arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

SIVILIZATSIYASINING QADIMGI 
CHOQLARIDAN BIRI 
Tayanch s z va iboralar: Sivilizatsiya. Ibtidoiy t da. Uru chilik 
jamiyati. zlashtirish x jaligi. Paleolit manzilgohlari. Mezolit manzil-
gohlari. Neolit manzilgohlari. Eneolit manzilgohlari. Bronza 
manzilgohlari. Mehnat qurollaridagi zgarishlar. Matriarxat. 
Patriarxat. Dehqonchilik. Chorvachilik. Hunarmandchilik. Ishlab 
chiqarish x jaligi. 
1. Vatanimiz qadimdan odamzod yashab kelayotgan oika 
Ibtidoiy jamiyat va uning davrlari Insoniyat qadim-qadimdan z 
davriga xos turmush tarziga, moddiy va mamaviy madaniyatga, ya'ni 
ma'lum darajadagi siviJizatsiyaga ega b lgan. Davrlar tishi natijasida, 
insoniyat sivilizatsiyasi darajasi sib, rivojlanib, takomillashib borgan. 
Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli, qanchalik darajada 
moddiy va ma'naviy boyliklarni yaratish va k paytirib borishi bilan 
bo liq kechgan. 
U yoki bu sivilizatsiya haqida s z borganda insoniyatning yashash 
uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma'naviyat va ma'rifatga intilishi 
tufayli zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklari - ov va 
mehnat qurollari, kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab 
chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma'naviy 
dunyosi, ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi 
asosida tavsiflanadigan ma'lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, 
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom 
sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi, hozirgi zamon sivilizatsiyasi 
kabi tushunchalarda insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayoti, 
turmush tarzi, axloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo 
jihatlari mujassamlashgan b ladi. 
Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtayi nazardan ertaroq 
yoki kechroq, ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, 
ilmiy tadqiqotlar bizning Vatanimiz - zbekiston insoniyat sivilizat-
siyasining qadimgi choqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. 
23 

XX asrning birinchi yarmidan boshlab arxeolog olim V.L.Vyatkin 
boshliq gurUh Samarqand, Xorazm va Termizda, M.E.Masson 
boshliq arxeologlar guruhi Ohangaron vodiysida, A.A.Potapov 
Far ona vodiysida qidiruv va qazish ishlari olib bordilar. 30-40— 
yillarda zbekiston, Moskva va Leningrad olimlari hamkorligida bir 
necha arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi. Termiz ekspeditsiyasiga 
M.E.Masson, Xorazm ekspeditsiyasiga S.P.Tolstov, Zarafshon 
ekspeditsiyasiga A.Yu.Yakubovskiy rahbarlik qildilar. Bular tomonidan 
nafaqat zbekiston, balki butun Markaziy Osiyoning qadimgi 
tarixini, ajdodlarimizning ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi turmush 
tarziga oid qator qimmatli asarlar yaratilgan. Bular orasida V.M.Mas-
sonning "Strana tisyachi gorodov" ( M.,"Nauka", 1966), 
A.P.Okladnikovning "Paleolit i mezolit Sredney Azii Srednyaya Aziya 
v epoxu kamnya i bronzi" ( M.-L.,1966), S.P.Tolstovning "Drevniy 
Xorezm. Opit istoriko-arxeologicheskogo issledovaniya" (M., 1948), 
V.A.Shishkinning "Afrasiab - sokrovishchnitsa drevney kulturi" 
(T.,«Fan»,1966), "Arxetekturniye pamyatniki Buxari" (T., 1936) 
va boshqa asarlar bor. 
Ikkinchi jahon urushidan s ng Markaziy Osiyo xalqlarining 
qadimgi tarixini rganish maqsadida yirik arxeologik ekspeditsiya 
guruhlari tashkil etildi. S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik-
etnografik ekspeditsiyasi, A.N.Bernshtam boshliq Pomir-Oloy va 
Pomir-Far ona ekspeditsiyasi, Ya. . ulomov va V.A.Shishkinlar 
boshliq Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi tadqiqot ishlari olib bordi. 
Mazkur ekspeditsiyalarda qatnashgan tadqiqotchilar muhim asarlar 
yaratdilar. S.P.Tolstovning "Po sledam drevnexorazmiyskoy sivilizatsii" 
(M-L., 1948), A.N.Bernshtamning "Drevnyaya Fergana (Nauchno-
populyarniy ocherk)" (T.,1951), Ya. . ulomovning " zbekistonda 
arxeologiya fanining rivoji" (T., 1956), "Qadimgi madaniyatimiz 
izlaridan" (T., 1960) va "Xorazmning su orish tarixi" (T., 1957) 
ana shular jumlasidandir. 
Keyingi yillarda respublikamizning taniqli arxeolog olimlari-
A.Asqarov, OMslomov, A.R.Muhammadjonov, E.V.Rtveladze, 
T.Shirinov va boshqalar yetakchiligidagi tadqiqotchilar zbekiston 
qadimgi tarixining paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza 
davrlarini rgandilar. Tadqiqot ishlari Vatanimizning barcha 
vohalarida - Zarafshon, Surxondaryo b ylarida, Xorazm va Far ona 
24 
vodiysida, shuningdek, ch l va dasht lkalarida ham keng olib 
borildi. Ular tomonidan qator ilmiy, ommabop asarlar, quv 
q llanmalari yaratildi. Bular orasida A.Asqarovning "Buxoroning 
ibtidoiy davr tarixidan lavhalar" (T., «Fan», 1973), "Sopollitepa" 
(T., 1973), "Drevnezemledelcheskaya kultura epoxi bronzi yuga 
Uzbekistana" (T., 1977); Jslomovning "Peshchera Ma-
chay"(T.,1975), "Obishirskaya kultura"(T.,1980); A.R.Muham-mad-
jonovning "Qadimgi Buxoro" (T., 1991); T.Shirinovning "Orudiya 
proizvodstva i orujie epoxi bronzi sredneaziatskogo Mejdurechya" 
(T., 1985); E.VRtveladze va A.Sagdullayevlarning "Pamyatniki 
minuvshix vekov" -T., 1986; E.V.Rtveladze, A.X.Saidov va 
Yo.V.Abdullayevlarning "Qadimgi zbekiston sivilizatsiyasi: 
davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar" (T., 2001) kabi asarlari 
alohida rin tutadi. 
Mazkur asarlarni, shuningdek, Vatanimizning qadimgi davri 
tarixiga oid boshqa asarlarni rganish orqali zbekiston odamzod 
ilk bor paydo b lgan lka ekanligini anglash, ajdodlarimizning 
qadimgi hayoti, turmush tarzi, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida 
zarur bilimga ega b lish mumkin. 
Jamiyatshunos va tabiatshunos olimlar yer sharida hayotning 
paydo b lishi, odamlarning vujudga kelishi muammolari ustida uzoq 
yillardan beri tadqiqot ishlari olib bormoqdalar. Bu haqda diniy va 
dunyoviy ta'limotlar, rivoyatlar mavjud. 
Xristian dini: « Odamzod xudo tomonidan bundan 7 ming yil 
burun qizil loydan yaratildi, dastlabki odamlar Adam va Yevadan 
tu ilgan»,- deb ta'riflaydi. lslom dini odamning Alloh tomonidan 
tuproqdan yaratilib, unga jon kiritilgani, dastlabki odamlar Odam 
Ato va Momo Havo b lganligi haqida t xtalib, ularning qachon 
yaratilganligini Allohdan zga hech kim bilmaydi, bu yol iz ungagina 
ayon degan, oyani ilgari suradi. 
Yunon olimi Arastu odamning paydo b lishini yerda hayotning 
paydo b lishi va rivojlanishi jarayoni bilan bo lab tushuntiradi. 
«Odamzod oddiydan murakkabga, hayvonot olamidan odamzod 
dunyosiga sib chiqdi»,- deb ta'kidlaydi. Jeyms Manboddo «odam 
oliy turdagi maymunsimon odamdan vujudga kelgan» degan oyani 
ilgari suradi. 
Ingliz olimi Charlz Darvin yevropalik arxeologlarning Gibraltar 
qoyasi, Germaniyaning Neandertal vodiysi va Avstriyadagi 
25 

tadqiqotlarning natijalarini tahlil qilib, odamlarning ajdodlari daraxtda 
yuruvchi eng oliy turdagi maymunsimon odamlar (driopiteklar) 
b lganligi haqidagi evolyutsion nazariyani ilgari suradi. U har qanday 
maymundan odam paydo b lmasligini, odamlarning ajdodlari 
b lmish driopiteklar allaqachon lib ketganligini ta'kidlaydi. 
Shuningdek, odam har doim, hamma vaqt ongli b lgan, odam 
Olloh tomonidan yaratilmagan, maymundan odam paydo b lishi 
mumkin emas, odam boshqa sayyoralardan kelgan degan rivoyatlar 
ham bor. Demak, sayyoramizda odamzodning qachon va qanday paydo 
b lgani haqida aniq, uzil-kesil fikr y q deyish mumkin, bu 
muammoligicha qolmoqda. Turli ixtisosdagi olimlar tomonidan olib 
borilayotgan tadqiqotlar uzoq tmishning sirli jarayonlariga yanada 
teranroq nazar tashlashga, kamtarona bilimlarimizni yanada oydin-
lashtirishga k maklashib boraveradi. 
Hozircha fanda odamzod tabiatning bir qismi, u sayyoramizda 
taraqqiyotning ma'lum bosqichida vujudga keldi, kishilik jamiyati 
mehnat tufayli takomillashib bordi, dastlab odamlar ibtidoiy t da 
shaklida, keyinroq uru -jamoa b lib yashaganlar, degan xulosa 
barcha rivoyatlardan ustunlik qilmoqda. 
Olimlarning ibtidoiy jamiyat tarixini rganishga doir tadqiqot-
lari insoniyatning ibtidoiy t da va jamoa davri k pgina minta-
qalarda, jumladan, bizning lkamiz hududida deyarli bir-biriga 
xshash b lganligini, bir-biriga xshash bosqichlarni bosib 
tganligini k rsatadi. 
Ibtidoiy jamiyat odamlarining yashash tarzi, jismoniy va aqliy 
tuzilishi, ular tomonidan yasalgan mehnat qurollarining turi va 
materialiga k ra bir qancha davrlarga b linadi. Arxeologlarning Afrika 
va Yava orolida olib borgan tadqiqotlari sayyoramizda odamlar 3-2,5 
million yillardan beri yashab kelayotganligini k rsatadi. Taxminan 
ana shu davrdan boshlangan ibtidoiy jamiyat mehnat qurollari toshdan 
yasalgani sababli paleolit (grekcha "palayos" - qadimgi, "litos" -tosh 
degan ma'noni bildiradi) - qadimgi tosh davri deb ataladi. Paleolit 
davri z navbatida uch bosqichdan - ilk paleolit, rta paleolit va 
s nggi paleolitdan iborat. 
Ilk paleolit bundan 3-2,5 million yillardan 100- ming 
yilliklargacha b lgan davrni z ichiga oladi. Arxeologlar ilk paleolit 
davrida taxminan 700-300 ming yillar ilgari b lib tgan Shel
1
 va 
1
XIX asrning 60— yillarida fransuz arxeologi G .Mortilye tomonidan Fransiyaning Shel shahri yaqinidan 
topilgan arxeologik madaniyatning nomi. 
26 
taxminan 300-100 ming yillar ilgari b lib tgan Ashel
1
 davri 
b lganligini ham ta'kidlaydilar. 
Orta paleolit bosqlchi bundan 100-40 ming yillar awalgi davrdir. 
Arxeologiyada bu davr Mustye
2
 madaniyati deb ham yuritiladi. 
S&nggi paleolit bosqichi miloddan taxminan 40-12 ming yillar 
oldingi davrdir. 
Ibtidoiy jamiyatning ikkinchi davri mezolit yunoncha "mezos" -
rta, "litos" - tosh degan ma'noni bildiradi - rta tosh davri deyi-
ladi va u miloddan awalgi 12 minginchi yillardan milloddan awalgi 7 
ming yillikkacha davom etadi. 
Odamlarning paleolit va mezolit bosqichlaridagi termachilik va 
ovchilikka asoslangan turmush tarzi tabiatdagi tayyor narsalarni 
zlashtirish, iste'mol qilish x jaligi deb ham ataladi. 
Mezolit davrida tarixiy taraqqiyotning notekis rivojlanish qonuni 
amal qila boshlaydi. Negaki, sayyoramizning turli mintaqalaridagi tabiiy 
iqlim sharoiti turlicha b lganligi sababli ayni bir vaqtning zida yashash 
uchun qulay iqlim sharoitlari mavjud b lgan hududlarda rivojlanish 
tezroq, noqulay hududlarda sekinroq borganligi kuzatiladi. 
Uchinchi davr Neolit(yunoncha "neos" - yangi, "litos" tosh degan 
ma'noni bildiradi)-yangi tosh davri b lib, unga miloddan awalgi 6-
4- ming yillik kiradi. 
Neolit davri odamlarning dehqonchilik, chorvachilik va hunar-
mandchilik orqali iste'mol qilinadigan mahsulotlarni zlari yaratishga 
asoslangan turmush tarzi ishlab chiqarish x jaligi shakllangan 
bosqich deb ham ataladi. 
T rtinchi davr eneolit, ya'ni misdan qurollar yasash zlashti-
rilgani uchun mis-tosh davri deyiladi, u miloddan awalgi 4- ming 
yillikda yuz beradi. 
Beshinchi davr bronza, ya'ni mis va qalay qotishmasidan mehnat 
qurollari yasash zlashtirilgan davr b lib, miloddan awalgi 3-2 
minginchi yillarni z ichiga oladi. 
Miloddan awalgi bir minginchi yillar boshlarida temirdan turli 
qurollar va asbob-uskunalar yasashning zlashtirilishi natijasida temir 
asri boshlanadi. 
Ibtidoiy jamiyat davrlarining xronologik yillari taxminan belgi-
langan b lib, ma'lum bir davr ayrim mintaqada oldinroq, bosh-
qasida keyinroq boshlanishi va tugallanishi mumkin, albatta. 
'Fransiyaning Amcn shahri yaqinidagi Sent-Asheldan topilgan madaniyatning nomi. 
2
 G. Mortilyc tomonidan Fransiyaning janubi- arbi (Dordon dcpartamenti) dagi Le-Maste oridan topilgan 
madaniyatning nomi. 
27 

Tarixiy tadqiqotlar kishilik jamiyatining neolit va undan keyingi 
davrlarga tishi zamon nuqtayi nazaridan sayyoramizning turli 
mintaqalarida har xil vaqtlarda sodir b lib, keyingi davr oldingilari-
dan qisqaroq b lib borganligidan guvohlik beradi. Bu jarayonni zamon 
va makonda tarixiy rivojlanish sur'atlarining jadallashish qonuni bilan 
izohlash mumkin b ladi. 
2. Mamlakatimizda odamlarning paleolit davri manzilgohlari 
Mamlakatimizning ilk paleolit davri, geologlarning hisobiga k ra, 
tabiiy-geografik jihatdan yozi issiq, qishi sovuq, yo ingarchilik kam 
boigan iqlim tartibi qaror topgan davrga t ri keladi. Ana shu 
sharoitga mos ilk odamlar, hayvonot olami va simiiklar dunyosi 
shakllanadi. Bir necha yuz ming yillar davomida tabiiy muhit ham 
zgarib bordi. Ilk paleolitning oxirgi bosqichlarida sayyoramizni muzlik 
qoplab, iqlim keskin soviydi, tez-tez yo ingarchilik boiadigan boiib 
qoladi. Oikamizda choi va voha landshaftlari shakllanib, simliklar 
va hayvonot dunyosi zgarib boradi. Odamlar ham jismoniy, ham 
aqliy jihatdan takomillashadi. 
zbekiston hududida ilk paleolit davri odamlari yashagan 
manzilgohlar Far ona vodiysining S x tumanidagi Selun ur ori-
dan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Koibuloq 
makonidan topilgan va rganilgan. 
Selun ur ori 1958— yilda arxeolog AP.Okladnikov, 1980— 
yildan boshlab arxeolog olim . Islomov tomonidan rganilgan. 
Tadqiqotlar Selun ur manzilgohida odamlar paleolit davrining barcha 
bosqichlarida yashaganligini k rsatadi. Bu manzilgohdan ajdodlari-
mizning suyak qoldiqlari, ularning toshdan yasalgan mehnat qurollari 
hamda ular ovlab tirikchilik qilgan ayiq, qoplon, karkidon, sirtlon, 
ohu va boshqa hayvonlarning suyaklari topildi. Olimlar Selun ur 
orida bundan 1,5 million yillar ilgari odamlar yashagan degan 
xulosaga keldilar. Selun ur tadqiqotlarining ahamiyati shundaki, u 
mamlakatimiz odamzod ilk bor paydo boigan mintaqalardan biri 
ekanligini isbotlab berdi. 
Ilk paleolit davri odamlarining manzilgohlaridan yana biri Toshkent 
viloyati Chotqol to ining janubiy-sharqiy yonba ridagi Jarsoyning 
qir o idagi Koibuloq makonidir. 1963-1970— yillarda arxeolog 
M.R.Qosimov rahbarligidagi guruh Koibuloq makonida 10 dan 
28 
ortiq qatlamni rgandi. 730-830 sm. chuqurlikda joylashgan ikki quyi 
qatlam ilk paleolit bosqichiga t ri keladi. Bu qatlamlardan yirik, 
da al ishlangan tosh qurollar va hayvon suyaklari topiladi. Koibuloq 
makonining yuqoriroq qismidan topib rganilgan boshqa madaniy 
qatlamlar bu yerda odamlar paleolit davrining rta va s nggi 
bosqichlarida ham istiqomat qilganliklarini isbotladi. 
Eng qadimgi odamlar hozirgi vaqtdagi odamdan anchagina farq 
qilardi. Ular ikki oyoqlab, oldinga engashgan, qoilarini tizzasigacha 
osiltirgan holda yurganlar, qoilari oddiy ishlarni - biron narsani 
ushlash, urish, yer kovlash kabilarni bajarishga qodir boigan. Qa-
dimgi odamlarning peshonasi tor, miyasi kichik boigan, hali gapira 
olmagan, uzuq-yuluq ovozlar chiqarib azab va q rquv, yordamga 
chaqirish alomatlarini bildirganlar. 
Ilk paleolit odamlari ov qilish, terib-termachilab ozuqa topish 
uchun toshdan, suyakdan, daraxt shoxlaridan turli mehnat 
qurollari yasaganlar. Shu tufayli ular "homo-habilis"- "bila on 
odam" deyiladi. 
Dastlabki 
mehnat 
qurollari 
> tkir qirrali, yassi, tuxumsimon tosh qurollari. 
Ular q l ch qmori ham deyiladi. 
> Daraxt shoxlaridan tayyorlangan yer kovlaydigan 
tayoq. 
> Hayvonlarni zarb bilan uruvchi s yil. 
Ilk paleblit davrida odamlar t da-t da boiib, asosan, orlarda 
yashaganlar, tabiatdagi tayyor narsalarni-daraxtlarning mevalarini, 
simlik ildizlarini kovlab yeb tirikchilik qilganlar. Ular birgalashib 
yirik hayvonlarni ovlab, ushlab yeganlar, shuningdek, mayda jonivor-
larni, ularning tuxumlarini ham iste'mol qilganlar. 
Shunday qilib, qadimgi odamlarning mash ulotlari terib ozuqa 
topish, hayvonlarni ovlash, tosh qurollar yasash va ularni mukam-
mallashtirishdan iborat boigan. Mana shunday mehnat jarayonida 
odamlarning zlari ham zgarib, takomillashib borgan. 
Mamlakatimiz hududida rta paleolit yoki mustye davri, awalo, 
odamlar qiyofasining zgarishi, neandertallarning
1
 vujudga kelishi 
1
 Germaniyaning Neandertal vodiysidan topilgan, bundan 100-40 ming yillar ilgan yashagan odamlarga berilgan nom. 
29 

bilan farqlanadi. Ularning peshonasi va ja tishlari b rtib chiqmagan, 
miyasi kattaroq b lgan, tik yura olgan. Surxondaryo viloyatining 
Boysun to idagi Teshiktosh ori rta paleolitga xos neandertal turidagi 
odamlarning manzilgohi ekanligidan dalolat beradi. ordan 8-9 yashar 
bolaning qabri, kalla suyagi, odam suyaklarining qoldiqlari, ular ovlab 
tirikchilik qilgan hayvon suyaklari, toshdan yasalgan choq, kul 
qatlamlari, hayvon va qushlarning suyaklari topilgan. 
rta paleolit odamlarining manzilgohlari Teshiktosh yaqinidagi 
Amir Temur oridan, Samarqand viloyatining Omonq ton, Q tir-
buloq, Zirabuloq, Toshkent viloyatining X jakent, Obirahmat, Far-
ona vodiysining Qayra och qishlo idagi Boqir on darasi, Palmon 
qishlo i yaqinidagi X jaxayr soyi, Buxoro viloyatining Qizil Nura, 
Navoiy viloyatining Uchtut deb atalgan to yon ba irlaridagi n ur 
va buloq yoqalaridan topildi va rganildi. rta Osiyoda bu davrga 
mansub 50 dan ortiq manzilgoh aniqlangan. Bu manzilgohlardan 
turli xil tosh qurollari, hayvon shoxlari va suyaklari topilgan. 
Odamlarning mehnat qurollari yasash uchun qulay, qattiqroq va 
tez parchalanadigan chaqmoq toshlarni Navoiy viloyatidagi Ijond va 
Uchtutda, Far onadan 40 km uzoqroqdagi Qapchi oydagi tosh 
konlaridan topilgani, toshga ishlov berish ustaxonalaridan foydalan-
ganligi aniqlangan. Chaqmoq toshdan tkir qirrali pichoqlar, q l 
chopqichi, qiradigan kurakcha, teshadigan bigiz va boshqa qurollar 
yasalgan. 
Dastlabki odamlar hayvonlar kabi osmonda sodir b ladigan mo-
moqaldiroq va chaqmoq zarbidan, vulqon otilganda paydo b ladigan 
olov lavasidan, dahshatli yon indan q rqar edi, keyinchalik undan 
foydalana boshlaydilar, olovni chirmaslik uchun navbatchilik qilib, 
olovga shox-shabba tashlab turishgan. 
rta paleolit davri odamlari ishqalash orqali olovni kashf etganlar, 
gulxanda pishirilgan mazali va t yimli g sht iste'mol qilishgan, 
yirtqich hayvonlarni olov bilan q rqitishgan. Olovni bilib olish 
odamlar hayotida, ularning hayvonlar ustidan hukmronlik qilishida 
katta ahamiyatga ega b lgan. 
zbekiston hududida s nggi paleolit odamlari yashagan anchagina 
manzilgohlar topilgan. 1939— yilda Samarqand san'at va madaniyat 
tarixi muzeyining xodimi N.G.Xarlamov Samarqand shahridan 
tgan Siyobcha soyi yoqasidan s nggi paleolit davriga xos odam 
30 
manzilgohini topadi. Bu manzilgohda Samarqand davlat univer-
sitetining arxeologlari D.N.Lev va MJ raqulovlar tomonidan 
tkazilgan izlanishlar natijasida uchta madaniy qatlam ochilib 
rganiladi. Bu makondan odam skeletlari, ikkita pastki ja suyagi, 
hayvon suyaklari, chaylasimon kulba izlari, uning markazida choq 
va kul qatlamlari, 10 mingga yaqin (tosh qurollari tosh pichoq, 
qir ich, tosh bolta) topilgan. Samarqand makonidan tasviriy 
sa atning eng qadimgi namunasi - hayvonning qovur a suyagiga 
chizilgan beshta yiq shakl, bir qancha suyak bezaklari topilgan. 
S nggi paleolit odamlarining manzilgohlari Toshkent va 
Surxondaryo viloyatlarida ham topilgan. rta Osiyoda 30 dan ortiq 
bunday yodgorliklar topib rganilgan. Mamlakatimizning s nggi 
paleolit manzilgohlarida tkazilgan tadqiqotlar bu davrda mehnat 
qurollari yasash texnikasida, odamlarning turmush tarzi va 
dunyoqarashida, x jalik yuritishida keskin zgarish yuz berganligini 
k rsatadi. Odamlarjismoniyjihatdan ham takomillashdi. Odamlar-
ning yangi turi, hozirgi zamon odamlariga xshash b lgan 
kromanyonlar
1
 shakllandi. Fanda bu odam "homo-sapiens" - "aql-
idrokli odam" deb ataladi. Ularning miya hajmi "homo-habilis"dan 
ikki baravar katta, b yi baland, qomati tik b lgan, nutqi rivojlanib, 
oddiy gap tuza olgan. X jalikda baliq ovi kelib chiqadi. Odamlar 
yashash uchun kulbalar qurganlar. 
S nggi 
paleolit 
mehnat quroliari 
> arralovchi, shiluvchi, teshuvchi tosh qurollari 
> suyak va yo ochdan yasalgan tishli qarmoq-
garpunlar 
> ignalar, nayza uchlari 
S nggi paleolit oxirida yuz bergan tub zgarish ibtidoiy t da 
rnida uru jamoalarining vujudga kelishidan iborat b ldi. Qon-
qarindoshlikka asoslangan uru jamoalari ona uru i doirasida rasmiy-
lashdi, u tarixda matriarxat deb nom oldi. Bir uru dan tarqalgan 
odamlar jamoasi katta bir orda yoki bir necha kulbadan iborat 
joyda birgalikda yashagan, birgalikda mehnat qilgan, mehnat 
mahsulotlari butun uru a'zolarining umumiy mulki hisoblangan. 
1
 L.Larte tomonidan Fransiyaning Dordon departamentidagi Kro-Manyon oridan topilgan, bundan 40-12 
ming— yillar awal yashagan odamlarga berilgan nom. 
31 

Mehnat qurollari tayyorlash, ovqat topish, yoshlarga ov qilishni 
rgatish ishlariga uru oqsoqoli rahbarlik qilgan. Uru ning eng 
tajribali va hurmatli a'zosi oqsoqol b lgan. 
Odamlar tosh va suyakka tasvir tushirishni, ayollar uchun turli 
bezak va taqinchoqlar, ayollarning haykalchalarini yasashni zlash-
tirganlar. orlarning devorlariga yirik hayvonlarning tashqi 
k rinishini, ov manzaralarini tasvirlovchi rasmlar chizganlar. Hay-
vonlar va ovchilarning harakatlarini namoyon etuvchi yin-raqslar 
vujudga kelgan. Shu tariqa, tasviriy va amaliy san'at paydo b ladi. 
S nggi paleolit davridayoq insonning yevropoid, negroid, mon-
goloid kabi irqiy turlari paydo b ladi.Bu irqlar odamlar taraq-
qiyotining sifat k rsatkichi b lmay, tabiiy shart-sharoitlar ta'sirida 
vujudga keladi. Yevropoidlar Yevropada, Negroidlar Afrikada, 
Mongoloidlar Shimoliy, Sharqiy va Janubiy Osiyoda yashaganlar. 
3. Mezolit va Neolit davri manzilgohlari 
•Ulu muzlikning erishi, yerning isiy boshlashi, k plab daryo 
va k llarning hosil b lishi, yaylovlar, t qay va rmonlarning vujudga 
kelishi, yangi simlik va hayvon turlarining shakllanishi natijasida 
lkamizning barcha vohalarida odamlarning yashashi uchun qulay 
imkoniyatlar vujudga keladi. Buni arxeologlar tomonidan topilgan 
yuzlab odamlar yashagan manzilgohlar ham k rsatadi. 
1970-1980— yillarda OMslomov boshchiligidagi arxeologlar 
guruhi Far ona viloyati S x yaqinidagi Obishir soyining ungurlarida 
qidiruv ishlari olib borib, Obishir deb atalgan makonlarda mezolit 
davri uru jamoalarining izlarini topdi. Bu guruh 1967— yilda 
Toshkent shahriga yaqin b lgan B zsuv soyining ikki tarmo i 
q shilgan joyida mezolit davriga oid manzilgohni topadi, bu 
yodgorlikning yoshi miloddan awalgi n mingginchi yilliklarga t ri 
keladi. Bu manzilgoh Q shilish nomi bilan ataladi. Bu makondan 
tosh qurollari, mezolit davri jamoalari qoldiqlari topildi. Surxondaryo 
viloyatidagi K hitongning Machay soyi qir o idagi orda olib 
borilgan tadqiqotlar natijasida bu orda mezolit davri odamlari uzoq 
yillar davomida yashaganligidan dalolat beruvchi madaniy qatlam 
ochildi. Machay manzilgohidan odam skeletlari, turli xil tosh va suyak 
qurollari, choq va kul qatlamlari topilgan. Machayliklarning ov 
hayvonlari asosan to arxari va jayronlar b lganligi aniqlandi.