli  rivoj  topgan 

impyeriyaga  aylandi.  Xususan,  xalifalar  Mansur,  Xorun  ar-  Rashid,Ma’mun  davrlarida  xalifalikning 

markaziy shahri Bog’dod iqtisodiy va madaniy markazga aylandi. SHuni ta’kidlash lozimki, Markaziy Osiyo 

arablar  tomonidan  bosib  olinishi  osonlik  bilan  bo’lmadi.  Ular  bosqinchilik  siyosatini  yurgizish  bilan  birga 

qadimgi madaniyat, dinlar, yozuvlar, bilimdonlarga qarshi ham kyeskin kurashni avj oldirdilar. Islom orqali 

bu  yerlarda  arab  tili  va  arab  yozuvi  ham  tarqaldi.  Qadimgi  yozuvlar  xorazm,  so’g’d,  turk  yozuvlari 

yo’qotilib, ularni himoyachilari qattiq jazolandilar. 

 

Kyeskin  kurashlarga,  qarshiliklarga  qaramay  yerlik  xalq  bosqinchilarga  qaram  bo’lib  qoldi.  Bu 



qaramlik  IX  asrning  oxirlarigacha  davom  etdi.  Buyuk  olim  Byeruniy  va  buxorolik  tarixshunos  olim 

Narshaxiy tavsificha bosqinchilar yerli xalqlarga ham  moddiy,  ham  ma’naviy  jihatdan  katta zarar kyeltirdi, 

yerli hokimiyat tugatildi, shaharlar, qadimgi madaniyat  yodgorliklari, mavjud yozuvlar yo’q qilindi, kitoblar 

yondirib  yuborildi,  arxityektura,  san’at  namunalari  barbod  bo’ldi.  Ilm-  ma’naviyat  fidoiylari  qurbon  etildi, 

ular tahqirlandi. SHu bilan birga bu davrda arab xalifaligida ham  katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Hokimiyat 

Ummaviylar  sulolasidan  Abbosiylarga  o’tdi.  YAngi  sulola  byenihoya  katta  saltanatni  idora  qilishda,  uning 

taraqqiyotini  ta’minlashda  ilmu-  fanning  ahamiyatini  chuqurroq  angladi.  Xalifa  Xorun  ar-  Rashiddan  (786- 

809)  so’ng  uning  o’g’li  Ma’mun  o’z  tasarrufidagi  o’lkalardan  olimlarni  xalifalikning  yangi  poytaxti 

Bog’dodga taklif etdilar, ularning samarali ishlari uchun sharoit yaratdilar. Bu davrda davlatni boshqarishda 

Abbosiylar ma’muriyati ayniqsa ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. CHunki arablar orasida bu paytda 

davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdonlar hali  oz, borlari esa zaif edi. SHu boisdan Movarounnahr, Xorazm 

va Xurosonda mahalliy tillarda yozilgan asarlar yo’qotilib, yerli bilimdonlar quvg’in ostiga olib turilgan bir 

paytda  bu  mamlakatlarning  ko’pgina  ilm  toliblari  xalifalikning  markaziy  shaharlariga  Damashq,  Qohira, 

Bog’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo’ldilar. 

 

Bu  davrda ayniqsa Bog’dod shahri SHarqning  yirik  ilm  va  madaniyat  markazi  edi.  VIII asr oxirida 



bu  shaharda  "Baytul-  hikma"  (Donishmandlar  uyi)  islom  SHarqining  Fanlar  Akadyemiyasi  tashkil  topgan 

edi. "Baytul- hikma"da katta kutubxona hamda astranomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud 

edi.  Bu  ilm  dargohiga  jalb  etilgan  tolibi  ilmlar  tadqiqotlar  bilan  bir  qatorda  qadimgi  yunon  va  hind 

olimlarining ilmiy myerosini o’rganish va asarlarni arab tiliga tarjima qilish bilan ham shug’ullanganlar. 

 

Arab  xalifaligining  talonchilik  siyosati  yerli  xalqning  barcha  haq-  huquqlaridan  marhum  bo’lishi, 



madaniyatining  oyoq  osti  qilinishi  va  zulm  hamda  islom  dini,  arab  tili  va  yozuvi,  xalifalik  qonun  va 

qoidalarining  zo’rlik  bilan  joriy  etilishi  natijasida  mahalliy  aholi  orasida  norozilik  tobora  kuchayib 

qo’zg’alonlar  qo’tarilishiga  sabab  bo’ldi.  VIII-  IX  asrlarda  Abu  Muslim,  SHarik  ibn  shayx,  Sumbat, 

Muqanna,  Hamza  ibn  Xorij,  Rofi  ibn  Layslar  boshchiligida  qator  xalq  qo’zg’olonlari  bo’lib  o’tdi.  Bu 

qo’zg’olonlar  ayrim  hollarda  diniy  tus  oldi.  VIII  asr  oxiriga  kyelib  O’rta  Osiyoda  arab  xalifaligining 

hukmronligi o’rnatildi. Islom dini hukmron din bo’lib, arab tili davlat tili maqomiga ko’tarildi. 

 

VIII  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlab  islom  ichida  shialar,  sunniylar,  mutaziliylar,  mutakallimlar 



kabi turli oqimlar vujudga kyeldi.  

IX  asrda  islom  va  boshqa  ta’limotlar  ta’sirida  tasavvuf  shakllandi  va  musulmon  SHarqiga  tarqaldi. 



 

341 


                                                                                                                                                                                        

Arab tili musulmon SHarqda xususan Markaziy Osiyoda fors va turkiy tillarni chyetlab o’tib, umumiy din va 

ilm- fan tiliga aylanib, turli xalqlar madaniyatining o’zaro aloqasiga katta ta’sir ko’rsatdi. 

 

Xalqning  mustaqillik  uchun  kurashi  natijasida  IX  asrning  oxirlarida  Markaziy  Osiyoda  yerli 



somoniylar  davlati  vujudga  kyeladi.Somoniylarning  sayi-  harakatlari  natijasida  IX  asrlarning  oxirlariga 

kyelib,  butun  Movarounnahr  xalqlari  arablar  ta’siridan  qutuldi  va  bu  yerda  fyeodal  davlati  -  Somoniylar 

hukmronligi  shakllandi.  So’ngra  bu  hududda  Xorazmshohlar,  G’aznaviylar,  Saljuqiylar,  Qoraxoniylar 

davlatlari  vujudga  kyeldi.  Ammo  bu  davlatlar  o’rtasida  ichki  nizolar,  qabila  boshliqlari  o’rtasida  ahillik, 

birlik,  kyelishuvning  yo’qligi  tufayli  ular  uzoq  umr  ko’rmay  yo’q  bo’lib  kyetdi.  Lyekin  shu  bilan  birga 

YAqin  va  O’rta  SHarqda  yangi  shakllangan  musulmon  o’lkalari  o’rtasida  iqtisodiy  madaniy  aloqalar  avj 

oldi.  Madaniyat  namunalari  bilan  almashuv,  o’zaro  ma’naviy  ta’siri  kuchaydi.  Qadimgi  Hind,  Eron,  Arab, 

YUnon  madaniy boyliklari qorishib adabiyotlarda "Musulmon  madaniyati"  dyeb nom  olgan  yangi  madaniy 

qatlam vujudga kyeldi.  

Qadimiy madaniyati yuksak bo’lgan Markaziy Osiyo xalqlari o’z mustaqilligiga erishgach xalq qisqa 

vaqt ichida o’z madaniyatida yuksak cho’qqilarga erishdi. SHaharlar, shahar madaniyatining tyez rivoji 

hamda madaniy aloqalarning kuchayishi samarasi bo’lgan Uyg’onish, Ryenyessans shu davrda boshlandi. 

Buxoro, Samarqand, Marv, Ko’hna Urganch, Xiva kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari 

sifatida ma’lum bo’ldi. Bu yerlarda savdo- sotiq ijtimoiy- siyosiy hayot bilan bir qatorda madaniy aloqalar, 

bilim o’choqlari rivoj topdi. Markaziy Osiyo fyeodal davlatlari boshqa musulmon o’lkalari bilan yaqindan 

aloqa o’rnatdilar. Yerli olimlar o’zga mamlakatlarga borib ilm olish hamkasblari bilan yaqindan muloqot 

qilish imkoniyatiga ega bo’ldilar. 

 

Bu  davrda  O’rta  Osiyoda  Muso  al-  Xorazmiy,  Al-  Farg’oniy,  Farobiy,  Ibn  Sino,  Abu  Rayxon 



Byeruniy  kabi  buyuk  allomalar,  Maxmud  Qoshg’ariy,  YUsuf  Xos  Hojib,  Ahmad  YUgnakiy,  Firdavsiy, 

Rudakiy,  Narshahiy  kabi  madaniyat  arboblari  Imom  al-  Buxoriy,  At  Tyemiziy  kabi  buyuk  muhaddislar 

yetishib  chiqdi.  Ular  o’z  ijodlari,  asarlari  bilan  o’z  xalqlarini  dunyoga  mashhur  qildilar.  Ushbu  allomalar, 

olimlar va buyuk siymolarning faoliyatiga qisqacha to’xtalib o’tish o’ta joizdir. 

 

Markaziy  Osiyo  olimlari  o’sha  paytlarda  ma’lum  bo’lgan  barcha  ilm  sohalari  bilan  qiziqdilar, 



dunyoviy  va diniy fanlar rivojiga o’zlarining salmoqli hissalarini  qo’shdilar. Bu haqda M. Xayrullayevning 

«O’rta  Osiyoda  ilk  uyg’onish  davri  madaniyati»  («Fan»,  1994),  F.  Sulaymonovning  «SHarq  va  G’arb» 

(«O’zbyekiston»,  1997)  asarlarida,  shuningdyek  «Buyuk  siymolar,  allomalar»  («Myeros»,  1995-96) 

to’plamlarida syermazmun va boy ma’lumotlar, ishonarli misol va dalillar kyeltirilgan. 



Download 8.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   81




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling