arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

Soliq > Taxti joy - tagjoy ( z mahsulotlarini ijaraga olingan d konda 
tu rla ri sotuvch i lar uchun) 
V Juzya (boshqa dinga mansub savdogarlar z mahsulotining beshdan 
birqismini t lagan) 
> Ixrojot (saroy harajatlarini ta'minlash uchun yi iladigan soliq) 
'r Q nal a (elchilar, amaldorlar, choparlami tekinga mehmon qilish) 
> Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, xonliklarda 60 dan 90 gacha 
turdagi soliqiar undirilgan. 
197 

Madaniy-ina'rifiy'hayot da bir qator tadbirlar amalga oshirilgan. 
Bu yirik shaharlarda bunyod etilgan masjid, madrasa, rabot, 
karvonsaroy, hammom, bozorva boshqa qurilish majmualarida yaqqol 
k zga tashlanadi. Hozirgi kungacha qad k tarib kelayotgan Buxorodagi 
Mir  A r a b ,  A b d u l l a x o n ,  Q u l b o b o , K  k a l d o s h ,  K a l o n , 
Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasa va masjidlari, Toshkentdagi 
K kaldosh, Qaffoli Shoshiy, Baroqxon madrasalari, Samarqanddagi 
Sherdor va Tillakoriy madrasalari, Xivadagi Arab Muhammadxon, 
Sher ozixon, Muhammad Amin inoq madrasa va masjidlari xonliklar 
davrida qurilgan va yuksak mahorat bilan bezaiiigan me'morchilik 
yodgorlikiaridir. K piab madrasalarda yoshlarni qitish, talim-tarbiya 
ishlari y iga q yilgan. Maorif ikki bosqichdan iborat b lib, quyi 
bosqichda qish-yozishga rgatilgan. Yuqori bosqichda diniy ilmlar, 
shuningdek, grammatika, mantiq, aljabr, handasa, hisob amallari 
rgatilgan. Madrasani bitirganlar qozi, uning yordamchisi, masjid 
imomi lavozimlarida ishlaganlar, mudarrislik qilganlar. 
Madaniy hayotga nazar tashlar ekanmiz, xonliklarning 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotini tasvirlovchi k plab kitoblar 
yozilganligining guvohi b lamiz. XVI asrda yozilgan «Tavorixi 
guzida»,  « N u s r a t n o m a » , Mulla  S h o d i y n i n g  « F a t h n o m a » , 
B i n o i y n i n g  « S h a y b o n i y n o m a » ,  M u h a m m a d  S o l i h n i n g 
«Shayboniynoma», Abdulloh Nasrulloxiyning «Zubdat al-asror», 
Fazlulloh R zbexonning «Mehmonnomayi Buxoro», Hofiz 
Tanish al-Buxoriyning «Abdullanoma» kabi asarlari xonliklar 
tarixini rganishda muhim manbalardir. 
Buxoro xonligi tarixini rganishda sha zamonda yozilgan 
Mahmud ibn Valining «Bahr al-asror», Samandar Termiziyning 
«Dastur al-muluk», Muhammad Yusuf Munshiyning «Muqimxon 
tarixi», Mir Muhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullaxon tarixi», 
Abdurahmon Tolening «Abulfayzxon tarixi», Xojamqulixon Bal-
xiyning «Qipchoqxon tarbri», «Tarixi amir Haydar», «Fathnomayi 
sultoniy», «Man itlar xonadoni saltanati qisqacha tarixi» kabi asarlar 
muhim ringa ega. 
Xiva xonligi tarixiga doir k pgina asarlar ham bizgacha yetib kelgan. 
Ular orasida Abul ozi Bahodirxonning «Shajarayi turk» va «Shajarayi 
tarokima», Shermuhammad Munisning «Firdavs ul-iqbol yoki Iqbol-
noma», Ogahiyning «Riyoz ad-davla», Yusuf Bayoniyning 
198 
«Shajarayi Xorazmshohiy», «Xorazm tarixi», «Iqboli Feruziy» va 
boshqalar shular jumlasidandir. Arab va fors tillarida yozilgan bir 
qator asarlar ham zbek tiliga tarjima qilingan. 
Q qon xonligi tarixini rganishda «Tarixi Umarxon», «Munta-
xab at-tavorix», «Tarixi Shohruxbiy», «Tarixi jahonnamoy», «Tarixi 
jadidi Toshkand» kabi asarlarham muhim manba hisoblanadi. 
Xonliklarda yuzlab olimlar, shoirlar ijod qilganlar. Tibbiyot ilmini 
rivojlantirishga olim Sulton Ali katta hissa q shgan. U inson tanasi 
kasalliklari va ularni davolash t risida «Dastur al iloj» va 
«Muqaddimayi dastur a! iloj» asarlarini yozgan. XVI asrda Buxoro 
xonlari huzurida tabiblik qilgan Muhammad Yusuf va Shoh Ali k z 
kasalliklari va ularni davolashga doir «K z tabiblari uchun q llanma», 
«K z kasalligiga oid asarlar sarasi» asarlarini yozganlar. 
Xonliklarda shoiru fozillar adabiyot sohasida ijod qilganlar. Buxoroda 
ijod etgan Mirza Sodiq Munshiy 15 ming misra azal va masnaviylardan 
iborat «Devon» kitobini yaratadi. Fazliy, Mushrif, Mahmur, Gulxaniy 
va boshqa k plab qalam sohiblari Q qonda ijod etdilar. Q qonda adabiy 
muhitning rivojiga Umarxon va uning xotini Nodira katta hissa q shdilar. 
Ularning taklifi bilan saroy shoirlari Fazliy va Mushrif Q qon shoir-
larining «Majmuat ush-shuaro» nomli taskirasini yaratdilar, unga 
k plab ijodkorlarning she'rlari kiritilgan edi. 
Musiqa va q shiqchilik san'ati ham ancha rivoj topib bordi. Puflab 
yoki urib chalinadigan torli musiqa asboblari, milliy q shiqchilik, 
milliy raqs aholi rtasida keng tarqalib bordi. Q shiqchilikda terma, 
lapar, yalla, maqom janrlari keng q llanilardi. Hofizlar, baxshi 
dostonchilar xalq tomonidan e'zozlanar edi. T y va sayillarda «G r-
li», «Kuntu mish», «Shohsanam va G'arib», «Tohir va Zuhra» 
kabi zida vatanparvarlik, mardlik, sevgi, mehr, insof va diyonat 
oyalarini mujassamlashtirgan dostonlar z r maroq bilan 
kuylanar va tinglanar edi. Shuningdek, xalq orasida qiziqchilik, 
masxarabozlik, askiyabozlik, q irchoq yini, dorbozlik san'ati 
ham keng tarqalgan edi. 
199 

2. XIX asr birinchi yarmida zbek xonliklarining ju rofiy-
siyosiy rni, davlat boshqaruvi va ijtimoiy-siyosiy hayoti 
Buxoro aiuirlsgi. Buxoro amirligi zbek xonliklari orasida zining 
hududiy rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqega 
ega edi. 
XIX asrga kelganda, Buxoro amirligining hududi qariyb 200 ming 
kvadrat kiiometrni tashkil etaidi. Uningchegaralan janubda Amudar-
yoning s ! qir o idan boshlanib, Sirdaryoga qadar ch zilgan qozoq 
juzlari biian chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomirto lari, arbda 
Xiva xonligi chegaralarigfcha b lgan hududni ish o! etardi. Buxoro 
va Samarqand kabi yirik shaharlar joyiashgan Zarafshon vodiysi 
amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo va Surxondaryo 
vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi Vaxsh, Kafirnihon, Panj 
daryolari vodiysida joylashgan shahar va qishloqlar, hozirgi Turkma-
niston hududidagi Mur ob daryosi vohalaridagi yerlar Buxoro 
amirligiga qarar edi. 
Buxoro amirligining poytaxti Sharqda eng nufuzli shahar sifatida 
trtirof etilgan Buxoroyi Sharifcdi. Yirik shaharlardan Samarqand, 
Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Termiz, Sherobod, Hisor, Dushanbe, 
K lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorj y sha-
harlari uchun Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi rtasida, Jizzax, 
ratepa va X jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Q qon 
xonligi o-rtasida tez-tez urushlarb lib, bu shaharlar q idan-q lga 
tib turardi. 
XIX asr birinchi yarrnida Buxoro amirligida 2 millionga yaqin 
aholi yashardi. Aholi amirlikning sersuv vohalarida yashab, jazirama 
issiq, suvsizlik hukmronlik qiluvchi Qizilqum sahrolari va ch Ilari 
kimsasiz yastanib yotardi. Zarafshon vodiysida 300-350 ming, 
Qashqadaryo vohasida 500 ming, Surxondaryo vohasida 200 ming, 
Sharqiy Buxoroda 500 mingcha aholi yashardi. Amirlikning yirik 
shaharlari - Buxoroda 60 ming, Samarqandda 50 mingga yaqin 
aholi yashardi. 
Aholi etnik jihatdan k pgina elatlardan iborat b lib, ularning 
qariyb 57 foizi zbeklar edi. zbeklar bir qancha qabilalardan tashkii 
topgan b iib, ularorasida man it, saroy, q n irot, jab u, qarluq, 
qalmoq, nayman, qipchoq, ming, yuz qabilalari k pchilikni tashkil 
etardi. Uiar asosan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo 
vohalaridagi shaharva qishloqlarda yashardi. 
200 
Buxoro amirligining Xisor, Dushanbe, Sharqiy Buxorodagi 
Vaxsh, Kafirnihon va Panj daryolari vodiylarida, asosan tojiklar 
vashar edi. 
Amirlikning janubiy va garbiy qismida turkmanlar, shimoli-sharqiy 
lomonida qozoq va qir izlar yashardi. Shuningdek, amirlik hududida 
af onlar, eroniylar, arablar, yahudiylar, hindlar va boshqa etnik 
guruhlar mavjud edi. 
Aholining aksariyat k pchiligi qishloqlarda istiqomat qilardi. Ular 
dehqonchilik, chorvachilik bilan shu ullanardi. Su oriladigan yerlarda 
paxta, bugdoy, sholi, j hori, bo va poliz mahsulotlari' yetishtirilar 
edi. Uzum, olma, nok, shaftoli, rik, gilos, anjir, qovun, tarvuz 
yetishtirilardi. Meva-chevalar quritilib shirinlik rnida ishlatilardi. 
Chorvachilikda q ychilik, qorak l q ychiligi, hunarmandehilikda 
gilamd zlik, ymakorlik, zard zlik, tegirmonchilik, k nchilik, 
t quvchilik, temirchilik, kulolchilik, beshikchilik, sandiqchilik, 
etikd zlik, moyjuvozlik, sovungarlik keng tarqalgan edi 
Amirlik iqtisodiy hayotida qoloqlik, tur unlik hollari mavjud edi, 
aholining turmushi past darajada edi. Yerga egalik shakli ming yillar 
davomida zgarmay kelmoqda edi, aholiga solinadigan lpon va soliqlar 
haddan tashqari k p edi. Aholi sotib olish qobiliyatining pastligi 
hunarmandchilikning rivojlanishiga t sqinlik qilardi. 
Buxoro amirligi monarxiyatipidagi davlat b lib, amir cheklan-
magan hokimiyatga ega edi. 
> Muliammad Rahim 
> Doniyolbiy (otaliq) 
Man itlar > Shohmurod 
sulolasi > Haydar 
(1753-1920) > Nasrullo 
> Muzaffar 
> Abdulahad 
> Qlimxon 
XIX asr boshlariga kelganda, amirlikda xizmatkor amaldorlar 
tabaqasi shakllandi. Faqat amir saroyining zida 300 ga yaqin amaldor 
xizmat qilardi. Bu tabaqa davlat xazinasidan maosh olar, amirga 
-1756-1758 
-1758-1785 
-1785-1800 
-1800-1825 
-1826-1860 
-1860-1885 
-1885-1910 
-1910-1920 
201 

batamom qaram b lib, ularni amirning zi tayinlar yoki egallab 
turgan lavozimidan olib tashlar edi. Amaldorlar amir farmoyishini 
bajaribgina qolmay, uning istak-xohishi va k nglini topa bilishlari, 
unga doimo xushomad qilishlari kerak edi. Shu bois, saroyda 
xushomadg ylik, amir shaxsini ulu lash rasm b lib qoladi. Amir 
va uning oilasigagina emas, quyi mansabdagilar yuqori amaldorlarga 
ham xushomadg yhk qilardilar. z mavqeyi, turmushi, oilasining 
omonligi, mulki uchun q rqish, ertangi kunga ishonmaslik kabi 
o ir vaziyat vujudga keladi. Qisqasi, mansabdorning taqdiri t li icha 
yuqori amaldor q lida edi. Mansabni sotish, porax rlik keng tarqaldi. 
Amirlikdagi eng katta saroy raansablari va unvonlari 
• Qushbegi, dargoh vaziri, ya'ni bosh vazir lavozimi edi. 
Davlatning barcha boshqaruv idoralari unga itoat etar edi. Bir s z 
bilan aytganda, barcha ijroiya hokimiyat qushbegining q lida edi. 
Viloyat va tuman hokimlari ham qushbegi tavsiyasiga binoan tayinlanar 
edi. Qushbegi xon istiqomat qilib turgan arki oliyda turar edi. 
• Devonbegi - xonlikning moliya-xazina ishlarini boshqargan. Soliq 
va jarimalarning undirilishi ustidan nazoratni ham devonbegi amalga 
oshirgan. Devonbegi arki oliyning bir chetida yashagan. 
• K kaldosh - (xon bilan bir onadan sut emgan kishi) butun 
amirlik hududida amirga va amirlikka nisbatan d stona yoki dushmanlik 
munosabatida b luvchilar haqidagi ma'lumotlarni t plab hukmdorga 
yetkazib turgan. 
• Mushrif - lavozimida ishlagan amaldorlar xonga in'om etilgan 
buyumlarni hamda harbiy anjomlarni r yxatga olish bilan mash ul 
b lgan. Soliq tushumlarini ham maxsus daftarga yozib borgan. 
• Mirshab - tungi qorovullar boshli i vazifasini bajargan. 
• Dodxoh - fuqarolarning arz va shikoyatlarini tinglovchi, hal 
etuvchi mansabdor b lgan, bularni kerak b lsa xon yoki qushbegiga 
yetkazib turgan. 
• Inoq - bu lavozimda ishlagan amaldorlarning vazifasi amir 
farmoyishlarini bek va boshqa tabaqadagi mahalliy mansabdorlarga 
yetkazishdan iborat b lgan. 
• Mirox r - amirning ovchi qushlarini tasarruf qiluvchilar ustida 
turgan, xon ovlarini uyushtirish ishiga mutasaddi boigan. 
• Dasturxonchi - amir huzurida uyushtiriladigan ziyofatlar uchun 
mas'ul amaldor. 
202 
• T qsoba - amir tu i sohibi boigan harbiy mansabdor. 
• Parvonachi - biror shaxsning biror lavozimga tayinlanganligi 
liaqidagi yorliqni sha shaxsga yetkazuvchi amaldor. 
• Sadrlar - vaqf mulklarini boshqaruvchi mansabdorlar. Vaqf muas-
sasasining boshliqlari boigan mutavallilar sadrlarga b ysunganlar. 
Sadrlarning vazifa va huquqlari vaqf yorli i shartlarida qayd etib 
q yilgan. Sadrlar vaqfx jaligi daromadining maium qismini olardilar. 
• Shayxulislom - musulmon jamoasi boshli i. Qozilik ishlarida 
hamda kundalik hayotda qonunlarga rioya etilishini ta'minlovchi 
amaldor. Bu lavozim avloddan-avlodga meros b lib ham tgan. 
• Katta qozi (Qozi kalon) - davlatning oliy qozisi (sudyasi). Amir 
aralashmaydigan barcha qozilik ishlariga rahbarlik qiluvchi oliy davlat 
lavozimi. Qozi kalon "Shariat panoh" deb atalardi. Qozi kalon huzurida 
aiam va 12 muftiydan iborat devon tuzilgan. Uning vazifasi jinoiy 
ishlarni har tomonlama k rib chiqishdan iborat boigan. 
• Muftiy - qozi kalon murakkab deb hisoblagan turli diniy-
huquqiy masalalar b yicha, shariat qonunlariga asoslanib fatvo 
chiqargan. Bu fatvo uning yoki bir necha muftiyning muhri bilan 
tasdiqlangach, qoziga berilar edi. Qozi bu fatvoga asoslangan holda 
hukm chiqarardi. 
Amaldorlarga amir nazariga tushgan xizmatlari uchun otaliq, 
eshik o asi kabi eiiborli unvonlar berilgan. Xonning, uning 
illarining ham otali i boigan. Amaldorlar harbiy yurishlarda 
ham qatnashgan. 
Xon yi inida amaldorlarning amaliga qarab rni boiar edi. Shunga 
k ra, ular xonning ng va soi tomonida, unga yaqinroq va uzoqroq 
yerda tirardilar. Ba'zilari tirishar, ba'zilari esa tik turishardi. 
Kattaroq amaldor saroyga ot minib kirsa, ba'zilari piyoda kirardi. 
Amirlikda amaldorlardan tashqari diniy ulamolar ham katta 
mavqega ega edi. Ular zlarini Muhammad pay ambarning 
avlodlarimiz deb hisoblovchi sayidlar hamda choryor halifalar -
Abubakr, Umar, Usmon va Ali avlodlaridanmiz deyuvchi x jalardan 
iborat edi. Ular katta yer-suvga, savdo d konlariga, hunarmandchilik 
ustaxonalariga ega edilar. Amirlikda j ybor shayxlari alohida mavqega 
ega boiib, XIX asrda ular Buxoroda 16 mahalla boiib yashardi. 
Sudlov ishlarida shariat qonun - qoidalariga rioya etilishini 
ta'minlashda shayxulislom, aiam va qozilar amirning eng yaqin 
yordamchilari edi. Amirlikda eng katta mansabdorlardan biri Qozi 
203 

kalon hisoblanardi. Uning mahkamasida har bir viloyatdan bittadan 
qozi ish olib borardi. Ularni amirning zi tayinlardi. Qozi din 
masalalari, oila, meros, jinoiy ishlarga oid masalalar b yicha hukmlar 
qabul qilardi. 
Buxoro amirligi 27 beklik: Karmana, Xatirchi, Ziyovuddin, 
Nurota, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabo , uzor, 
Boysun, Sherobod, Denov, Karki, Chorjuy, Xisor, K lob, 
Qorategin, Darvoz, Baljuvon, Sh non-Rushon, Q r ontepa, 
Qobodiyon, Kalif, B rdalik, Qoboiyon bekliklaridan iborat edi. Har 
bir beklikni amir tomonidan tayinlab q yiladigan hokimlar - beklar 
idora qilardi. Hokim huzurida yuzlab mahalliy ma'murlar xizmat qilardi. 
Manbalar amirlikda mahalliy ma'murlar soni 30000 kishini tashkil 
ctganligidan guvohlik beradi. Hokim va uning xizmatkorlariga maosh 
davlat xazinasidan berilmas edi, ular mahalliy aholidan olingan turli 
- tuman soliq va t lovlar hisobiga tirikchilik qilishardilar. Hokimlar, 
soliq yi uvchilar, qozilar xohlagancha ish yuritardilar, ularning 
faoliyatini beigilovchi qonun-qoidalary q edi. Ularning suiiste'mol-
lari xalq gardaniga o ir yuk b Iib tushardi. 
XIX asr 30— yillarida amir q shinida 19 mingga yaqin yollangan 
askarlar b lib, ular turli shahar va istehkomlarda harbiy xizmatni 
taganlar. Q shin askarlari, asosan, q-yoy, nayza, qilich, xanjar, 
oybolta kabilar bilan qurollangan. Manbalar amir q shinida piltali 
miitiqlar va kichik t plar ham b lganligidan guvohlik beradi. 
Amir q shinining jangovarlik darajasi past edi. Askarlar harbiy 
mashqlarganisbatan k proq mehnat bilan band b lardLSipohlikka 
15 yoshdan 70 yoshgacha crkaklar olinardi, q shin safida keksayib 
qolganlar anchagina b lardi. Amirlikning yillik daromadi 2 mln. 300 
ming s m b lgani holda, uning 1 mln. 300 ming s mi q shinni 
saqlashgasarf!anardi.Oziq-ovqat yetishmasligidan sipohlar qochardi, 
kiyimi yupun edi. XIX asr rtalarida askarlar soni, piltali miltiq va 
t plar ham anchagina k paygan. Q shinda yuz boshi, ming boshi 
singari harbiy lavozimlar b lib, umumiy q mondonlikni lashkar-
boshi boshqargan. Amirlikning q shini muntazam b lmay, zaruriyat 
b lganda t planardi, ularni t plash qiyin kechardi. Bu amirlikning 
zaif tomonlaridan biri edi. 
Xiva xonligi. Manbalarda k rsatilishicha, XIX asr birinchi yarmida 
Xiva xonligining hududi 19 ming kvadrat milni tashkil etgan. Xonlik 
204 
i iniilxla Eron bilan, sharqda Buxoro amirligi, arbda Kaspiy dengizi, 
.limiolda qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Suvsiz, cheksiz 
(.)< naqum, Qizilqum sahrolari Xiva xonligini hududiy jihatdan boshqa 
iiLimlakatlardan ajratib q ygan edi. Quyi Amudaryo b yi Xiva 
\oiiligining markaziy qismini tashkil etardi. Amudaryo sohillarida 
inylashgan Xiva, Urganch, Qiyot, K hna Urganch, Xazorasp, 
Q n irot, X jayli, Kurdar (hozirgi Chimboy) shaharlari xonlik-
ning yirik shaharlari edi. rta Osiyoning eng boy savdo markazlaridan 
biri b lgan Xiva shahri xonlikning poytaxti hisoblanardi. Shahar 
ikki qismdan — Ichan qal'a (shaharning ichki qismi) va Dishon qaPa 
(shaharning tashqi qismi)dan iborat edi. Ichan qal'ada xon qarorgohi 
va harami, 17 ta masjid, 22 ta madrasa, karvonsaroy va bozor 
joylashgan b lib, ular asosan XIX asrda barpo etilgan. 1842— yilda 
Dishon qal'a qurilib, devor bilan rab olinadi. Dishon qal'ada 
hunarmandlar, savdogarlar, mardikorlar, qisman dehqonlar ham 
istiqomat qilganlar. 
Xiva xonligida taxminan 800 mingga yaqin kishi yashardi. Aholining 
k pchilik qismi zbeklar b lib, ulardan eng kuchli va k p sonlilari 
q n irot, nayman, qiyot, uy ur, nukuz, qangli, xitoy, qipchoq 
qabilalari edi. zbek qabilalari asosan Amudaryo tarmoq yoygan 
qismida, kanallar b ylarida joylashgan edi. 
Aholining anchagina qismini (taxminan 1/4 qismi) turkmanlar 
tashkil etardi. Turkmanlar qadimgi izlarning avlodlari b lib, forscha 
gaplashuvchi mahalliy xalqlar, zbeklar bilan qorishib ketgan edi. 
Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi havzasi va Orol 
dengizining janubiy qir oqlari Xiva xonligi tasarrufida edi. 
Qoraqalpoqlar bu hududdagi sh rxok yerlarni qancha mashaqqatlar 
bilan zlashtirib tirikchilik qilardi. Dehqonchilik, chorvachilik, 
baliqchilik, ovchilik qoraqalpoqlarning asosiy mash uloti edi. 
Xonlikning shimoliy qismida qozoqlar yashardi. Shuningdek, 
xonlikda qisman forslar, arablar va boshqalar ham yashagan. 
Muhammad Rahim I (1806-1825 yillar) davrida xonlikdagi zaro 
urushlar biroz tinchidi, xonlikni birlashtirish nihoyasiga yetdi. Qora-
qalpoqlar hamda turkmanlarning chavdor qabilalari ham b ysun-
dirildi. Mamlakatda tkazilgan soliq islohoti, bojxona joriy etilishi, 
oltin pul zarb etilishi x jalik ishlariga zining ijobiy ta'sirini k rsatdi. 
z vaqtida yi ib olingan soliqlar xonlik daromadini oshirdi. 
205 

Q n irotlar 
sulosasi 
1770-1920 
> Muhammad Amin lnoq 
V Avazxon 
y Eltuzarxon 
V Muhammad Rahimxon I 
> Olloqulixon 
r- Rahimqulixon 
>- Muhammad Aminxon 
> Abduliaxon 
>- Sayid Muhammadxon 
>- Muhammad Rahimxon II 
> Asfandiyorxon 
> Sayid Abdullaxon 
-1770-1790 
-1790-1804 
- 1804-1806 
-1806-1825 
-1825-1842 
-1842-1845 
-1846-1855 
-1855-1856 
-1856-1864 
-1864-1910 
-1910-1918 
-1918-1920 
rta Osiyodagi q shni davlatlar singari Xiva xonligi ham monarxiya 
tipidagi davlat edi. Davlat tuzumi Buxoro amirligiga xshardi. Oliy 
hokimiyat xon qoiida b lib, uning huquqi chegaralanmagan -
hokimi mutlaq edi. Xiva xonligida qulchilik rasmiy jihatdan hamon 
mavjud edi. Dishon qaFada qul bozori boiib, qullar sotilguhcha ushlab 
turuvchi maxsus bino mavjud edi. Qul savdosi ayrim toifadagi odamlar 
uchun daromadli edi, qul sotish bilan k proq turkmanlar shu ul-
lanardi. Ular Eron, Af oniston, Badaxshonga hujum qilib, qishloq 
aholisini qul qilar, bozorda sotardi. 
Xonlikda eng nufuzli lavozim bosh vazir yoki qushbegi boiib, 
u soliqlarni t plash va xonning topshiriqlarini bajarish bilan 
shu ullangan. 
Saroyda Otaliq, Rais, Qozikalon, Shayxulislom, Mirobboshi, 
Mirshabboshi, T pchiboshi, Yasovulboshi kabi amaldorlar xon 
xizmatida boiardi. Devonbegi xon devonini boshqarardi. Xazinachi 
xonlikning kirim va chiqim hamda sarf-xarajatlarini yuritar, bu haqda 
xon yoki bosh vazirga hisob berar edi. 
Xonlikdagi eng katta mansab va unvonlar inoq, otaliq, biy hisob-
lanardi. Bunday lavozimga k tarilganlar xonga eng yaqin odamlar 
boiib, soliqlardan ham ozod qilinar edi. Bunday unvonlar xon 
farmoni orqali eion qilingan va yorliqlar berilgan. 
Saroyda mirzaboshi, munshiy, mahramboshi kabi mansabdorlar 
ham faoliyat k rsatishgan. 
206 
• Ma'muriy-hududiy jihatdan Xiva xonligi Xazorasp, Gurlan, 
\onqa, K na Urganch, Q shk pir, Pitnak, azovot, Qiyot, 
Shoxabboz, Shovot, Toshhovuz, Ambor-manoq, Urganch, 
X jayli, T manoy, Q n irot kabi beklik yoki viloyatlarga boiingan. 
Bekliklarni xon tomonidan tayinlangan beklar, noibliklarni 
noiblar idora qilgan. Bek va noiblar huzurida ularga xizmat qiluvchi 
k pdan-k p amaldorlar b lgan. 
Xiva shahri shaxsan xonning va bosh vazirning izmida boigan. 
Shahar ichki tartiblari va osoyishtaligi mirshabboshi, jinoiy ishlarni 
k rish va jazo tayinlash shahar qozisi, poytaxtni tasodifiy hujum-
lardan himoyalash T pchiboshi va Ichan-qal'a, Dishon-qal'a qutlovi 
(komentanti) zimmasida boigan. 
Xiva xonligida taxminan 40 ming otliqdan iborat q shin boiib, 
q shinga lashkarboshi q mondonlik qilgan. Askarlik xizmatida 
boiganlar soliqlardan ozod etilgan. Yurishda qatnashgan har bir 
suvoriy 5 oltin tanga olgan. Xonning k rsatmasiga binoan, zini 
k rsatgan harbiy lavozimdagilarga 10,20, 50,100 va undan ham 
k proq miqdorda oltin tanga berilgan. Biylarga 50-100 tanga, 
yuzboshilarga 10-20 tanga maosh berilgan. Tinchlik paytlarida askarlar 
x jalik ishlari bilan shu ullanganlar. 
Xon q shinlari Buxoro q shinlari kabi qilich, q-yoy, nayza 
bilan qurollangan. Ozchilik askarlarda pilta miltiqlar ham boiardi, oz 
miqdorda t plar ham bor edi. 
Q qon xonligi. XIX asr birinchi yarmida Q qon xonligi hududiy 
jihatdan rta Osiyodagi yirik davlat edi. Q qon xonligi sharqda 
Sharqiy Turkiston, arbda Buxoro amirligi bilan chegaradosh edi. 
Xonlik hududi shimolda uchala qozoq juzlarini batamom ziga 
b ysundirib olgan Rossiya bilan chegaralanardi. Xonlikning janubiy 
chegaralari Qorategin, Koiob, Darvoz, Sh non singari togii 
hududlarni z ichiga olar, bu hududlar uchun Buxoro amirligi 
bilan qonli urushlar boiar, ular qoidan-qoiga tardi. 
Q qon xonligi hududi Buxoro amirligi va Xiva xonligidan farqli 
oiaroq sersuv daryolari, soiim vodiylari, serhosil yerlari k p edi. 
Xonlikning markazi Q qon, Mar ilon, zgan, Andijon, Naman-
gan kabi yirik shaharlar joylashgan Far ona vodiysi edi. Toshkent, 
Chimkent, Turkiston, Avliyoota, Pishpak, S zak, Oqmachit kabi 
yirik shaharlar ham Q qon xonligi tasarrufida edi. 
207 

Q qon xonligida aholi nisbatan zich joylashgan b lib, taxminan 
3 millioncha kishi yashardi. Xonlikning poytaxti Q qonda 80 000, 
Toshkent shahrida 60000 aholi yashagan. 
Q qon xonligi aholisining k pchilik qismi zbeklar edi. Shu-
ningdek, xonlik aholisi tojiklar, qir izlar, qozoqlar, uy urlar, qora-
qalpoqlardan iborat edi. Bular bilan yonma-yon yahudiylar, tatarlar, 
hindlar va boshqa elatlarning vakillari ham yashardi. 
Q qon xonligida davlat boshqaaivi Buxoro va Xivanikiga xshardi. 
Xon huquqi hech nima bilan chegaralanmagan hokimi mutlaq edi. 
Xondan keyingi ikkinchi shaxs vazir hisoblanib, u muhim davlat 
masalalarini xon bilan kelishgan holda hal etardi. Markaziy davlat 
b o s h q a r u v i d a  Q u s h b e g i ,  O t a l i q ,  D e v o n b e g i ,  M i n g b o s h i , 
Shayxulislom, Qozikalon, Parvonachi, Shi ovul, Sarkor, Inoq, 
Dasturxonchi, Amin, Yasovulboshi kabi amaldorlar xizmat qilardi. 
Saroy qoshida maxsus kengash tuzilgan b lib, uning tarkibiga eng