arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

XIV bob. IKKINCHI JAHON URUSHI YILIARIDA 
ZBEK XALQINING FASHIZM USTIDAN QOZONILGAN 
ALABAGA Q SHGAN HISSASI 
Tayanch s z va iboralar: Fashizm. Urushni keltirib chiqargan 
sabablar. O 'zbekistondagi safarbartik. Unish yillarida sanoat. Qishioq 
x jaligi. Fan. Maorif. Madaniyat. BaynalminaUik yordami. 
0'zbekistonlik jangchitarning jasoratlari. Xotira va qadrlash kuni. 
1. zbekistonnning urush girdobiga tortilishi, moddiy va 
ma'naviy kuchlarning frontga safarbar ctilishi 
zbekistonnihg urush girdobiga tortilishi 1939— yil 1-sentabrda 
fashistlar Gcrmaniyasi q shinlarining Polshaga bostirib kirishi bilan 
ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. 
Ikkinchi jahon urushini yirik davlatlar rtasidagi ixtiloflar, 
agressiv davlatlar - fashistlar Germaniyasi, fashistlar Italiyasi va 
militaristik Yaponiya boshladilar. Ularorasida Germaniya fashistlari 
uyushtiruvchi, yetakchi rol ynadi. 
Fashistlar bloki davlatlari tomonidan olib borilgan urush bosqin-
chilik, adolatsizlik urushi edi. Fashizmga qarshi urushgan davlatlar 
adolat uchun kurashdilar. Agressiya qurboni b lgan mamlakatlarda 
vatanparvar kuchlar, xalq tomonidan qarshilik k rsatish harakati 
boshlangach, urushning ozodlik xarakteri yanada kuchaydi. 
Angliya va Fransiya hukmron doiralari birinchi jahon urushida 
q lga kiritgan hududlarni z tasarrufida saqlab qolishga, Gitler 
q shinlarini Sharqqa, Sovet Ittifoqi tomon y naltirishga intildilar. 
Sovet davlatining tashqi siyosati fashistlar Germaniyasini Angliya 
va Fransiyaga qarshi q yishga va ularning harbiy kuchlari zaiflashgan 
paytda zarba berishga qaratilgan edi. 1939— yil 23-avgustda sobiq SSSR 
bilan Germaniya rtasida 10 yil muddatga hujum qilmaslik t risida 
shartnoma imzolandi. Shartnomaning mahfiy q shimcha bayon-
nomasiga muvofiq, Germaniya va SSSR zlarining ta'sir doiralarini 
b lib oladilar. German va Sovet manfaatlari Polsha davlati hudLidlari 
bilan bo liq edi. Germaniya Boltiqb yi mamlakatlariga da'vo qilishdan 
voz kechadi. Germaniya 1939-— yil 1-sentabrda Polshaga bostirib 
kirgach, Sovet davlati 1939— yil I7-sentabrda z q shinlarini 
arbiy Ukraina va arbiy Belorussiyaga kiritadi va bu hudLidlarni 
351 

z tasarrufiga oladi. 1940— yil iyunda SSSR Boltiqb yi respub-
likalarini ham egalladi. 
Ikkinchi jahon urushining dastlabki davridayoq fashistlar Ger-
maniyasi arbiy va Markaziy Yevropada hukmronlikni q lga kiritdi. 
Germaniya va Italiya Yevropadagi 10 davlatni — Polsha, Chexos-
lovakiya, Yugoslaviya, Belgiya, Gollandiya, Lyuksemburg, Daniya, 
Norvegiya, Avstriya, Fransiyani bosib oldi. 
Fashistlar Germaniyasi Yevropaning harbiy, iqtisodiy resurslarini 
q lga kiritib b lgach, 1941 — yil 22-iyun yakshanba kuni, tong 
saharda hujum qilmaslik t risidagi shartnomani buzib, urush e'lon 
qilmasdan Sovet Ittifoqiga xoinona hujum boshladi. Fashistlarning 
maqsadi SSSRni bosib olish, boyligini talash, millionlab kishilarni 
qirish va qolganlarini qul qilishdan iborat edi. 
Germaniya bilan hamkorlikda uning ittifoqchilari-Italiya, Fin-
lyandiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya ham Sovet Ittifoqiga qarshi 
urushga kirishdilar. 
Sovct xalqining fashizmga qarshi urushi boshlandi. SSSR 
tarkibidagi barcha respublikalar, shu jumladan, zbekiston ham 
urush girdobiga tortildi. 
Shu tariqa, ikkinchi jahon urushi jahondagi 61 mamlakatni, 
Yer shari aholisining 80 foizini, ya'ni 1,7 milliard kishini z 
girdobiga tortdi. 
Harbiy safarbarlik. Urushning dastlabki kunlaridayoq zbe-
kistonning moddiy va ma'naviy kuchlarini urushga safarbar etishga 
kirishildi. Barcha viloyat, shahar va tuman harbiy komissariatlari 
harbiy xizmat majburiyatida b lganlarni safarbar yetish bilan 
shu ullandilar. Urushning dastlabki oyidayoq yuz minglab vatan-
doshlarimiz q lga qurol olib frontga j nab kctdilar. 
rta Osiyo harbiy okrugi front uchun jangchilar va zobitlar 
tayyorlaydigan choqqa aylantirildi. Bu okrug 1941— yil iyunidan 
1942— yil oxirigacha b lgan muddatda harbiy safarbarlik asosida 109 
ta harbiy q shilma tuzdi, harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh 
Q mondonlik qarorgohi zaxirasiga 86 diviziya va brigada j natdi. 
zbekiston hukumati va vatanparvar kuchlari milliy harbiy q -
shilmalar tuzish tashabbusi bilan chiqdilar. 1941— yil 13-noyabrdan 
1942— yil martigacha b lgan davrda 14 ta milliy harbiy q shilmalar, 
352 
jumladan, 9 ta qchi brigada, 5 ta otliq askarlar diviziyasi tuzilib 
frontga j natildi. 
1941— yilda zbekiston aholisi jami 6,5 million kishini tashkil 
etgan, ularning yarmini bolalar va keksalar tashkil etgan b lsa, 
yaroqli odamlarimizning 50-60 foizi, aniqro i 1433230 kishi urushga 
safarbar b Igan.
1
 zbek xalqi, keksalar, ota-onalar dahshatli sinov 
paytida z farzandlarini frontga j natar ekan, ularga mard va 
botir askar boi, qahramonlarcha jang qil, alaba bilan qayt, deb 
nasihat qilib qoldilar. 
zbekiston partiya va sovet tashkilotlari front orqasini mustah-
kamlash, x jalikni harbiy izga tushirish, barcha odamlarni mehnatga 
safarbar yetish, k plab jangovar texnika, qurol-aslaha, q-dorilar 
ishlab chiqarishni y lga q yish b yicha shoshilinch tadbirlarni 
amalga oshirdilar. 
1941— yilning oxirigacha 300 ga yaqin korxona harbiy izga 
solindi, jangovar texnika, qurollar, q-dori ishlab chiqarishga 
moslashtirib qayta qurildi. Bu korxonalarda frontga safarbar etilgan 
erkaklar rnini keksalar, xotin-qizlar egalladilar. Respublika Oliy 
va rta maxsus quv yurtlari, hunar-texnika bilim yurtlari, fabrika-
zavod taMimi maktablari urush davri talablariga mos kadrlar 
tayyorlashga y naltirildi. Yakka tartibda va brigada tariqasida hunar 
rgatish ishlari y lga q yildi. Respublikamiz qishloqlarining aholisi 
front va front orqasini oziq-ovqatlar bilan, sanoatni xomashyo 
bilan ta'minlash uchun oyoqqa turdi. 
. Urush b layotgan va dushman yaqin-
K chirib keltirilgan lashib kelayotgan hududlardan muhim 
korxonalarning
:
 sanoat korxonalarini, kolxoz, sovxoz va 
joylashtirilishi MTS larning  m u l k l a r i n i ,  m a d a n i y 
boyliklar va quv yurtlarini Sharqqa, 
jumladan, zbekistonga zudlik bilan k chirib keltirish., joylashtirish 
ishlari boshlanib ketdi. Fashistlar tomonidan vayron qilingan 
shaharlar va qishloqlarning aholisi, ota-onalari halok b lgan bolalar, 
million-million kishilar ulkan oqim b lib k chib kela boshladilar. 
Kishilik tarixida bunday katta k lamli mudhish voqea birinchi marta 
sodir b ldi. zbekistonga yuzga yaqin sanoat korxonasi, jumladan, 
48 ta mashinasozlik, metall ishlash, kimyo va boshqa harbiy texnika 
!
 I Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.: « zbckiston», 1996, XO-bct. 

va mahsulotlar ishlab chiqaruvchi yirik zavodlarning asbob-
uskunalari k chirib keltirildi, zudlik bilan barpo etilgan binolarga 
joylashtirildi va montaj qilindi. Ishchi, xomashyo jihozlari bilan 
ta'minlandi va front uchun rnahsulotlar ishlab chiqarish y lga 
q yildi. Toshkentda joylashtirilgan Rostselmash zavodi «Katyusha» 
va minomyot snaryadlari, aviatsiya zavodi jangovar samolyotlar 
yetkazib bera boshladi. 
zbek xalqi urushning dastlabki yillarida Rossiya, Ukraina, 
Belorussiya, Moldaviya, Boltiqb yi respublikalaridan k chirilib 
keltirilgan kishilarni, shu jumladan, yetim bolalarni z ba riga oldi. 
1941— yil 3-dekabrda zbekiston Kompartiyasi Markaziy 
Q mitasining k chirilib keltirilgan fuqarolarni qabul qilish va 
joylashtirish yuzasidan maxsus qarori chiqdi. Xalq Komissarlari Soveti 
huzurida 1941— yil 10-iyulda tuzilgan maxsus Respublika komissiyasi 
va Mahalliy sovetlarning ijroiya q mitalari qoshida tuzilgan alohida 
b limlar kishilarni hisobga olish vajoylashtirish bilan shu ullandilar. 
K chirib keltirilganlar shahar va qishloq tumanlariga joylashtirildi. 
zbekiston b yicha 1942— yil bahorigacha k chirib keltirilgan 
716 ming kishi qabul qilinib olindi, ishga joylashtirildi, ular uchun 
yashash sharoitlari yaratildi. 
zbeklar k chirilib keltirilgan ota-onasiz bolalarga alohida am-
x rlik qildilar, 200 ming dan k proq yetim bolalarni z ba riga 
oldilar. zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti qoshida bolalarga 
yordam k rsatish b yicha maxsus komissiya tuzildi. zbekiston 
xalq maorifi komissarligi tashabbusi bilan bolalarni qabul qilish-
taqsimlash markazi tuzildi. Respublikamizning barcha viloyatlari, 
shaharva tumanlarida bolalarni qabul qilish punktlari ochildi, ularda 
qituvchilar kechayu kunduz navbatchilik qildilar. Militsiya b limlari 
qoshida 30 dan ortiq bolalar xonalari tashkil etildi. 
1942— yil 2-yanvarda Toshkent shahrida xotin-qizlar yi ilishi 
b lib, unda respublikamizdagi barcha ayollarga qarata murojaat qabul 
qilindi. Murojaatda etim bolalarni z tarbiyasiga olishga da'vat etildi. 
K plab oilalar 4000 dan ortiq yetim bolalarni zlariga farzandlikka 
oldilar, topgan-tutganlarini ular bilan baham k rdilar. 
zbekistonga arbiyviloyatlardagi janglarda yarador b lgan 
minglab askar va zobitlar ham olib kelinardi. Ularni qabul qilib olish, 
gospitalga joylashtirish, salomatligini tiklash ishlariga alohida mehri-
354 
liMiilik qilindi. Respublikamiz so Iomlashtirish markazlaridan biriga 
i\ I;11Idi. 1941— yil 1 oktabrgacha zbekiston so hkni saqlash xalq 
komissarligi tizimida 14950 ringa ega b lgan 47 gospital barpo 
•i ikli va zarur uskunalar bilan jihozlandi. Ayni paytda Moskvadan, 
Kalinin, Rostov-Don va boshqa viloyatlardan 15900 ringa 
(krovatga) ega b lgan 48 gospital k chirilb keltirildi, joylashtirildi 
va ishga tushirildi. Jami 39140 ringa ega b lgan 113 gospital yarador 
va bemor jangchilarga tibbiy xizmat k rsatdilar. So ayganlar frontga 
yoki korxonalarda ishlashga j natib q yilardi. Nogiron b lib qolgan-
larga zarur yordam k rsatildi, holiga yarasha ish bilan ta'minlash 
choralari k rildi. 
zbekistonliklar orasida mudofaa fondini tashkil etish, front 
uchun issiq kiyimlar t plash harakati keng yoyildi. Ishchilar, 
kolxozchilar va ziyolilar shaxsiy jam armalarini, qimmatbaho 
buyumlarini mudofaa fondiga topshirdilar. Mudofaa fondiga 650 
million s m pul, 22 million so"mlik qimmatbaho buyumlar, 55 
kilogramga yaqin oltin, kumush va boshqa qimmatbaho buyumlar 
t plandi. Bu jam arma hisobiga respublikamizda tank kalonnalari, 
aviatsiya eskadrilyalari, bronepoyezdlar qurilib frontga j natildi. 
zbekistonlik jangchilarga eshe'lonlab issiq kiyimlar, mevalar 
j natib turdilar. Davlat harbiy zayomlariga yozilish y li bilan 
anchagina mabla lar t plandi. Aholidan issiq kiyimlar tayyorlash 
uchun jun, terilar yi ib olindi. Aholiga davlat zayomi, pul-buyum 
lotoreyasi sotish hisobiga 4,2 milliard s m mabla yi ilib alaba 
manfaatlari y lida foydalanildi. 
Xullas, urushning dastlabki yiliyoq zbekistonning butun 
moddiy va ma'naviy ktichlari fashizmga qarshi alaba uchun safarbar 
etildi, hayot harbiy izga tushirildi, xalq Vatan himoyasiga otlandi. 
2. zbekiston sanoati va qishloq x jaligi front xizmatida 
Sanoat. Respublika sanoati urush manfaatlariga moslashtirilgan 
holda jadal rivojlantirildi, yangi tarmoqlar yaratildi. 1941— yil 
oxirlarida zbekistonning 300 sanoat korxonasi faqat harbiy mah-
sulot bera boshladi. 
Respublika sanoat korxonalari quvvatining kengayishi, yangidan 
qurilgan zavodlarning ishga tushirilishi elektr energiyasi va yoqil i 
ishlab chiqarishni keskin oshirishni talab qildi. zbekiston partiya va 
355 

hukumati Ittifoq hukumatiga xat y llab bu muammoni hal etishda 
k mak s radi. Tez orada 1942— yil 10-noyabrda VKP (b) MQ va 
S S S R Xalq Komissarlari Soveti « zbekiston SSRda beshta 
gidroelektr-stansiya qurilishi t g'risida» qaror qabul qildi. zbe-
kistonda metallurgiya zavodi qurish, k mir va neft qazib olishni 
k paytirish tadbirlari ham belgilandi. 
1943— yilda zbekistonda eng yirik gidroelektrstansiya - Farhod 
GESi qurilishi boshlandi, qurilish zarur materiallar va ishchi kuchi 
bilan ta'minlandi. Farhod qurilishi umumxalq qurilishiga aylandi, 
binokorlik ishlari hashar y li bilan bajarildi. 10 oylik fidokorona 
mehnat natijasida Sirdaryo jilovlandi. 
Urush yillarida B zsuv daryosi zanlarida Tovoqsoy, Oqqovoq, 
Salar, Quyib zsuv, Oqtepa, Qibray GESlari, shaharlar va yirik 
korxonalaryonida kichik GESlar ishga tushirildi. zbekistonda clektr 
energiyasi ishlab chiqarish qariyb 2,5 baravarga, ya'ni 1940— yilgi 
462 mln kilovatt soatdan 1945— yilda 1187 mln kilovatt soatga k paydi. 
Urush davrida «Angrenugol» k mir konida yana uchta shaxta va ochiq 
usulda k mir qazib olinadigan karyer bunyod etildi. zbekiston va 
Qir iziston chegarasida Qizilqiya k mir koni foydalanishga topshirildi. 
1940— yilda zbekistonda atigi 3,4 mln tonna k mir qazib 
olingan b Isa, 1945— yili 103 mln tonna, ya'ni 30-marta k proq 
k mir qazib olindi. 
Neft mahsulotlari ishlab chiqarishni keskin k paytirish tadbirlari 
k rildi. Neft-geologiya qidiruv tresti, neft tarmo i qurilish montaj 
tresti, neft qazib oluvchi 2 ta trest, neft qazib chiqarish asbob-
uskunalarini ta'mirlash zavodi, neft mashinasozligi zavodi barpo 
etildi. Far ona vodiysida ishlab turgan «Andijon», «Polvontosh», 
«Changartosh», «Chimyon» neft konlarida mahsulot ishlab chiqarish 
kuchaytirildi. Yangi neft konlari, neftni haydash zavodi ishga tushirildi. 
Urush yillarida Respublikada neft ishlab chiqarish 4 marta k paydi 
va 1945— yilda 478 ming tonnadan ortdi. 
arbdan k chirib keltirilgan zavodlar bazasida 16 ta stanok-
sozlik, t qimachilik va mashinasozlik korxonalari tashkil etildi. 
Urushdan oldin qurilgan respublikamizdagi k pgina zavodlar ham 
turli harbiy asbob-uskunalar, mashinalar, jangovar tcxnika ishlab 
chiqarishga moslab qayta qurildi. 
356 
() /SSR XKS 1942— yil 17-iyunda Bekobodda metallurgiya zavodi 
iiiiish i risida qaror qabul qildi. Metallurgiya zavodini qurish 
i Miin icspublika mchnatkashlarining zarbdor ishiga aylandi. Sanoat 
i"i\ona]an zarur mutaxasislar bilan, kolxoz va sovxozlar ishchi 
•;'. I" bilan taminlashdi. Zavod qurilishida 30 mingdan k proq 
1
 i\inlar ishtirok eldilar. zbekistonningbirinchi metallurgiya zavodi 
: '14 — yil 5-mart kuni dastlabki metall mahsulotlarini bera boshladi 
,i ie/ kunlarda zavodning birinchi navbati, 1945— yil fevraldan 
ikkmchi navbati ishga tushirildi. 
k'.mkiri ochildi. Urush yillaridayoq Langar, lngichka, Q ytosh, 
Qoratepa, Olmaliq rangli metall konlari, Oqtosh boksit koni zlash-
: ildi. Ulardan qazib olingan volfram, molibdcn, mis, alyumin va 
>oshqa mahsulotlarni qayta ishiash bilan bo liq korxonalar qurildi. 
Urush yillarida kimyo, qurilish materiallari sanoati, t qimachilik 
\i poyabzal sanoati, oziq-ovqat sanoati, mahalliy sanoat tarmoqlarini 
s ivojlantirish tadbirlari amalga oshirildi. Faqat 1943— yilda 12 ta yo 
/•.ivodi, 3 ta paxta tozalash zavodi, 4 ta qand va 4 ta konserva zavodlari 
qurilib ishga tushirildi. 
Urush yillarida zbekistonda hammasi b lib 280 ta yangi sanoat 
korxonalari qurilib ishga tushiriidi. Sanoatning yangi tarmoqlari -
aviatsiya, stanoksozlik, o ir mashinasozlik, qora va rangli metallurgiya 
va boshqa tarmoqlari vujudga keldi. 
Sanoatchilarimizning fidokorona mehnati tufayli zbekiston 
Sovet Armiyasining qurol-aslahaxonasiga aylandi. zbekiston frontga 
2090 samolyot, 17342 aviamotor, 2318 ming aviabomba, 1,7 ming-
dan ortiq minomyot, 22 mln. mina, 560 ming snaryad, milliontacha 
granata, 330 ming parashyut, harbiy ehtiyojlar uchun 100 ming 
km dan ortiq maxsus sim, 125 ming km telefon kabellari va boshqa 
mahsulotlar yetkazib berdi. Bu zbekistonliklarning fashist 
bosqinchilarini tor-mor etishga q shgan ulkan hissasi sifatida jahon 
'irixidan munosib rin oldi. 
Transport va aloqa. Respublikamizda transport va aloqa 
'-osiialarining i xtovsi/ va samarali ishlashini ta'minlashga e'tibor 
bcrildi. 1943— yil 25-yanvarda «Toshkent temiry li ishi t risida» 
maxsus qaror qabul qilindi. Temir  y o i harbiy holatga tkazildi, 
unda ishlovchilar safarbar etilgan deb hisoblandi, harbiy xizmatchilar 
kabi qattiq iniizomga rioya etish majbur qilib q yildi. 
357 

1941-1945-— yillarda temir y llar 2 barobar uzaydi. Toshkent-
Angrenugol, Boysun-Otquloq-Turangli, Toshkent tovar stansiyasi 
temir y llari qurilib ishga tushirildi. Respublika avtotransportida 
tashilgan yuklar hajmi 1945- yilda 1940— yilga nisbatan 2,5 barabar 
sib, 2116 ming km tonnadan 5139 ming km tonnaga yetdi. 
Aloqa, telefon, telegraf xodimlari ham urush talablariga moslashib 
ishladilar. Aloqa xodimlari zbekistonni Markaz bilan, Respublika 
rahbariyatini viloyat, shahar, tumanlar, yuzlab sanoat korxonalari 
bilan aloqasini y lga q ydilar. Toshkent-Samarqand-Ashxobod, 
Toslikent-Samarqand Boku, Toshkent-Samarqand-Krasnovodsk, 
Toshkent-Samarqand-Buxoro telefon aloqa y ilari qurildi. 1943— 
yilda qurib ishga tushirilgan 500 kilometrlik telefon y li Respublika 
poytaxtini Xorazm viloyati va Qoraqalpo iston bilan bo Iadi. 
Yirik korxonalarning zlarida ham 50-100 rinli telefon 
stansiyalari qurildi. Natijada x jaliklarga rahbarlik qilish, ularga z 
vaqtida k maklashish ishlari yaxshilandi. 
Qishloq x jaligi. Urush respublika qishloq x jalik xodimlarini 
qattiq sinovdan tkazdi. Ularoldida sanoatni xomashyo bilan, aholini 
oziq-ovqat, kiyim-kechak bilan uzluksiz ta'minlashdek ulkan, 
murakkab vazifa turar edi. Vaziyatning murakkabligi shundan iborat 
ediki, birinchidan, respublika qishloq x jaligi asosan paxta 
yetishtirishga y naltirilgan b lib, oziq-ovqat mahsulotlari ittifoq 
fondidan keltirilar edi. Urush boshlangach, oziq-ovqa keltirish 
t xtadi, aholini boqish uchun ichki imkoniyatlar topish zarur 
b libqoldi. Ikkinchidan, k chirilib keltirilgan aholi hisobiga shaharlar 
aholisining k payishi oziq-ovqatga b lgan talabni yanada oshirdi. 
Uchinchidan, kuch-quvvatga t lgan dchqonlar frontga va harbiy 
sanoatda ishlashga safarbar etilgan, dehqonchilikning mashaqatli 
ishlari keksalar, ayollar, smirlar zimmasiga tushgan edi. T rtin-
chidan, MTS va sovxozlarga arbdan yangi traktorlar, qishloq x jalik 
mashinalari va ularga ehtiyot qismlar keltirish t xtab qoldi. Bugina 
emas, x jaliklardagi traktorlar, otlarning bir qismi Qizil Armiya 
ehtiyojlari uchun frontga olib ketildi. 
Urush yillarida respublika dehqonchiligining tarkibiy tuzilishi 
keskin zgardi. Paxtachilikni asosiy tarmoq sifatida saqlab qolgan 
holda, don, qand lavlagi, kanop, pilla, sabzavot-poliz mahsulotlari 
yetishtirishni k paytirish tadbirlari k rildi. Birinchi navbatda ekin 
358 
>• iladigan maydonlarni kengaytirish, irrigatsiya quvvatlarini oshirish 
i.ulbirlai"i k rildi. 
zKP(b) MQning birinchi kotibi Usmon Yusupov 1941— yil 
ilckabrda b lgan MQning V Plenumida zbekistonda alla masalasini 
h,il qilish, zimizni- zimiz un-non bilan ta'minlashimiz kerak, 
degan vazifani ilgari surdi. Don ekiladigan, su oriladigan yer 
maydonlari kengaytirildi. Zarang yerlar, q riqlar, lalmikor yerlardan 
ham foydalanildi. 1942— yilda 1408,1 ming gektar, 1943— yilda 
2090,2 ming gektar yerga alla va dukkakli ekinlar ekildi. Natijada, 
don mahsulotlarini yetishtirish k payib, 1941— yilgi 4,8 mln. s. 
rniga 1943— yilda 5,3 mln. s. don olindi. 
Qishloq x jaligida zbekiston uchun yangi tarmoq - qand lavlagi 
yetishtirish y lga q yildi. Samarqand, Far ona, Toshkent, 
Qashqadaryo viloyallari lavlagi yetishtirish b yicha ixtisoslashtirilib, 
1942— yildayoq 65 ming gektarga, keyingi yillarda 70 ming gektardan 
ortiqroq hosildor yerlarga qand lavlagi ekildi. Respublika b yicha 
1944— yilda daviatga 1 mln. 373 mingts., 1945— yildaesa 1 mln. 646 
rning s. qand lavlagi topshirildi. Qand lavlagini qayta ishlash, shakar-
qand ishlab chiqarish uchun Zirabuloq, Krasnogvardeysk, Q qon, 
Yangiy l qand zavodlari qurildi. Urush yillarida zbekiston butun 
Ittifoqda ishlab chiqarilgan qandning t rtdan bir qismini berdi. 
Rcspublikamiz qishloq x jaligi xodimlari urush yillarida davlatga 4 
mln. 806 ming tonna paxta xomashyosi, 1282 ming tonna don, 54,1 
ming tonna piila, 482 ming tonna kartoshka va sabzavot, 57,5 ming 
tonna meva va uzum, 36 ming tonna quruq meva, 159 ming tonna 
g sht, 22,3 ming tonna jun yetkazib berdilar. 
Urush yillarida ishchi va dehqonlar rtasida zaro hamkorlik, 
yordam yanada mustahkamlandi. Ular mustahkam jipslashib front-
ni moddiy jihatdan ta'minlash orqali dushman ustidan qozonilgan 
alabaga salmoqli hissa q shdilar. zbekiston x jalik xodimlari urush 
yillarida dushmandan ozod etilgan viloyat, shahar, tuman, x jalik-
larini qayta tiklashga ham k maklashdilar. Rossiya arbiy viloyatlari, 
Ukraina, Belorussiyada k plab korxonalar, temir y llar, kolxoz 
va sovxozlarni tiklashga moddiy jihatdan ham, mutaxassislarni 
safarbar etish y li bilan ham yordam berildi. 
359 

3. Urush yillarida fan, maorif va madaniyat 
s
wpF;avnV Urushning dastlabki kunlaridayoq Ittifbq Fanlar Akade-
miyasining zbek filiali, respublikacia ishlab turgan 75 ta ilmiy 
muassasalar, shu jumladan, 25 ta ilmiy-tadqiqot institutlari, 23 ta 
ilmiy stansiya va boshqalar, barcha olimlar x jalikni harbiy izga solish 
bilan aloqador muammolarni hal etishga jalb etildi. Ularning zavodlar, 
fabrikalar, temir y l, va avtomobil y llari, transport korxonalari 
bilan bevosita aloqalari rnatiidi. 
zbekistonlik olimlar k chib kcigan yirik olimlar bilan yaqin 
aloqa bo ladilar. Respublikamizda rnavjud b lgan va k chirilib 
keltirilgan ilmiy muassasalarning tadqiqot y nalishi qayta k rib 
chiqildi, urush talablariga moslab zgartirildi. 
Geolog olim H.M.Abdullayev va boshqalarning tadqiqotlari 
natijasida qalay, volfram, molibden, tga chidamli metallar, nodir 
metallar va boshqa turdagi xomashyo konlari topildi va zlashlirildi. 
A.S.Uklonskiy boshchiligidagi geologlar guruhining Turangli temir 
konini topish, zbek metallurgiya kombinati qurulishini loyi-
halashtirish va ularni foydalanishga topshirishdagi xizmatiari katta 
ahamiyatga ega boidi. 
D.M.Bogdanov va muhandis G.S.Chikrizov!ar Angrenda qidiruv 
ishlariga boshchilik qildilar va k mir konining boy resurslarini topib 
yangi shaxtalar qurishga k maklashdilar. 
Dori-darmonlar tayyorlash borasidagi tadqiqotiar natijasida 
aholi chtiyojlari uchun zarur b lgan turli xil dori-darmonlar 
ishlab chiqarish y Iga q yildi. Toshkentda farmatsevtika zavodi 
qurilib ishga tushirildi. 
Urush yillarida gumanitar fanlar ham ancha rivojlandi. 
Toshkentga k chib kelgan yirik tarixchi, arxeolog, huquqshunos, 
sharqshunos, adabiyotshunos olimlar zbekistonlik hamkasblari 
bilan zbekiston xalqlari tarixi, madaniyati va adabiyotining muhim 
masalalarini ishlab chiqdilar. V.V,Struve, V.A. Shishkin, I.K. 
Dodonov, V.Yu. Zohidov, X.Sh. Inoyatov, A.Yu.Yakubovskiy, 
M.E. Masson, S.P.Tolstov, Ya. . ulomov va boshqalar 
zbekistonning eng qadimgi va rta asrlar tarixi, moddiy 
madaniyati va ma'naviyati, rta Osiyo xalqlarining etnogenezi 
b yicha qator asarlar tayyoriadilar. Ikki tomlik « zbekiston SSR 
tarixi»ning yaratilishi tarix fanining katta yutug"i b ldi. 
360 
Yozuvchi Aleksey Tolstoy rahbarligida rus va zbek olimlari 
birgalikda « zbekiston adabiyoti tarixi» asarini yaratdilar. 
1943— yil 27-sentabrda SSSR hukumati zbekistonda Fanlar 
Akademiyasini tashkil etish haqida qaror qabul qildi. 1943— yil 4-
noyabrda zbekiston Fanlari Akademiyasi ochildi, uning birinchi 
prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniyozov saylandi. Mahalliy millat 
vakllaridan fan doktori va nomzodlari tayyorlash y lga q yildi. 1944— 
yilda zFA Prezidiumida aspirantura tashkil etildi.