arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

b lib tgan SSSR Markaziy Ijroiya Q mitasi II sessiyasida rta 
Osiyoda milliy-davlat chegaralanishi tkazish tadbirlari t Ia 
ma'qu!laii(Ii. 
Shunday qilib, hukmron Markaz sa'y-harakatlari bilan rta 
Osiyoning siyosiy ju rofiyasi sun'iy ravishda zgartirildi. rta Osiyo 
hududidagi Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Respublikalari 
rnida oltita milliy davlat birlashmalari tashkil etildi. 
> zbekiston SSR. 
> Turkmaniston SSR. 
> zbckiston SSR tarkibida Tojikiston ASSR. 
> Qir izlar yashagan hududlar RSFSR tarkibida Qoraqir iz 
(Qir iziston) muxtor viloyati. 
> Qozoqlar yashaydigan tumanlari RSFSR tarkibida Qozo iston 
ASSR 
> Qoraqalpoqlar yashaydigan hududlar Qozo iston ASSR 
tarkibida Qoraqalpoq muxtor viloyati. 
Natijada, yagona Turkiston xalqlari bir - biridan sun'iy ravishda 
uzoqlashtiriidi. Bu hol sovetlarga lkada z hokimiyatini mustah-
kamlash uchun katta imkoniyatlar yaratib berdL 
zbekiston SSR. Vlilliy chegaralanish natijasida zbekiston 
SSR tashkil etildi. zbekiston SSR hududida butun hokimiyat 
zbekiston SSR sovetlarining ta'sis qurultoyiga qadar Muvaqqat 
inqilobiy q mita ixtiyoriga berildi. Sobiq Buxoro Respublikasi 
284 
hukumati raisi, taniqli davlat arbobi Fayzulla X jayev zbekiston 
SSR Inqilobiy Q mitasi raisi etib tasdiqlandi. zbckiston SSR 
tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi: 
> sobiq Turkiston ASSR dan 9 ta uyezd, 133 tuman va 7 qishloq 
okrugi; 
> sobiq Buxoro respublikasining 9 ta tumani; 
> sobiq Xorazm respublikasining 23 ta tumani. 
zbekiston SSR tashkil etilgan paytda uning hududi 312394 kv. 
km.ni, aholisi 4 mln. 447 ming 55 kishini tashkil etarcdi. 1926— yil 
ma'lumotlari b yicha milliy tarkibiga k ra aholining 74,2 foizini 
zbeklar. qolganini esa boshqa xalqlar vakillari tashkil etar edi. 
1924— yil 5-dekabrda Inqilobiy Q mita butun zbekiston 
xalqiga murojaat qilib, zbckiston SSR tuzilganligini, uning 
tarkibiga Tojikiston ASSR kirganligini ma'luin qildi. Milliy 
chegaralanish bilan bir vaqtda iqtisodiy b linish ham tkazildi. Sobiq 
Turkiston, Buxoro, Xorazm Respublikalariga tegishli barcha boyliklar 
yangi milliy respublikalar rtasida qayta taqsimlandi. Bu ishlar Sovet 
hukumati tomonidan maxsus tuzilgan rta Osiyo tugatish 
komissiyasi boshchiligida amalga oshirildi. 
1925— yil I3-fevralda Buxorodagi "Xalq uyi"da Butun zbek 
sovetlari birinchi qurultoyi ochildi. Qurultoy « zbekiston Sovet 
Sotsialistik Respublikasi tuzilganligi t risidagi Deklaratsiya»ni 
qabul qildi. Qurultoyda davlat hokimiyati oliy organlari tuzilganligi 
rasmiylashtirildi. zbekiston SSR Sovetlari MIQ Raisi lavozimiga 
far onalik dehqon, "Q shchi" uyushmasi rahbarlaridan biri Yoi~ 
dosh Oxunboboyev saylandi. zbekiston SSR hukumati - Xalq 
Komissarlari Kengashi Raisi lavozimiga Fayzulla X jaycv tasdiqlandi. 
Samarqand shahri zbekiston SSRning poytaxti etib belgilandi, 
1930— yilda poytaxt Toshkentga k chirilgan. 
Milliy chegaralanish davrida rta Osiyoda faoliyat k rsatib kelgan 
partiya, komsomol va x jalik tashkilotlarida ham bir qator tashkiliy 
zgarishlar amalga oshirildi. Sobiq Turkiston, Buxoro va Xorazm 
kommunistik partiyalari, komsomol, va x jalik tashkilotlari, kasaba 
uyushmaiari qayta tashkil etildi. 
zbekiston kompartiyasi 1 ta'sis syezdi 1925— yil 8-fevralda 
Buxoroda ochildi. Syezdda zbekiston Kommunistik (bolsheviklar) 
partiyasitashkiliyjihatdan rasmiylashdi. Uning Markazq mi saylandi. 
285 

V.I. Ivanov va A. Ikromov (1927— yildan birinchi kotib) Markaziy 
Q mitaning mas'ul kotiblari etib saylandilar. Shu yili zbekiston 
komsomoli ( z LKSM), respublika kasaba uyushmalari, ularning 
rahbar organlari ham tuzildi. 
1 9 2 5 - yil mayda zbekiston SSSR tarkibiga kiritildi. SSSR 
Konstitutsiyasi, uning asosiy qonun- qoidalari zbekiston SSR 
hududida ishlaydigan b ldi. 1927— yilda qabul qilingan zbekiston 
SSRning birinchi va 1937— yildagi ikkinchi Konstitutsiyasi ham 
amalda SSSR Konstitutsiyasining k chirma nusxasi edi. Chunki 
zbekiston qo ozda "suveren" respublika b lib, amalda Markazga 
tobe bir lka edi, xolos. U z xalqining milliy manfaatlariga oid 
biror-bir dolzarb, hayotiy ahamiyatga molik masalani ittifoq 
hukumatidan xoli, mustaqil hal etaolmasdi. Binobarin, respublikaning 
ichki va tashqi siyosatiga daxldor barcha masalalar faqat Markaz 
xohish-irodasi bilangina hal etilardi. Hatto, zbekistonning ma'-
muriy-hududiy tuzilishiga oid masalalar ham ittifoq hukumati 
tasarrufida edi. Masalan, 1929— yilda Tojikiston ASSR zbekiston 
SSR tarkibidan chiqarilib, Tojikiston SSRga aylantirildi hamda SSSR 
tarkibiga olindi. Shuningdek, 1936— yilga kelib, avval Qozo iston 
ASSR, keyin RSFSR (1932-1936- yil) tarkibida b lgan Qoraqal-
po iston muxtor viloyati muxtor sovet sotsialistik respublikasiga 
aylantirilib, zbekiston SSR tarkibiga kiritildi. Shunday qilib, qo-
ozda suvcren respublika sifatida shakllantirilgan, hukmron sovet 
imperiyasi tarkibiga kirgan zbekiston SSR amalda Markazga t Ia 
b ysunuvchi, arzon xomashyo mahsulotlari yetkazib beruvchi lka 
b lib qolaverdi. 
2. Sovetlarning zbekistonda yuritgan iqtisodiy siyosati, 
uning mustamlakachilik mohiyati 
XX asr 20— yillari boshlariga kelganda lka hayoti, yerli aholining 
maishiy - turmush tarzi nochor ahvolda edi. 1-jahon urushining 
o ir asoratlari, yangi Sovet tuzumini rnatishda bolshevik hukmdor-
larning mahalliy aholiga nisbatan q llagan z rlik siyosatining 
oqibatiari har qadamda k zga tashlanib turardi. Sanoat izdan chiqqan, 
transport va aloqa vositalari ishlamayotgan, ekin maydonlari payxon 
b lib ketgandi. Eng yomoni, lkada ochlik, qashshoqlik, ommaviy 
ishsizlik hukm surardi. 
286 
Buning ustiga, Sovetlar hokimiyati tomonidan ishlab chiqilib 
hayotga z rlik bilan joriy etilgan oziq-ovqat razvyorstkasi va u bilan 
uy unlashgan "harbiy kommunizm" siyosati lka hayotini yana 
ham mushkul ahvolga solib q ydi. Sovet hokimiyatini saqlab qolish 
maqsadida amalga oshirilgan bu favqulodda siyosat aholining bor-
budini tortib olib, uning erki, mustaqilligini qat'iyan cheklab, 
savdo, bozor munosabatlariga izn bermay, oqibatda, bu yerdagi 
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyatning yanada murakkablashib 
ketishiga sabab b ldi. 
Yangi iqtisodiy siyosat. Vaziyat Sovetlar yoiboshchilari oldiga 
ahvolni nglash, tang vaziyatdan chiqish va x jalik siyosatining 
yangi vazifalarini belgilashni k ndalang qilib q ydi. Bu vazifalar 
1921— yil mart oyida b lib tgan RKP (b) X syezdi belgilab 
bcrgan yangi iqtisodiy siyosat (NEP) da z ifodasini topdi. Bu 
siyosatning muhim b inlari oziq-ovqat razvyorstkasini oziq-ovqat 
soli i bilan almashtirish, savdo-sotiqni erkinlashtirish, sanoatda, 
mayda hunarmandchilik va boshqa sohalarda xususiy tadbirkorlikka 
ruxsat berish, bozorni tartibga solish, yollanma mehnat cheklanishini 
bekor qilishdan iborat b ldi. 
Eng muhimi, bu siyosat shahar bilan qishloq rtasidagi zaro 
munosabatiarni izga solishga, yangi hokimiyatning tayanch negizi 
hisoblangan ishchilar bilan dehqonlar ittifoqini, iqtisodiy aloqalarni 
mustahkamlashga xizmat qilardi. Yangi iqtisodiy siyosatning bosh 
maqsadlaridan biri - bu dehqon x jaligini oyoqqa tur izish, uni 
rivojlantirish edi. Negaki, busiz sanoatni ham, xalq x jaligining 
boshqa sohalarini ham hech ham yuksaltirib, yetarli xomashyo 
bazasini yaratib b lmasdi. Oziq-ovqat soli i talabiga k ra, ekish 
mavsumi oldidan yakka dehqon x jaligi bilan davlat rtasida mahsulot 
yetkazib berish majburiyati t risida shartnoma tuziladigan b ldi. 
Bu esa dehqonlarni yerdan k proq hosil olish uchun astoydil mehnat 
qilishga undardi. Xullas, yangi iqtisodiy siyosat dehqonning z 
mehnatidan manfaatdorb lishini tayin qildi. Endilikda dehqonning 
ortiqcha allasi tortib olinmaydigan boidi, zi yetishtirgan oshiqcha 
mahsulotni bozorda erkin sotish huquqi berildi. 
Yangi iqtisodiy siyosat Turkiston uchun bir qator ziga xos 
xususiyatlarga ega edi. Birinchidan, Turkiston qoloq chekka, asosan 
qishloq x jaligi lkasi edi. Demak, bu yerda zamonaviy qishloq 
287 

x jaligi va sanoatni yangidan barpo etish kerak edi. Ikkinchidan, 
lkada milliy ishchilar sinfini shakllantirish zarur edi. Uchinchidan, 
Turkiston k p millath lka b lib, yangi iqtisodiy siyosatga tishda 
yerli xalqlarning qadriyatlari, an'analari, urf-odatlari xususiyatlarini 
hisobga olish kerak b lardi. Ammo RKP (b) va Sovet hukumati 
Turkistonda yangi iqtisodiy siyosatni joriy etishda z manfaatlaridan 
kelib chiqib ish yuritdi. 
1921— yil aprelda Turkiston ASSR Markaziy Ijroiya Q mitasi 
oziq-ovqat, yem-xashak va xomashyo razvyorstkasini mahsulot soli i 
bilan almashtirish t gTisida qaror qabul qildi. Unda 1921-1922— 
yillar uchun soliq miqdori belgilandi. Turkiston mehnatkashlaridan 
olinadigan soliq markaziy rayonlardan farqli laroq yil oxirida yi ib 
olingan hosil miqdoriga qarab emas, balki ekilgan yerning har 
desyatinasi, shuningdek, qora mo! va mayda mollar hisobidan 
olinadigan b ldi. Bu esa Turkiston dehqonining kamsitilishini bildirardi. 
Bundan tashqari, Sovet hukumati lkada birinchi navbatda 
zi uchun zarur b lgan tarmoqlarni, chunonchi, paxta, qand 
lavlagi, tamaki va boshqa texnik ekinlarni rivojlantirishga alohida 
e'tiborni qaratdi. Yordam k rsatish bahonasida 300.000 dan ortiq 
ishchi va dehqon oilalari Rossiya markaziy rayonlaridan Turkistonga 
keltirilib joylashtirildi. 
Yangi iqtisodiy siyosat asosida sanoalni x jalik hisobiga tkazish 
jarayoni amalga oshirib borildi. Bu esa sanoat korxonalari ishlab 
chiqarishining biroz b lsa-da, jonlanishiga olib keldi. Mayda va rta 
sanoat korxonalari, yirik kooperativ tashkilotlari va ularning birlash-
malari tadbirkoiiarga ijaraga berildi. lkada yangi sanoat korxonalari, 
temir y llar qurildi. Xilkovo sement zavodi, Far ona pillachilik 
fabrikasi, Toshkent guruch zavodi, Qizilqiya, Xilkovo temir  y o i 
shahohchalari shular jumlasidandir. 
lkada, ayniqsa, paxtachilik va u bilan bevosita bo liq b lgan 
paxta tozalash korxonalari tez sur'atda sdi. Bu Markaz t qimachilik 
sanoatining zbek paxtasiga talab-ehtiyoji ortib borayotganiga k p 
jihatdan bo liq edi. 
Natijada, paxta ekiladigan maydonlar 1924— yilda 1921— yilga 
nisbatan 3 barobar k paydi. Ishlab turgan sanoat korxonalari soni 
144 taga yetdi. Birgina paxta tozalash sanoatida yalpi mahsulot ishlab 
chiqarish 1923— yildagi 23,9 mln. s mlikdan 1924— yilda 57,8 mln. 
288 
s mga yetdi. Bundan k rinadiki, yangi iqtisodiy siyosat asosida 
Turkiston sanoati tiklanib, sezilarli darajada rivojlana boshladi. 
Biroq partiya va Sovet hukumati: «Yangi iqtisodiy siyosat 
Turkistonda sinfiy kurashning keskinlashuviga olib kelmoqda, 
mahalliy boylar, milliy burjuaziya qoldiqlari, yirik savdogarlar, 
musulmon ruhoniylari va boshqa ekspluatator unsurlar jonlan-
moqda»,- deb ularga qarshi mafkuraviy tashviqot va tar ibot ishlarini 
kuchaytirib yubordi. Jumladan, RKP(b) XII syezdida (1923) Buxoro 
va Xivada turkman va qir izlarga qarshi " zbek shovinizmi" mavjud, 
deb qayd yetishgacha borildi. Bu asossiz da'vo va e'tirozlar lkada 
milliy nizolarni keltirib chiqarishdan boshqa narsa emas edi. 
Bu xol asta-sekinlik bilan lkada yangi iqtisodiy siyosat y lidan 
chekinishga olib keldi. Dehqonga berilgan imtiyozlar qaytarib olindi. 
Ular qishloq x jalik artellariga birlashtirila boshlandi. Sanoatni 
milliylashtirish jarayoni ayj oldirildi. Ayniqsa, 20— yillarning oxir-
lariga kclib ittifoqning, shu jumladan, zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotida ma'muriy-buyruqbozlik 
boshqaruvi tizimining kuchayishi natijasida yangi iqtisodiy siyosat 
z mazmuni va mohiyatini tobora y qota bordi. 
XX asr 20— yillari rtalaridan e'tiboran sovetlarning butun 
diqqat-e'tibori mamlakatni industrlashtirishga qaratildi. Buning asosiy 
sababi shundaki, industrlashtirish SSSRda sotsializm qurish dasturiy 
rejasining eng asosiy vazifalaridan biri hisoblanardi. VKP (b) XIV 
syezdida (1925) mamalakatni industrlashtirish sotsializmni barpo 
etishning bosh strategik vazifasi deb belgilandi. Hukmron Markaz 
bu asosiy vazifani bajarishga xalqni safarbar etar ekan, bunda bu 
ishni mamlakatning barcha mintaqalarida, jumladan, zbekistonda 
ham jadal sur'atlarda amalga oshirish kirishdi. 
zbekistonda industrlashtirish ishini amalga oshirish orqali 
sovetlar k p narsaga umid bo lagandilar. Eng asosiysi, ular bu 
lkada k plab sanoat korxonalari va tarmoqlarini yaratish y li bilan 
uning boy tabiiy va mineral resurslarini ishga solish, arzon ishchi 
kuchidan foydalanish va oxir-oqibatda Markaz uchun k proq foyda 
undirib olishni k zlaganlar. 
Industrlashtirish jarayoni zbekistonni Markaz ta'siriga olish, 
uning hukmiga yanada b ysundirish uchun qulay imkoniyatlar 
yaratardi. Gap shundaki, zamonaviy sanoat tarmoqlarini vujudga 
19 - 367 
289 

keltirish, ishga tushirish respublikaning iqtisodiy taraqqiyoti uchun 
oyatda katta ahamiyat kasb etardi. Biroq bu jarayon juda ko"p 
miqdordagi moliyaviy resurslar, pul mabla lari, xilma-xil texnika 
jihozlari, ilmiy-texnika salohiyati, k p sonli yuqori maMumotli 
muliandis-texnik xodimlar, malakali ishchi kadrlar va hokazo omillar 
bilan bo liq edi. Bunday salohiyatga zbekiston mutlaqo ega emas 
cdi. Negaki, respublika bu davrga kelib, xalq x jaligi tarmoqlarini 
qaytadan tiklashga arang erishib borayotgan edi. Shu bois, bu mintaqada 
industrlashtirish jarayonining tashabbuskori va tashkilotchisi bevosita 
Markaz va Kommunistik partiya b ldi. Bu rinda aytish joizki, ittifoq 
hukumatining rejasida zbekistonda zamonaviy yirik industrial 
tarmoqlarni cmas, balki k proq xomashyoni qayta ishlaydigan sanoat 
korxonalari, to -kon sanoatini rivojlantirishga asosiy ur u berilgandi. 
Negaki, bu hudud Markaz uchun k proq xomashyo mahsulotlari 
yetkazib berishga ixtisoslashtirilishi kerak edi. Shu bois ham, muhim 
e'tibor paxtachilik va u bilan bevosita bo Iiq tarmoqlarni rivojlan-
tirishga qaratilgandi. zbekistonda 1925— yilda atigi 21 sanoat 
tarmo iga taalluqli 149 ta korxona mavjud edi, xolos. Ular ham asosan 
qishloq x jalik mahsulotlarini qayta ishlashga moslashgan edi. 
Industrlashtirish davrida respublikada 17 ta paxta tozalash 
zavodlari barpo etildi. Shuningdek, Toshkent, Samarqand, Buxoro, 
Mar ilon va Shahrisabzda pillachilik fabrikalari, Far ona va Toshkent 
t qimachilik, Chirchiq elektrokimyo kombinatlari, Toshkent 
mashinasozlik zavodi va shu singari korxonalar qurildi. sha davr 
rasmiy maiumotlariga k ra zbekistonda birinchi besh yillik (1928-
1932)da 289 ta va ikkinchi besh yillik (1933-1937) davrida 189 ta 
sanoat korxonalari barpo etilgan. Ularning mahsulot ishlab chiqarish 
hajmi ham yil sayin ortib bordi. Chirchiq, Olmaliq, Bekobod, 
Angren, Yangiy I, Quvasoy kabi sanoat shaharlari vujudga keldi. 
1925-1940— yillar davomida respublikada qurilgan GESlar soni 
49 taga yetdi. Toshkent-Angren temir y li, Toshkent-Termiz katta 
avtomobil y li qurildi. 
Ikkinchi jahon urushiga qadar zbekistonning sanoat salohiyati 
1445 ta yirik va rtacha sanoat korxonalari va 19 mingga yaqin mayda 
korxonalarni z ichiga olardi. Garchand sanoat qurilishi ancha k zga 
k rinarli tarzda rivojlanib, muayyan yutuqlarga crishgan b lsa-da, 
biroq bu sohada k plab jiddiy muammolar, nuqsonlar mavjud edi. 
290 
Avvalo, yuqoridan tazyiq tkazish amaliyoti, rahbarlikning ma'-
iimriy-buyruqbozlik usullari zbekiston sanoati tarmoqlarida chuqur 
ikliz otgan edi. Jumladan, respublika metropoliyaning rangli va nodir 
metallar, oltingugurt. volfram, molibden, paxtatolasi, xom ipak 
bilan taininlovchi mintaqasiga aylantirildi. 
Markaz amri bilan respublikaning xomashyo, tabiiy resurslari 
ayovsiz ekspluatatsiya qilingan holda uning ziga xos iqtisodiy 
manfaatdorligi hech qanday nazar-pisand qilinmasdi. zbekistonda 
qurilgan sanoat korxonalarining talay qismi  t o i i icha ittifoq ixti-
yoriga b ysunardi. Binobarin, ularning ishlab chiqargan mahsu-
lotlari va undan keladigan tushumlar ham Markaz xazinasini 
boyitishga xizmat qilardi. 
Respublikada industrlashtirishning muhim bir xarakterli tomoni 
shundaki, bu jarayon davomida malakali ishchi kuchi yetishmagan-
ligidan, xususan, RSFSR hududidan bu yerga juda k plab odamlar 
oqimi kirib keldi. Ular hisobiga respublikaning ishchilar sinfi saflari 
t ldirilib borildi. Jumladan, 1926— yildan to 1940— yilga qadar 
zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming kishiga yoki 
10%dan ortiqroqqa k paydi. SSSRning markaziy tumanlaridan 
aholini suniy tarzda ommaviy k chirib kelinishi k p jihatdan xalq 
x jalik mulohazalari bilan emas, balki k proq siyosiy mulohazalar 
taqozosi bilan, rcspublika ishchi va xizmatchilariga oyaviy, ma'muriy 
bosim tkazish maqsadida amalga oshirilgan edi. Agar joylarda zining 
malakali ishchi kadriarini keng miqyosda tayyorlash tashkil etilganda 
edi, k plab mahalliy yoshlarni foydali ishga jalb etish hamda ularni 
malakali ishchi kadrlar qilib tarbiyalashga sezilarli ta'sir k rsatishi 
shubhasiz edi. 
Shunday qilib, industrlashtirish yillarida partiya va sovet huku-
matining s zi bilan amaliy ishi rtasida yakdillik va uy unlik 
b lmadi. Sotsializmning kapitalizmdan afzalligi, mehnatkashlar 
turmush farovonligini tubdan yaxshilash, ularning hayoti maz-
munini chuqur zgartirish t risidagi oyalar amalda puch 
b lib chiqdi. Xalq ommasining n yillar davomida t kkan peshona 
teri, amalga oshirgan tinimsiz mehnati, chekkan zahmati, fido-
korligi unga farovonlik keltirmadi. 
291 

3. zbekistonda yer-suv islohoti va dehqon x jaliklarini 
jamoalashtirish, uning oqibatlari 
Azaldan sun'iy su orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati 
maskani hisoblangan hamda aholisining mutlaq k pchiligi qishloq 
x jaligida band b lgan Turkiston xalqlari uchun yer-suv, undan 
foydalanish masalasi favqulodda ahamiyat kasb etardi. Negaki, lka 
aholisining anchagina qismi yersiz edi. Bir parcha yerga muhtoj 
b lganlar boylar, zamindorlarning mulkida chorakorlik bilan hayot 
kechirib, oila tcbratib kelardi. Buning ustiga k plab serhosil, unumdor 
yerlar Rossiyadan k chirib kelinganlar rus oilalari foydasiga 
majburan olib berilgan edi. Chorizmning Turkistondagi bu 
mustamlakachilik siyosati yersiz, batrak dehqonlarning ahvolini 
tanglashtirib yuborgan edi. Shu bois ham, mahalliy yerli aholi yangi 
sovet hokimiyatining "Yer dehqonlarga" degan va'dalari, da'vatlariga 
umid bo lab, uning yer t risidagi dastlabki dckretining amalga 
oshuviga k z tikib kelayotgandi. 
Sovet hukumati k p sonli dehqon aholisini z tomoniga qaratib 
olishni k zlab yer t risidagi dekretni qabul qilgan b lsa-da, 
ammo uni amalga oshirishdan kuzatgan maqsadlari boshqacha edi. 
Sovetlarning yer-suv islohoti masalasida tutgan siyosatining pirovard 
maqsadi xususiy yer-mulklarni musodara qilish, milliylashtirish orqali 
ularni tugatib, jamoalar ixtiyoriga bera borib, asta-sekinlik bilan yirik 
sotsialistik x jaliklarni qaror toptirish edi. Turkistonda shu 
maqsadlarni k zlab yer-suv islohoti tkazishga kirishildi. 
Ycr-suv islohoti. Turkiston sovetlarining XI syezdida (1920) lkada 
yer-suv islohoti masalasi k rib chiqildi, bu sohadagi asosiy vazifalar 
belgilandi. Bunga k ra aholi q lidagi katta yerlarni musodara qilish, 
yevropalik kelgindi aholi bilan yerli xalqlar rtasida yer-suv masa-
lasida vujudga kelgan tengsizlik munosabatlariga barham berish, 
mehnatkash aholini Sovetlar tevaragiga jipslashtirish zarur deb 
topildi. Shu maqsadda joylarda qishloq va ovullar mahalliy aholisining 
yersiz, kamba al qismini birlashtiruvchi "Q shchi" uyushmalari 
tuzila boshlandi. "Q shchi" uyushmalari kommunistlarning 
dehqonlar orasidagi tayanchiga aylanib, yer-suv islohotini tkazishda 
partiyaga katta yordam k rsatib bordi. Turkiston ASSR hududida 
1921-1922— yillar davomida yer-suv islohotining birinchi bosqichi 
yirik yer-suv egalariga qarshi keskin kurash shiori ostida tkazildi. 
292 
Masalan, Samarqand viloyatida 350 ta katta yer egalaridan 13 ming 
desyatina yerlartortib olindi. Respublika b yicha boy va ziga t q 
aholidan 1,7 mln. desyatina yer tortib olindi, ularning 117 ming 
dcsyatinasi ycrsiz kamba allarga berildi, qolgan katta qismi asosida 
"Q shchi" uyushmalari tuzildi. Bu Sovet hokimiyatining kamba-
allarni z tomoniga o dirib olishga qaratilgan harakati edi. rta 
hol dehqon x jaliklari saqlab qolindi. 
1925— yil dekabrda b lgan zbekiston SSR Markaziy Ijroiya 
Q mitasining Favqulodda sessiyasi "Yer va suvni milliylashitirish 
davlat tasarrufida olish t risida" dekret qabul qildi. 
Dekretga binoan quyidagi tarzda yerlarbatamom musodara qilinishi 
kerak edi: 
> Qaycrda turishidan qafi nazar Far ona viloyatida 40 desyati-
nadan, Toshkcnt va Samarqand viloyatlarida 50 desyatinadan oitiq 
su oriladigan ycri b lgan mulk egalarining yerlari, jami jonli va 
jonsiz mulki bilan; 
> Qishloq va ovullarda yashamagan, zlari va oila a'zolaridan birortasi 
ham yerda ishlamaydigan shaxslarga qarashli yerlar, boshqa mol-
mulki bilan; 
> Vaqf yerlari, x jayinlari noma'lum yerlar. 
Yer-suv islohotining ikkinchi bosqichi qishloqda asosiy kuch 
b lgan rtahol dehqon bilan aloqani mtistahkamlash shiori ostida 
tdi. Far ona viloyatida 7 desyatina, Toshkent va Samarqand viloyatida 
10 desyatinagacha yeri bor rtahol dehqonlar mulki saqlanib 
qoladigan b ldi. Bundan k zlangan maqsad ularni Sovet hokimi-
yatining tayanchiga aylantirish edi. 
1926— yil dekabrda yuqorida nomlari qayd etilgan uch viloyatda 
tkazilgan yer-suv islohoti tajribasi respublika miqyosida umumlash-
tirilib, uni qolgan viloyatlarda ham tkazishga qaror qilindi. Islohot 
Zarafshon viloyatida boshlanib, Qashqadaryo, Surxondaryo va 
Xorazm viloyatlarida davom ettirildi. 
Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazmda 20 gektar su oriladigan 
va 45 gektar lalmikor va bahorikor yerga ega b lgan katta yer 
egalarining oshiqcha ycrlari musodara qilindi. 1929— yilda yer-suv 
islohoti Qoraqolpo istonda ham tkazildi. 
Yer-suv islohoti natijasida zbekistonda jami 4801 "pomeshchik" 
tipidagi x jaliklar tugatildi. 13036 tabadavlat mulkdorlarning ortiqcha 
293 

yerlari tortib olindi. Respublikaning ycr fondiga 474393 desyatina 
yerq shildi. Qishloq aholisini qishloq x jalik artellariga birlashtirish 
kuchayib bordi. 1929— yilda ularning soni 1665 taga yetdi. Jamoa 
x jaligi hisoblangan artellarga 30 ming kishi a'zo b lgan edi. 
20— yillarda tkazilgan yer-suv islohoti davrida badavlat 
dehqonlarning yerlari, vaqf yerlari, ruhoniylarga tegishli yerlar 
davlat tomonidan tortib olingan edi. Yer bilan birga hamma ot-
ulov va asbob-uskunaiar ham musodara qilindi. Umuman, 1925-
1929— yillarda boylar, yirik savdogarlar va ruhoniylarning 45 mingga 
yaqin xususiy x jaliklari batamorn tugatildi. K pgina x jaliklar 
tasarrufidagi ortiqcha yerlar ham tortib olingan edi. Bu yerlar qayta 
laqsimlanib, ularning katta qismi ycrsiz yoki kam yerli dehqon 
x jaliklariga mulk qilib bcrildi. Buning natijasida batrak - kamba-
allar toifasi islohotdan oldin barcha dehqonlarning 76 foizini 
tashkil etgan b lsa, islohotdan s ng ularning soni 39 foizgacha 
qisqardi. Ularning x jalik turmushi yaxshiianib, sib borganligi 
bois, rta hol dehqonlar salmo i 17 foizdan 52 foizga k tarildi. 
Shu tariqa, qishloqda tovar- alla yetishtiruvchi mayda ishlab 
chiqaruvchilarning salmo i k payib bordi. Bu islohot jarayonida 
respublikada jamoa x jaliklari, ya'ni kolxozlar tashkil etildi. Biroq 
ularning hali x jalik va moliyaviy zaifligi, ishlab chiqarish k r-
satkichlarining pastligi k zga tashlanib turardi. 
20— yillar oxirlariga kelib respublika qishloq x jaligi, ayniqsa, 
paxtachilik sohasining Markaz hukumatiga qaramligi, paxta yak-
kahokimligi kuchaydi. Chunonchi, 1927-1928 x jalik yilida lkadan 
Markazga olib ketilayotgan tovarlar umumiy qiymatining 77,8 foizini 
paxtachilik mahsulotlari tashkil etgan. Buning ustiga, sovet mamlakati 
ehtiyoji uchun yetishtirib berilayotgan zbek paxtasining xarid narxi 
dunyo bahosidan ancha kam belgilanardi. 
Sovet hokimiyatining 20— yillarda qishloqda yuritgan bir qadar 
m tadil siyosatidan bahra olib, yer-suv islohotidan naf topib, z 
x jaliklarini anchayin oyoqqa turgizib, rta hollardarajasiga k tarilib 
olgan zbek dehqonlari hayoti va qismati, taassufki, tez orada 
hukmron partiya boshlab yuborgan ommaviy kollektivlashtirish jara-
yoni girdobiga arq b ldi. Ommaviy kollektivlashtirish jarayoni 
qishloq ahli hayotini a dar-t ntar qilib yLibordi. 
294