arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

MUSTABID SOVET HOKIMIYATl HUKUMRONLIGI 
DAVRI 
X bob. TURKISTONDA MUSTABID SOVET 
HOKIMIYATINING RNATILISIH VA UNGA QARSIII 
QUROLLI HARAKAT 
Tayanch s / va iboralar: 1917— yil feyral inqilobi. Ikki hoki-
miyatchilik. Jadidlarning faollashuvi. «Sho 'roi klomiya». «Sho 'roi 
nlamo». Turkiston lka mumlmohlari Sh rosi. Oktahr davlat 
to 'ntarilishi. Turkiston Xalq Komissarlari Soveti. Shovinistik siyosat. 
Turkiston Muxtoriyati. TASSR. Qurolli harakat. Q rboshi. Yosh 
xivaliklar. Xiva xonligining a darilishi, XXSR. XSSR. Yosh 
buxoroliklar. Buxoro amirUgining a darilishi. BXSR. BSSR. 
1. 1917— yil fevral inqilobining Turkiston ijtimoiy-siyosiy 
hayotiga ta'siri. «Sh roi Islomiya*, «Sh roi UIamo» 
1917 yilgi fcvral inqilobi va Turkiston. Rossiyada 1917— yil 
fevralida burjua - demokratik inqilob sodir b ldi, k p asrlik 
Romanovlar sulolasi hukmronligi a darildi. Monarxiya siyosiy 
tuzumining barham topishi Rossiya imperiyasi va uning turli 
hududlarida ham ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskin zgarishiga 
olib keldi. Buning natijasida Rossiyada tarixda kamdan-kam 
uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi. 
> burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat 
> Ishchi, askar, dehqon deputatlari sovetlari 
Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati mamlakatni yuqoridan turib 
boshqaradigan organ sifatida faoliyat yuritib, asta - sekinlik bilan 
hokimiyat murvatlarini z q liga olib borgan b lsa, ishchi, askar, 
dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni quyidan boshqarishda 
qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd Soveti 
huddi shu y nalishda faoliyat yuritdi. 
Rossiya imperiyasining mustamlakachilik asorati ta^sirida b lib 
kelgan Turkiston lkasi hayotida ham, bu davrga kelib, sezilarli 
tarixiy voqealar sodir b ldi. Mustamlakachilik boshqaruv organi — 
Turkiston General-gubernatorligi tugatildi. Uning rniga Muvaqqat 
hukumatning 1917-— yil 7-apreldagi qaroriga binoan kadet 
249 

N.N.Shchcpkin raisligida 9 kishidan (4 nafari tub yerli aholi)iborat 
Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Q mitasi tashkil etildi. 
Viloyallarda harbiy gubcrnatorlik tizimi barham topib, viloyat 
komissarlari instituti vujudga keldi. Shuningdek, Rossiyada faoliyat 
yuritayotgan bolsheviklar, mensheviklar va eserlar partiyalarining 
Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida lkaning bir 
qator yirik shaharlarida ishchi, askar deputatlari soveti tashkil topdi. 
Tez orada mahalliy aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va 
askar deputatlari sovctlari ham tuzila boshladi. Muvaqqat huku-
matning 1917— yil may oyi boshlarida chiqargan farmoniga binoan, 
Turkistondan jalb qilingan mardikorlar z ona yurtlariga qaytib 
kelaboshladi. 
Yurt istiqboli va istiqloli uchun qay uruvchi vatanparvar, hurri-
yatparvar kuchlar harakat qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha 
bordi. Bu jarayonda ozod va mustaqil Turkiston uchun k p yillar 
fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar harakatining rahnamolari 
alohida rin tutdi. Ular mahalliy aholining siyosiy ongini stirish, 
hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish maqsadida lkaning k plab 
shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara 
boshladilar. Masalan, Toshkentda "Xurshid", "Sadoi Turkiston", 
"Turk eli", "Najot", "Kengash", "Sh roi islom", Samarqandda 
" O y n a " , "Hurriyat", Buxoroda  " T u r o n " , "Buxoroi sharif", 
Q qonda "Sadoi Far ona", "Tirik s z" nomli matbuot nashrlari 
z sahifalarida markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi ahvolni, tkir 
ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda, mahalliy aholi ommasini 
siyosiy - oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol ynadi. 
Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917— yil aprelidan 
chiqarila boshlagan "Turon" gazetasining ilk sonida "Yashasin xalq 
jumhuriyati" shiori birinchi bor yangragan edi. Unda aniq maqsad-
maslak: "Musulmonlar orasida k p yillardan buyon davom etgan 
umumga z rlik, bid'at odatlarni bitirmak, kelajakda b ladigan 
jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq" oyasi ilgari surilgan edi. 
Shuningdek, Munavvar qorining sha yili "Najot" gazetasining 
26-mart sonida bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur", degan xitobi 
ham jadidlarning xalq ozodligi va istiqloli y lida jiddiy kurashga bel 
bo laganliklaridan dalolat bcrardi. 
250 
Sh roi Islomiya. Turkiston jadidlari faqat tar ibot-tashviqotchilik 
ishlari bilan cheklanib qolmasdan, shu bilan birga, siyosiy 
lashkilotlar, partiyalar tuzish, ularning faoliyatini islohotchilik 
maqsadlari sari y naltirish bilan ham jiddiy shu ullanib bordilar. 
Chunonchi, 1917— yil 14-martda Toshkentda "Sh roi Islomiya" 
lashkiloti tuzildi. Hur va demokratik Turkiston uchun kurash uning 
asosiy oyasi va bosh maqsadi edi. 15 kishidan iborat rayosat tarkibidan 
Munavvar qori Abdurashidxonov (yetakchi), Abduvohid qori, 
Mirkomilboy M minboyev, Ubaydullax ja Asadullax jayev, 
Salimxon Tillaxonov singari yurt rahnamolari rin olgan edilar. 
lkaning turli joylarida "Sh roi IsIomiya"ning quyi sh balari 
tuzilib, ular aholi orasida qiz in faoliyat yuritdilar. Shuningdek, 
"Sh roi Islomiya" ta'sirida joylarda turli nomda tashkilotlar tuzildi. 
Toshkentda "Turon", "Ittihodi taraqqiy", Andijonda "Ozod xalq", 
"Hurriyat", "Ma'rifat", Samarqandda "Mirvaj-ul Islom", "Klub 
Islomiya", Kattaq r onda "Ravnaqul Islom", "Guliston" va 
boshqalar shular jumlasidandir. M. Behbudiyning "Xaq olinur, 
berilmas", Munavvar Qorining "Hurriyat berilmas, olinur" shiorlari 
ularning chinakam kurash bayro iga aylangan edi. 
Turkiston istiqloli uchun kurashga bel bo lagan va "Sh roi 
Islomiya" ta'sirida faoliyat yuritgan jadidlarning bir qismi "Qa-
dimchilar" nomi bilan atalardi. 1917— yil iyuniga kelib "Qadimchilar" 
"Sh roi Islomiya" tarafdorlari bilan uzil - kesil aloqani uzib, "Sh roi 
Ulamo" tashkilotini tuzdilar (uning rahbarlari: Sherali Lapin, 
Abdumalik hoji Nabiyev va boshqalar). 
B linishning asosiy sabablari Turkistonning milliy mustaqilligiga 
erishish y lidagi ikki xil qarama-qarshi taktik kurash masalasi edi. 
Konservativ, mutaassib qarashlar nuqtayi nazaridan yon-
dashgan "Qadimchilar" lka mustaqilligini hukmron mustam-
lakachilarga qarshi faqat azovot, ya'ni qurolli kurash y li bilan 
q lga kiritishni yoqlardilar. 
Jadidlarning il or namoyandalari esa Rossiyada yuzaga kelgan 
qulay inqilobiy shart-sharoitlardan foydalanib, yurt mustaqilligini 
siyosiy vositalar orqali, behuda qon t kmasdan, bosqichma—bosqich 
q lga kiritishni istardilar. Ularning demokratik Rossiya Federatsiyasi 
tarkibida Turkiston muxtoriyati tuzish talabi ham shu maqsadni 
k zda tutardi. 
251 

lkaning milliy kuchlari nasida yuz bergan bu ajralish va 
g^oyaviy ixtiloflar, shubhasiz, ularning harakat birligiga jiddiy putur 
etkazardi. Ayniqsa "Sh roi Ulamo"ning nashri - "Al-Izoh" jurnali 
sahifalarida millatning il or kuchlariga, vatanparvar milliy ziyolilarga 
nisbatan adovat uru ini yoyishga alohida ur u berildi. Bu esa aslida 
shovinistik kuchlar tegirmoniga suv quyish edi. Negaki, bundan 
lkada faoliyat yuritayotgan yot-begona siyosiy kuchlar z maqsadlari 
yoiida foydalandilar. 
Turkistonda dcmokratik harakatlarning sib borishida, turli 
ijtimoiy qatlamlar va tabaqalarni istiqlol uchun kurash bayro i ostida 
birlashtirishda 1917— yilda b lib tgan IJmumturkiston musul-
monlari qurultoylari va ular ishlab chiqqan dasturiy hujjatlar, tashkiliy 
tadbirlarning roli katta boidi. 
Turkiston  o i k a musulmonlar sh rosi. "Sh roi Islomiya" 
tashkiloti tashabbusi bilan 1917 yil 16 aprelda Umumturkiston 
musulmonlarining I qurultoyi chaqirildi. Qurultoy ancha vakolatli 
anjuman b lib, unda Turkistonning k plab atoqli kishilari 
qatnashadilar. Ularorasida M. Ch qayev, M. Abdurashidxonov, M. 
Behbudiy, U. Asadullax jayev, Sh. Lapin, T. Norb tabekov, A. Z. 
Validiy, S. Yusupov, I. Shoahmedov va boshqalar bor edi. Qurultoy 
kun tartibiga 16 ta masala q yilishining zi ham uning katta 
ahamiyatidan darak berardi. Qurultoyda lkaning b lajak davlat 
qurilishiga alohida t xtalinib, Turkistonga keng muxtoriyat huquqini 
beradigan demokratik Rossiya federatsiyasi tuzilishi oyasi ilgari surildi. 
Qurultoyda - Turkiston oika musulmonlari sh rosini tuzish t risida 
qaror qabul qilindi. Turkiston  o i k a musulmonlar Sh rosining 
birinchi yi ilishida uning markaziy organi - Marka/iy sh ro tuzildi. 
Mustafo Ch qayev Markaz raisi, Munavvar qori rais muovini, 
Ahmad Zakiy Validiy kotib, M. Behbudiy, U.Asadullax jayev va 
boshqalar a'zolar etib saylandilar. Markaziy sh ro zimmasiga 
oikadagi barcha tarqoq, z holicha ish yuritayotgan, nizom va 
dasturlariga ega b lmagan uyushma va tashkilotlarni birlashtirish, 
faoliyatini muvofiqlashtirish vazifasi yuklandi. Buni uddalashda 
Markaziy sh roning joylarda tashkil etilgan sh ba (b lim)lari muhim 
rol ynadi. Jumladan, Toshkent sh basini M. Abdurashidxonov, 
Samarqand sh basini M. Behbudiy, Far ona sh basini esa Nosirxon 
T ra Kamolxon T ra li boshqardi. Shu tariqa, Turkistonda uchta 
hokimiyat organi vujudga keldi: 
252 
> Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Q mitasi; 
> Ishchi, askar deputatlari soveti; 
> Turkiston lka musulmonlari sh rosi, uriing markaziy organi 
- Markaziy sh ro. 
O i k a xalqlarining rahnamolari  b o i g a n jadidlar, ruhoniyat 
arboblari z sa'y-harakatlarida mahalliy, hududiy manfaatlar, 
qiziqishlar bilan cheklanib qolmay, boshqa mintaqalardagi musul-
monlarommasi, ularning il orvakillari bilan ham yaqindan hamjihat 
b lishga intildilar. Shu maqsadda, ular 1917— yilning 1-2 mayida 
Moskvada b lib tgan Butunrossiya musulmonlari I qurultoyida 
ishtirok etdilar. Unda musulmonlar manfaatini himoya qiluvchi daviat 
qurilishi shaklan milliy-hududiy, federatsiya asosidagi demokratik 
respublika boiishi ta'kidlandi. Qurultoyda Butunrossiya Musulmonlari 
sh rosi, uning Ijroiya Q mitasi ta'sis etildi. Ijroiya Q mitasiga 
lkamiz vakillaridan U.Asadullax jayev va I. Shoahmedovlar a'zo 
etib saylandilar. 
Turkiston vakillari ishtirok etgan va 1917— yilning 21-31-iyul 
kunlari Qozon shahrida b lib tgan Butunrossiya musulmonlarining 
II qurultoyi ham Rossiya musulmon aholisining ozodlik va mustaqillik 
sari harakatlanish y lini aniqlashtirish va muvofiqlashtirishda muhim 
qadam boidi. Unda Turkiston, Kavkaz va Qrimda davlat boshqaruvini 
mehnatkashlarning zlari hal etishi, musulmonlar kurashini tashkil 
etish uchun Butunrossiya Harbiy Sh rosi ta'sis etish t risida 
qarorlar qabul qilindi. 
1917— yilning 17-20-sentabr kunlari Toshkentda b lib lgan 
Umumturkiston musulmonlari vakillarining II Qurultoyi lka xalqlari 
hayotida muhim rol ynadi. Unda 500 nafar vakil ishtirok etdi. 
Qurultoyda tarkibi 12 kishilik Turkiston oika Q mitasi, 24 kishilik 
"Mahkamai Shariya" (parlament) tashkil etildi. Qurultoyning 
maxsus qarorida ularning Rossiya davlati konstitutsiyasiga muvofiq 
keladigan shariat qonunlari asosida faoliyat yuritishi ta'kidlangan 
edi. Qurultoyda "Sh roi Islomiya", "Sh roi Ulamo", "Turon", 
"Ittihod" va shu kabi boshqa mahalliy milliy tashkilotlarni birlashtirib, 
ular negizida yagona "Ittifoqi Muslimin" ("Musulmonlar Ittifoqi" 
siyosiy partiyasini tuzish oyasi ilgari surildi. Qurultoyda M. Behbudiy 
otashin nutq s zlab, hammani birlikka, jipslashishga da'vat etgandi. 
"Ulu Turkiston" gazetasi qurultoy ruhini aks ettirib, Turkistonning 
253 

z ichki ishlarini mustaqil hal etishga qodirb lgan lkaning mahalliy 
va milliy muxtoriyatini tuzish oyasini asosiy ringa q ygan edi. 
Shunday qilib, Turkistonning il or ziyolilari milliy istiqlolga 
erishish y lida lkadagi barcha so lom, vatanparvar kuchlarni 
birlashib, jipslashib harakat qilishga da'vat etgandilar. Biroq, afsuski, 
Turkistonda ayricha faoliyat yuritgan, z nafsiga berilgan hamda 
muxolifatchilik ustivor b lgan ayrim mahalliy, milliy tashkilotlar 
mana shu yuzaga kelgan imkoniyatlardan foydalana olmadilar. Bu esa, 
shubhasiz, vaziyatni ustamonlik bilan z izmiga burib yuborishga 
intilayotgan bolsheviklarga q l keldi. 
2. Turkistonda mustabid Sovet hokimiyatining 
rnatilishi, uning shovinistik siyosati 
Muvaqqat hukumatning mamlakatni jahon urushidan olib chiqa 
olmaganligidan, agrar va milliy masalalarni hal etolmayotganligidan 
bolsheviklar ustamonlik bilan foydalandilar. Bolsheviklar ilgari surgan 
"Butun hokimiyat Sovetlarga!", "Yer dehqonlarga", "Xalqlarga 
tinchlik" shiorlari ularning hokimiyatga kelishlarida, ayniqsa, asqotdi. 
Rossiya poytaxti Petrogradda 1917— yil 24-25-oktabrda davlat 
t ntarishi sodir b ldi. Uni Lenin boshchiligida bolsheviklar partiyasi 
z rlik bilan amalga oshirdi. 1917— yil 25-oktabrda bolsheviklar 
tomonidan Petrogradda Butunrossiya Sovetlarining II qurultoyi 
chaqirilib, unda Lenin boshliq Sovet hukumati - Xalq Komissarlar 
Soveti tuzildi. Sulh va Yer t risida dekretlar qabul qilindi. Sovet 
hukumati nafaqat Markazda, balki shu bilan birga, sobiq Rossiya 
imperiyasi tasarrufidagi barcha hududlarda ham z hokimiyatini 
rnatish harakatida b ldilar. 
Turkistonda sovet hokimiyatining rnatilishi. Bolsheviklar 
Markazda siyosiy hokimiyatni q lga kiritgach, Turkistonda ham 
sovet hokimiyatini qaror toptirishga intildilar. Turkistonda sovet 
hokimiyatini rnatish oyatda murakkab jarayonda kechdi. Buning 
boisi, avvalo, oktabr oyalarining mahalliy tub joy aholining dili 
va shuuriga botmaganligidadir. Negaki, bu zamin aholisi bolsheviklar 
partiyasi dasturida nazarda tutilgan sotsialistik zgarishlar orqali 
hamma narsani umumlashtirish va milliylashtirishni yoqtirmasdi. 
Mahalliy xalq zining tarixan tarkib topgan, asrlar davomida 
shakllangan ziga xos turmush tarzini, yashash sharoitini, x jalik 
254 
yuritish, idora qilish tartib-qoidalarini bir lahzada tubdan zgar-
tirishni xohlamasdi. Bu narsa uning ongi, tafakkuriga, milliy zligi 
va ina'naviy qiyofasiga mos kelmasdi. Ayniqsa, bolsheviklarning 
ateistik ruhdagi mafkurasi, uning hujumkor y nalishi islom qadri-
yatlari doimo e'zozlanib kelingan bu yurt odamlarining ruhiyati va 
dunyoqarashi bilan singisha olmasdi. Bir s z bilan aytganda, 
mahalliy aholi tabiiy ravishda oktabr oyalarini qabul qilmadi va 
unga moyillik k rsatmadi. Biroq begona maslak va oyalar bolshe-
viklar partiyasi va uning Turkistondagi yalovbardorlari tomonidan 
kuch va z rlik bilan lka xalqlariga majbur qilindi. 
Toshkentda faoliyat k rsatayotgan, asosiy tarkibi yevropalikaholi 
vakillaridan iborat harbiy qismlar, ishchi otryadlari mahalliy bolshe-
vistik tashkilotlar boshchiligida qurolli q z olon y li bilan sovet 
hokimiyatini qaror toptirishga kirishdilar. Bolshevik V.S.Lyapin 
boshchiligida inqilobiy q mita tuzildi va q z olon boshlandi. 1917— 
yil 27-oktabr oqshomida Toshkentda boshlangan q z olon natijasida 
1-noyabrga kelib Muvaqqat hukumatning Turkiston Q mitasi 
a darildi. General Korovichenko va Muvaqqat hukumatning 
Turkiston Q mitasi a'zolari qamoqqa olindi. Toshkentda Sovet 
hokimiyati rnatildi. Turkiston lkasida sovet hokimiyatini rnatish 
jarayoni qonli, fojiali voqealarbilan bo liq holda kechdi. Jumladan, 
Far ona viloyatida sovet hokimiyatini rnatish jarayonida, Mar i-
londa 7 ming, Andijonda 6 ming, Namanganda 2 ming begunoh 
kishilar qir in qilindi. Samarqand, Kattaq r on, Yangi Buxoro, 
Termiz va boshqa shaharlarda ham sovet hokimiyati rnatildi. 
Turkistonda sovet hokimiyati organlarini tuzish vaqtida ham 
bolshevik y lboshchilarning ulu davlatchilik va shovinistik siyosati 
t la kuch bilan namoyon b ldi. 1917— yil 15-22-noyabr kunlari 
Toshkentda Turkiston ishchi, askar va dehqon deputatlari sovet-
larining III lka qurultoyi hokimiyat masalasini zboshimchalik va 
biryoqlamalik bilan hal etdi. Unda bolshevik Kolesov boshchiligida 
Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tuziladi. Uning tarkibiga 7 
bolshevik va 8 ta s l eser vakillar kiritildi. Uning tarkibiga butun lka 
aholisining 95 foizini tashkil etuvchi yerli millat aholisidan esa birorta 
ham vakil kiritilmadi. 
Vaholanki, oktabr zgarishi rahnamosi Lenin imzo chekkan 
"Rossiya xalqlari huquqlari Deklaratsiyasi", "Ezilgan va ekspluatatsiya 
255 

qilinuvchi xalq huquqlari Deklaratsiyasi", "Rossiya va Sharq musul-
monlariga" xitobnomasi hainda boshqa hujjatlarda millatlarning 
ozodligi, erki, huquqlari rasman e'tirof etilgan edi. Amalda esa ulu 
davlatchilik siyosati yuritildi. 
Sovetlar mahalliy aholining asriy orzularini r yobga chiqarishni 
cmas, balki aksincha uni har sohada kamsitish, milliy va diniy 
qadriyatlarini tahqiiiash y lidan bordilar. Sovet hokimiyatining 
mahalliy aholining xususiy mulklarini tortib olish, hamma narsani 
Sovetlar manfaatlari y lida umumlashtirish y lida amalga oshirgan 
ayritabiiy faoliyati pirovard oqibatda lka xalqlarining keskin norozilik 
harakatlarining kuchayishiga sabab b ldi. 
3. Turkiston muxtoriyati 
Turkiston niuxtoriyati. Sovet hokimiyati Turkiston jilovini q lga 
olib, zining avval e'lon qilgan balandparvoz va'dalaridan voz kechib, 
lka xalqlariga nisbatan olib borgan ikkiyuzlamachilik va munofiqlik 
siyosatiga javoban yurtning millatparvar rahnamolari faol harakatga 
keldilar. 1917- yil 26-noyabrida Q qonda oika musulmonlarining IV 
favqulodda qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston lkasining 5 
viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok etdi. Qurultoy 
ishida "Sh roi Islomiya", "Sh roi Ulam ', Musulmon harbiylari 
Sh rosi, lka yahudiylari jamiyati namoyandalari ham qatnashdilar. 
Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati tuzildi. Bu xususda qabul qilingan 
qarorda shunday deyiladi: 
"Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya 
inqilobi da'vat etgan xalqlarning z huquqlarini zlari belgilash 
xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya 
respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e'lon qiladi, 
shu bilan birga, muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta'sis maj-
lisiga havola etadi". Shundan s ng, qurultoy "Turkistonda yashab 
turgan milliy ozchilik aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini 
tantanali ravishda e'lon qiladi". 
Yangidan tarkib topayotgandavlat Turkiston Muxtoriyati deb 
ataladigan b ldi. Qurultoyda Turkiston Muxtoriyatining hoki-
miyat organi- Muvaqqat Kengash tuzildi. Muvaqqat Kengash 
tarkibi 12 kishidan iborat etib belgilandi. Dastlab unga quyidagi 
nomzodlar kiritildi: 
256 
1. M. Tinishpayev - bosh vazir, ichki ishlar vaziri
1
; 
2. Islom Shoahmedov - bosh vazir rinbosari: 
3. Mustafo Ch qayev - tashqi ishlar vaziri (keyinroq bosh 
vazir); 
4. Ubaydulla X jaycv - harbiy vazir; 
5. Yurali Agayev - yer va suv boyliklari vaziri; 
6. Obidjon Mahmudov - oziq-ovqat vaziri; 
»7. Abdurahmon razayev - ichki ishlar vaziri rinbosari; 
8. Solomon Gersfeld - moliya vaziri. 
Hukumat tarkibiga yevropalik aholi orasidan yana t rtta vakil 
kiritilishi belgilab q yilgan edi. 
Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan 
Turkiston Milliy majlisi (parlamenti) tuzilganligi b ldi. Unga "Sh roi 
Ulamo" tashkiloti rahbari Sherali Lapin rais etib saylandi. 
Milliy Majlis tarkibiga Muvaqqat Kengash a'zolaridan tashqari 
sha davrning atoqli arboblari: T. Norb tabekov, S. Sharifx jayev, 
Nosirxont ra Kamolxont ra li, M. Behbudiy, Alixont ra 
Shokirxont ra li, Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov singari 
yurt peshvolari ham saylangan edilar. 
Shunday qilib, lkaning m tabar millatparvar zotlaridan iborat 
milliy hokimiyat tashkil etilib, uning zimmasiga ulu vor vazifalar 
yuklandi. Eng muhimi, Turkiston xalqining erki, mustaqilligini asta-
sekin tiklash - bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi edi. Shu 
boisdan ham lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati 
e'lon qilinganligini katta qoniqish ruhi bilan qarshi oldilar. 1917— 
yil dekabroyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Q qon, 
Samarqand shaharlari aholisi mitinglar, namoyishlar uyushtirib, 
muxtoriyatni qiz in q llab-quvvatlab chiqdilar. 
Biroq lkada rnashib olgan va asosiy boshqaruv jilovini q lda 
ushlab turgan Turkiston sovet hukumati va uning joylardagi hoki-
miyat mahkamalari Turkiston muxtoriyati va uning tarafdorlarini 
tezroq y q qilish payiga tushdilar. 1917— yil 13-dekabrida Toshkentda 
muxtoriyatni yoqlab tkazilgan katta mitingni z rlik bilan tarqatib 
yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari otgan miltiq va 
pulemyotlar sadosi ostida k plab qurbonlar berilishi (eski shaharlik 
1
 Qozoq taraqqiypaivarlari 1917— yil dckabrda Orcnbuigda s'czd tkazib «Alash- rda» avtonont Rcspublikasini 
luzdiiar. uning hukuniati tarkibiga MTtnishpaycv saylanadi. Shu munosabat bilan MTinjshpaycv «Alash rda» 
poylaxti Scmipalatinskka kctadi 
17 - 367 
257 

16 kishi otib oidirilgan edi) - bu Turkiston muxtoriyatiga nisbatan 
uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi. 
1917— yil 25-dekabr kuni Q qonda  o i k a musulmon ishchi, 
askar va dehqonlarining I favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 
200 ga yaqin kishi ishtirok etdi. Qurultoy muxtoriyatni hartomonlama 
quvvatlash, unga moddiy va maiiaviy madad k rsatish shiori ostida 
tdi. Unda, Turkiston Muvaqqat Kengashi tarkibini musulmon 
ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi vakillari hisobiga 
i ldirish t risida qaror qilindi. Qurultoy zining s nggi ish kuni 
27-dekabrda Petrogradga, Xalq Komissarlari Soveti Raisi V. 1. Lenin 
nomiga telegramma y lladi. Unda Turkiston muxtoriyatini tirof etish, 
Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni Turkiston mux-
toriyati Muvaqqat Kengashiga topshirish t risida farmoyish berish 
s ralgan edi. 
Lenin va uning safdoshlari esa ochiq va yashirin tarzda Toshkentda 
faoliyat yuritayotgan Turkistondagi sovet hukumati oldiga milliy 
muxtoriyatni tugatishni vazifa qilib q yganligi hech kimga siremas. 
Turkistondagi sovet hokimiyati oika muxtoriyati faoliyatini cheklash, 
uni butunlay barham toptirishga qaratilgan xoinona y l tutdi. Bu 
manfur maqsadni amalga oshirish uchun sovetlar hokimiyati 
tasarrufida boigan hamma vositalar ishga solindi. 1918— yil 19-26-
yanvarda b lib tgan Turkiston oika sovetlarining IV syezdi Turkiston 
muxtoriyati hukumatini, uning a'zolarini qonundan tashqari holatda 
deb hisobladi va ularning boshliqlarini qamoqqa olishga qaror qildi. 
Buning ustiga, Turkiston muxtoriyati zini zi yetarli darajada 
himoya qilish imkoniyatiga ega b lolmadi. Muxtoriyatchilar orasida 
k pginamuhim hayotiy masalalardabirlik, hamjihatlik, jipslikmayjud 
emasdi. Unga moddiy, maiiaviy hamda harbiy, moliyaviy madad 
k rsata oladigan real kuchlar va imkoniyatlar y q edi. 1918— yil 
18-fevralda «Ulamo» jamiyati tashabbusi bilan Muxtoriyatda t ntarish 
sodir etildi. Mustafo Ch qayev boshchiligidagi hukumat a darildi. 
Hukumat boshqaruvi Q qon shahar militsiyasi boshli i Kichik 
Ergashga tadi. 
Turkiston sovet hukumati 1918— yil 14-fevralida Far ona 
viloyati hududida favqulodda harbiy holat joriy etdi. Uning 
Q qondagi mahalliy hokimiyati - ishchi va askar deputatlari soveti 
17 -fevralda muxtoriyat vakillarini taslim b hshga da'vat qildi. Ayni 
258 
*.u|hla, Toshkenldan Pcrcfilev boshchiligida qurollangan k p sonli 
'M/ii q shin olib kelindi va ular darhol ishga solindi. Q qondagi 
i .haddiy millatchi arman dashnoqlari' ham bu bosqinga jalb qilindi. 
Uniqsa, 19-21-fevral kunlari Qo
l
qon xalqi ustiga balo-qazo 
ui ildi. Shahar t ichida yondi. Shu tariqa, Turkiston Muxtoriyati 
niagiubiyatga uchradi.