arslikda Vatanimizning qadim zamonlardan to hozirgi davrgacha tgan lni necha mingyillik tarixi oliy quvyurtlariuchuntavsiyaetilgan" zbekiston tarixi" quv dasturi talablari doirasida yoritilgan

32 
Machayliklar shoxli va mayda hayvonlarni xonakilashtirishni zlashtira 
boshlaganlari ham ma'lum b ladi. 
Mamlakatimizning boshqa hududlaridan topilgan mezolit davriga 
oid manzilgohlarda olib borilgan tadqiqotlar odamlarning mayda, 
tez harakat qiluvchi hayvonlarni ham tuta olganliklarini k rsatadi. 
Mezolit > q-yoy quroli (kamon vapaykonlar). 
davri > tayoq uchiga tkir uchli nayzalar rnatilgan 
qurollari ir ituvchi nayzaqurollari. 
q-yoydan foydalanish insoniyat taraqqiyotida muhim ahamiyatga 
ega b lib, ovchilikni insonlarning hayot manbaiga aylantirdi, ovdan 
keladigan daromad va zaxiralar k payib borgan. q-yoy quroli 
odamhing yol iz zi hayvonlarni ovlashi, jamoadan ajralib hayot 
kechirishiga imkoniyat yaratadi. 
Odamlar simliklarning ildizlarini iste'mol qilishdan boshoqlarni, 
mazali mevalarni iste'mol qilishga tadilar. Ular asta-sekin it, sigir, 
q y, echki kabi hayvonlarni q lga rgatish, boshoqli simliklar 
uru ini yerga ekib stirish orqali don olish malakalariga ham ega 
b lib boradilar. 
Mezolit davriga oid mozorlarning tahlili odamlarda diniy e'tiqod 
shakllanayotganini, u dunyoga ishonganini k rsatadi. Machay qab-
ristonida jasad chalqanchasiga yotqizilgani, ustiga qizil rang sepilib, 
atrofiga tosh taqinchoqlar terib q yilgani aniqlangan. K hitong 
to idagi Zarautsoy qoyasidan (hozirgi Surxondaryo viloyati) topilgan 
suratlar esa tasviriy san'atning vujudga kelganligini k rsatadi. Qoyada 
yowoyi hayvonlarni ov qilish manzarasi tasvirlangan. Bu manzarada 
yirik shoxli hayvonlar podasi orqasidan ovchilar z itlariga ergashib 
ketayotgani, barchasi q-yoy, palaxmon toshlar bilan qurollangani 
tasvirlangan. Boshqa bir qoyada ikki guruh ovchilar buqani rab 
olgani manzarasi tasvirlangan. Zarautsoy qoyalaridagi bu suratlar 
sha davr rassomlarining fikr doirasini, diniy tasavvurlarni tasviriy 
san'atda qanchalik darajada aks ettirilganliklari haqida mulohaza 
yuritishga asos beradi. 
Neolit davrida qurollar ishlash texnikasida tub zgarish - inqilob 
sodir b ldi. Yangi tosh qurollari orqali silliqlash, pardozlash, 
3 - 367 
33 

parmalash usullari ixtiro etildi. Tosh qurollari orasida tosh boltalar, 
ponalar, iskanalar, tosh teshalar paydo b ldi. Neolit davri 
"toshboltalar asri" ham deyiladi. Hunarmandchilikning sopol 
buyumlar yasash tarmo i vujudga keladi. Shuning uchun bu davrni 
"sopol asri" ham deyishadi. 
Neolit davrida odamlar hayotida chorvachilik va dehqonchilik 
vujudga keladi va x jalikda asosiy rinni egallaydi. Uru jamoalari 
echki, q y va qoramollardan iborat q ra-q ra chorva mollariga, 
don-dun zaxiralariga ega b ladilar. 
Neolit davrida ishlab chiqaruvchi x&jalik shakllanib b ladi. Bu 
insoniyat erishgan katta yutuq b lib, odamlar tabiatga qaramlikdan 
butunlay qutiladilar. Uru jamoalari ozuqa izlab k chib yurishdan 
troq hayot kechirishga tadilar. Doimiy yashaydigan kulbalar, uylar 
yasash odamlaming turmush tarziga aylandi, qishloqlar vujudga keldi. 
Neolit davrida odamlar hayvon terisidan tikilgan kiyimlar rniga 
jun va simlik tolasidan t qilgan matolardan tikilgan kiyimlar 
kiyadigan b ladilar. Hunarmandchilikda t qimachilik, tikuvchilik 
tarmo i ham paydo b ladi. 
Neolit 
davri 
mehnat 
qurollari 
Tosh bolta, pona, iskana 
Motiga (ketmon-tesha). Motiga dehqonchiligi 
Chaqmoq toshga ti rnatilgan suyak roq 
Toshdan yasalgan don yor uchoq 
Loydan q lda yasalgan va pishirilgan sopol idishlar 
Zi ir tolasi va jundan ip yigiruv urchuqlari, mato 
t quv dastgohlari yasaldi. Kiyimlar tikilgan. 
Yo och lalarni bir-biriga bo lab yasalgan suvda 
suzuvchi sol, qayiqlar. 
Mamlakatimiz hududidan neolit davriga doir k plab arxeologik 
yodgorliklar, odamlar yashagan manzilgohlar topilgan. Amudaryo-
ning qadimgi Oqchadaryo deltasi yonidagi Kaltaminor kanali yaqinidan 
neolit davriga doir odamlar manzilgohi, Amudaryoning Yuqori Uzboy 
irmo i va Orol dengizining shimoli-sharqiy b ylaridan yana k plab 
makonlartopib rganildi. Bularninghammasiga Kaltaminor madaniyati 
degan nom beriladi. Kaltaminorliklar hayoti, x jalik mash ulotlari va 
34 
iin ii iii.h tarzini rganish, uning miloddan avvalgi 7-3 ming yilliklarga 
irxcologik madaniyat ekanligini k rsatdi. 
Kaltaminor madaniyatining eng muhim manzilgohlaridan biri 
i' 'nlx IS 4 hisoblanadi. Jonbos-4 da tkazilgan qazish ishlari natijasida 
mttydoni 300 kv.m. keladigan oyat katta turar joy-yarim yert la 
11. i k I idagi kulba ochildi. Tadqiqotlar kulbaning xodalar va qamishdan 
qui ilgani, keyinchalik yonib ketganligini, odamlar foydalangan barcha 
iiv r z or buyumlari, mehnat qurollari yiqilgan kulba ostida qolib 
I etganligini k rsatdi. Kulba tomini k tarib turgan bir necha ustunlar 
borligi aniqlandi. Bu manzilgohda 100-120 ga yaqin kishi istiqomat 
qllgan. Uning rtasidan katta choq, atrofida yana 20 dan ortiq 
iii.iyda choqlar, k mirga aylangan yo ochlar va qamishlartopildi. 
I l;u bir choq atrofidan baliq, yovvoyi ch chqa, bu u, qir ovul, 
stiv qushlarining suyaklari, rdak va oz tuxumining p choqlari, 
vovvoyi jiyda danaklari topildi. Katta choq t o asi ixtiyoridagi 
oiashkada(altar) b lib, Kaltaminor uru jamoasi katta choqdagi 
tga topingan, bu odamlarning diniy e'tiqodini k rsatadi. Kulbadagi 
mayda choqlar esa ona uru i doirasida k plab juft oila mavjud 
boMganini k rsatadi. Jonbos-4 manzilgohidan chaqmoq toshdan 
vasalgan juda k p mehnat qurollari, keskich asboblar, suyak 
garpunlafi, turli xil naqshlar, yib solingan sopol idish siniqlari va 
boshqa ashyolar topildi. Topilgan qoldiqlarning deyarli k pchiligi 
baliq va qush suyaklari b lib, kaltaminorliklarning baliqchilik va 
ovchilik bilan shu ullanganligini k rsatadi. Kaltaminorliklar q-
voydan keng foydalanganlar. 
1950- yillarda taniqli arxeolog olim Ya. . ulomov Zarafshon 
b ylab qidiruv ishlari olib boradi va nlab manzilgohlarni aniqlab, 
ulardan neolit davriga oid tosh qurollar va sopol parchalarini topadi. 
Qidiruv ishlarini 1960— yildan boshlab arxeologlardan AAsqarov 
va OMslomovlar davom etkazadilar. Natijada, 100 dan ortiq katta va 
kichik manzilgohlar topiladi. Ularda yashagan uru jamoalarining 
baliq ovi bilan shu ullanganligi, termachilik x jaligida tosh yor u-
choqlardan keng foydalanilganligi aniqlanadi. 
Zarafshon daryosining rta havzalarida yana bir yodgorlik-
Saza on makoni(Samarqand viloyatining Saza on qishlo ida) 
lopib rganildi. K plab tosh qurollar, yovvoyi va uy hayvonlari 
suyaklari topildi. Saza on jamoasi qoramollarni q lga rgatib, 
chorvachilik bilan shu ullanganlar. 
35 

Zarafshon vodiysi uru jamoalari sifatli tosh xomashyolardan 
qurollar yasaganlar. Ular tosh konlarida shaxtalar hosil qilganlar. 
Neolit davrida Uchtut chaqmoqtosh konida 4-5 metrli shaxtalardan 
namlangan toshlarni kovlab olib qurollar yasaganlar. Namlangan 
toshlarni y nish oson b lganligini bilganlar. Zarafshon vodiysida 
yashagan uru jamoalari hayotida ovchilik, ayniqsa, baliq ovlash 
alohida ahamiyat kasb etgan. 
4. Eneolit va bronza davri madaniyati 
Insoniyat tarixining tosh davri rnini metall qurollar egallay 
boshladi. Miloddan avvalgi 4 minginchi yillarda odamlar misdan 
qurollar yasashni rganadilar. Mis metall sifatida yumshoq b lganligi 
tufayli undan yasalgan qurollar m rt,yumshoq va tez egiluvchan 
b lgan. Shu sababdan, toshdan mehnat qurollari yasash ham davom 
etgan. Bu davr eneolit, yani mis-tosh davri deb ataladi. Odamlar 
dastlab misni yer yuzasidan sof holda uchratib, undan mehnat 
qurollarini yasaganlar. Keyinchalik, uning olovda erishini bilganlar 
va undan turli xil shakldagi qurollar va buyumlar yasaganlar. 
Ajdodlarimiz miloddan awalgi 3 minginchi yillardayoq misga qalay 
aralashtirib bronza, ya'ni qattiq metall qotishmasi olishni, undan 
pishiq va qattiq mehnat qurollari, qilich, xanjar, uy-r z or buyum-
lari, zeb-ziynat bezaklari yasashni zlashtirib oladilar. Bu davr bronza 
davri deb nom oldi. Bronzaning kashf etilishi metallurg hunarmand-
larni, metallurgiya ustaxonalari va zargarlik korxonalarini vujudga keltirdi. 
Eneolit 
va bronza 
davri 
mehnat 
quroUari 
Eritilgan mis, qalay aralashmasi quyiladigan tosh va loy 
qoiiplar 
Bronza qotishmasidan tayyorlangan bolta, roq, 
ketmon, tesha 
Misdan, bronzadan yasalgan igna, nayza, xanjar, qilich 
Misdan yasalgan taqinchoq, bezak va boshqa buyumlar 
Yer haydaydigan omoch 
Yo och arava 
Hunarmandchilikning bu tariqa ixtisoslashuvi turli hududlar 
rtasida mahsulot ayirboshlashga, ularni iqtisodiy jihatdan 
bo laydigan aloqa y llarining paydo b lishiga olib keldi. Bronza davrida 
36 
vashagan ajdodlarimiz h kiz, ot, eshak va tuyadan transport vositasi 
ihilida foydalanganlar. Hayvonlar q shilgan ildirakli aravalar 
\ ujudga keldi. zbekiston hududidan eneolit va bronza davri odamlari 
h;ivotini tasvirlovchi k plab manzilgohlar topib rganilgan. Buxoro 
viloyati Qorak l tumani markazidan 15 km. shimoli-sharqdagi 
/amonbobo k li atrofida 1950— yillarda Ya. ulomov, 1960— 
villarda AAsqarov tadqiqot ishlari olib borib, eneolit va bronza davri 
nilamlarining makoni va qabristonini topib rganadilar. Bu 
/amonbobo madaniyati deb ataladi. Zamonbobo makonidan maydoni 
170 kv.m b lgan yert la tipidagi uy, ikki chayla, kulol-chilik 
xumdoni va boshqa ashyolar topildi. Makonning janubi-sharqiy tomoni 
suv toshqinidan himoyalanish maqsadida dambaga xshash devor 
bilan ralganligi ma'lum b ldi. Qazishlar vaqtida yert la va uning 
:itrofidan choq rni, ustunlar rnatilgan chuqurchalar, qoramol, 
cchki va yovvoyi hayvonlarning suyaklari, qorayib ketgan bu doy va 
aipa donlari, qamish va poxol qoldiqlari, toshdan yasalgan yor uchoq 
siniqlari, chaqmoq toshdan yasalgan roq parchalari, toshdan 
yasalgan munchoqlar topildi. Topilmalar zamonboboliklarning 
dehqonchilik va chorvachilik bilan shu ullanganini k rsatadi. 
Zamonbobo k lining shimoliy sohilidan topilgan qadimgi 
qabristonda 45 ta mozor ochilib rganiladi. Mozorlar hozirgidek lahad 
shaklida b lib, marhumlar ng va chap yoni bilan ona qornida 
yotgan chaqaloq singari gujanak shaklida k milgan. 0'liklar yol iz, 
juft, ba'zan uchtalab erkak, ayol va bola k milganligi, bir g rga 
takror k mish hollari b lganligi aniqlandi. Erkaklar qabridan q-
yoy paykonlari, pichoqsimon qurollar, ayollar qabridan tosh 
munchoq, oltin marjon, surma, toshoyna va boshqa buyumlar, bir 
qabrdan kichkina sopol haykalcha topiladi. Qazilmalarda topilgan 
Badaxshon la'lidan ishiangan munchoqlar, sopol idishlar zamonbo-
boliklarning boshqa hududlardagi uru jamoalari bilan iqtisodiy va 
madaniy aloqalarda b lganligini k rsatadi. 
Zamonbobo madaniyati bir uru jamoasining moddiy va madaniy 
merosi hisoblanadi. Zamonbobo makoni va qabristoni zbekiston 
tarixshunosligidagina emas, jahon tarixi fanida ham mashhurdir. 
Eneolit va bronza davriga xos yana bir yodgorlik Zarafshon vodiysida 
Tojikiston respublikasining zbekiston bilan chegaradosh qishlo i 
Sarazmdan topildi. Bu makonning maydoni 90 gektar b Iib, 
37 

odamlar uzoq yillar davomida istiqomat qilganlar, dehqonchilik bilan 
shu ullanganlar. Sarazmda bir xonali, xom ishtdan yasalgan k p 
xonali uylar, ikkita ibodatxona va qishloq k chalari ochildi. 
Qazishmalar natijasida uylar rtasida oilaviy e'tiqod joyi, dumaloq 
shaklda ishlangan olovxona(altar) , torozi toshlari, t qimachilik 
dastgohining qismlari, urchuq toshlar, pichoq, xanjar, qarmoq, 
igna va bigizlar, sopol idish parchalari, mis oyna, taqinchoqlar topildi. 
Metall buyumlar yasash keng tarqalganligi aniqlandi. Kulolchilikda 
charx dastgohi kashf etildi. 
Shunday qilib, S d lkasining Zamonbobo va Sarazm yodgor-
liklari bobodehqonlarimizning soy va daryo etaklaridagi zaxkash yer-
larda yuritgan dehqonchilik x jaligi haqida qimmatli ma'lumot 
beruvchi makonlardir. 
1969-1974— yillarda AAsqarov rahbarligidagi arxeologlar guruhi 
Surxondaryo viloyati Muzrabod vohasida, ch lida qidiruv ishlari 
olib borib, Sopollitepa yodgorligini topib rgandilar. Sopollitepa 4 
gektar chamasidagi tepalikdan iborat b lib, uning markaziy qismini 
baland qal'a tashkil etadi. Sopollitepaning markaziy qismi kvadrat 
shaklida b lib (82x82), atrofi yirik xom ishtlardan qilingan uch 
qator mudofaa devorlari bilan rab olingan, devorning qalinligi 
rtacha 1,6 m, ba'zi joylarda 2 m b lgan. Qafaning rta qismi 
b sh maydondan iboratligi, qal'a ichkarisidagi uylarni 8 kvartalga 
b lib turuvchi 6 ta k cha borligi ma'lum b ladi. Qal'a darvozasi 
uning janubiy tomoniga joylashganligi, uylarning devorlari va poli 
bir necha bor somon suvoq qilinganligi, har bir uyda m rili choq, 
choq yonida supa, ba'zi xonalarda sandal txonalari borligi aniqlandi. 
Sopollitepadan 150 ta qabr ochilgan, ulardan sopol idishlar, 
bronza, kumush, oltin va qimmatbaho toshlardan yasalgan bezaklar, 
bronza mehnat qurollari topilgan. Sopollitepadan 20 ga yaqin sopol 
pishiradigan xumdon, vaza, k za, xurmacha, choynak, piyola, 
kosa, to ora, xum, lagan va boshqa 40 ga yaqin xildagi yaxshi 
pishirilgan nafis, jarangdor, yengil idishlartopilgan. Xonalardan tosh 
yor uchoqlar, irlar, urchuqlar va paykonlar, arpa, bu doy va 
tariq donlari topilgan. 
Sopollitepadagi tadqiqotlar odamlarning bu doy g ja, umoch, 
qaynatma
-
sh rva kabi ovqatlar pishirib iste'mol qilganini, ipakdan 
va paxtadan kiyimlar tikib kiyishganini k rsatadi. Erkaklar va ayollar 
38 
0 nnsidagi mehnat taqsimoti haqida ma'lumotlar olindi, erkaklar 
troq dehqonchilik, chorvachilik, kulolchilik, binokorlik bilan 
iiu ullangan, ayollar esa uy ishlari, bola tarbiyasi bilan band b lgan. 
11 ru jamoasiga erkaklar boshchilik qilgan. 
Sopollitepa madaniyati odamlarning su orma dehqonchilikni 
zlashtirganini, troq dehqonchilik madaniyati barpo boiganligini 
isbotlab berdi. Kulolchilik rivojlanib, nafis idishlar kulolchilik charxida 
layyorlanganT qimachilikda paxta va tabiiy ipakdan foydalanilgan. 
Shuningdek, metall bilan ishlash hunarmandchiligi ham rivojlan-
Ijanligi aniqlandi. Sopollitepa madaniyati oikamizda shaharlarning 
vujudga kelishi uchun ilk zaminlar bronza davridayoq mavjud 
b lganligini k rsatadi. 
1953-1961- yillarda M.E.Voronets boshliq arxeologlar guruhi 
Namangan viloyatining Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb 
ataladigan buloq yoqasidan mil. av. 2 -ming yillik oxiriga oid makonni 
topib rgandilar. Izlanish natijasida yana Dalvarzintepa, Qoraq r on, 
T raq r on, Chimboy, Ashqoltepa va boshqa ndan ortiq 
yodgorliklar topib rganildi. Ularning barchasi Chust madaniyati 
nomi bilan tarix faniga kirdi. Chust madaniyati odamlarning qishloq-
qishloq boiib yashaganligidan dalolat beradi. 
Chust madaniyatiga mansub yodgorliklarda q lda yasalgan guldon, 
sopol tovoqlar kabi bukilgan turli shakldagi idishlar, piyolalar, 
xurmosimon idishlar k p uchraydi, ularga qizil va qora ranglarda 
uchburchak, romb shakllari tushirilgan. 
Tadqiqotlar chustliklarning asosiy mash uloti su orma deh-
qonchilik ekanligini k rsatdi. Ketmon, tosh yor uchoq, xovoncha, 
roqsimon pichoq, bronza roqlardan foydalanishgan. 
Topilgan ashyolar chustliklar bu doy, arpa, suli ekib dehqon-
chilik qilganini, yerni ketmon bilan ishlaganini, daryolarni b ib 
suniy kanallar orqali dalalarga suv chiqarganini, uzunligi bir necha 
n chaqirimdan iborat kanal qurganligini k rsatadi. ShLiningdek, 
ovchilik va baliqchilik ham qadimgi chustliklarning turmushida muhim 
rin egallagan. 
Chust madaniyatida metall bilan bo liq hunarmandchilik yaxshi 
rivojlanganligini topilgan metall buyumlar ham yaqqol k rsatdi. Tosh 
qoliplarda oyna, roq, pichoq va bigizlar quyma holda yasalgan. 
39 

Qazish vaqtida ot uzangilari va suvligi, bilaguzuk, xalqa, qarmoq, 
paykonlar, suyak va toshdan yasalgan qurollar topilgan. 
Chustliklar hayotida t qimachiiik hunarmandchiligi ham ancha 
rivojianganligi ma'lum b Idi. Buni yodgorliklardan topilgan 13 
xil mato, urchuq toshlar, moki, suyak taroqlar va t qimachilik 
dastgohlaridan bilsa b ladi. 
Shunday qilib, Chust rnadaniyati Far ona vodiysida qadimgi deh-
qonchilik madaniyati shakllanganligini k rsatuvchi misol b lib 
xizmat qiladi. Chustliklarning olovga e'tiqod qilganliklari ularda diniy 
tasavvurlarning shakllanganligini k rsatadi. 
Bronza davriga oid manzifgohlar hozirgi Xorazm va Qoraqalpo-
iston hududlaridan ham topilib rganilgan. Amudaryo etaklaridagi 
Tozabo yob kanah yaqinidan topilgan Tozabo yob madaniyati, 
Amirobod kanali etaklaridan topilib rganilgan Arairobod madaniyati 
shular jumlasiga kiradi. Bu manzilgohlarda yashagan odamlar troq 
holda uru jamoa boiib yashaganligi, su orma dehqonchilik va 
chorvachilik bilan shu ullanganligi aniqlandi. 
Mamlakatimizning shimolidagi ch l va dasht joylarida chorvador 
uru jamoalari va qabilalar yashagan. Ularda chorvachilik x jalikning 
asosiy tarmo i b lgan. Otliq ch ponlar qoramol, q y, echkilardan 
iborat podalarni uzoq joydagi yaylovlarga haydab borganlar. 
Chorvadorlar yil fasllariga mos joylarga k chib yurganlar, novdadan 
t qilgan uylar, h kizlar q shilgan ildirakli aravalardan foydalanib 
uzoq joylarga ham bora olganlar. Bu jarayon turli qabilalarning 
uchrashuvini, tanishuvini ta'minladi. Ular zaro fikrlashadigan, 
aloqa qiladigan boidilar, bir-birini tushunish uchun umumiy s zlar 
topdilar. Asta-sekin bir nechta qabilalardan zaro tushunarli tilda 
gaplashadigan odamlarning katta guruhi - elatlar shakllanadi. 
Bronza davri oxirlarida chorvador qabilalarning z podalarini 
haydab troq dehqon jamoalari yashaydigan vohalarga tinch yoki 
z rlik bilan kirib borganligi ham kuzatiladi. Natijada etnik jarayonlar 
kuchayib, shimol va janub qabilalarining dastlabki aralashuvi yuz 
berib, hozirgi z"amon zbek va tojiklarining dastlabki etnik qatlami 
shakllana boshlaydi. 
Miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlarida ajdodlarimiz 
ternirdan mehnat qurollari, qurol-yaroqlar, bezakli buyumlar 
yasashni zlashtiradilar va mamlakatimizda temirdan foydalanish 
keng tarqaladi. Odamlar hayotida temir davri boshlanadi. 
40 
Temirdan yasalgan omoch, ketmon, belkurak va boshqa mehnat 
qurollari ancha keng maydonlarni haydash, t onlar qurish, kanal 
va ariqlar qazib suv chiqarish imkonini beradi. Bular dehqonchilik-
ning yuksalishiga olib keladi. 
Temirning kashf etilishi hunarmandchilikni yanada yuqori po o-
naga k tardi. Temirdan qattiq va tkir pichoqlar, roqlar yasalishi 
mehnat unumdorligini oshirishga yordam berdi. 
Temir davrida kulolchilik charxi, naqsh bilan bezatilgan sopol 
buyumlar keng tarqaldi. Temirchilik bosqoni, qoi tegirmoni vujudga 
keldi, metallga ishlov berish rivojlandi. Xonadonlarda ip yigirish va 
matolar t qish, kiyim tikish tobora kengayib bordi. 
Uy-joy qurilishi bir muncha yaxshilandi. 10-20 tadan xonasi 
boigan katta maydonli uylar qurilishi bilan birga, ishtdan, 
sinchdan alohida bir oilaga m ljallangan uylar qurish keng tarqaldi. 
Shu tariqa, odamlarning turmush tarzi ham zgarib bordi, 
yashash bir muncha yaxshilandi, odamlar umri uzaydi. Bular 
aholining k payishini ta'minladi. 
Demak, mamlakatimiz odam paydo b lgan ilk mintaqalardan 
biridir. Vatanimizda odamlar qariyb million yillardan beri yashab 
kelmoqdalar. Ular z taraqqiyotida ibtidoiy t da, uru jamoasidan 
iborat uzoq tarixiy y lni bosib tdilar. Yashash uchun kurashib, 
oddiy tosh qurollari yasashdan metallni kashf etishgacha, metalldan 
mehnat qurollari, uy-r z or va turli xil bezak buyumlari yasashgacha 
k tarildilar. Yalan och holda yashashdan jun, paxta, pilla tolasidan 
kiyim tikib kiyishgacha, orlarda yashashdan uy-joy qurish, qishloq-
qishloq boiib yashashgacha boigan uzoq ijtimoiy rivojlanish davrini 
boshdan kechirdilar. Ibtidoiy t daning sib uru chilik jamoasiga 
k tarilishi insoniyat taraqqiyotida sodir boigan tub ijtimoiy zgarish 
boidi. Odamlar bir-birini taniydigan, muloqotda boiadigan, bir 
uru ga, awalo, ona uru iga, keyinroq ota uru iga uyushib, bir 
joyda, birgalikda mehnat qilib yashaydigan b ldi, mushkuli osonlashib 
bordi. Turmush tarzida termachilik va ovchilik rnini chorvachilik, 
dehqonchilik, hunarmandchilik egalladi. Mehnat unumliroq b iib 
bordi. Ajdodlarimiz tabiatdan tayyor narsalarni zlashtirish x jaligi 
rniga iste'mol qilinadigan mahsuiotiarni zlari ishlab chiqaradigan 
x jalik yaratdilar. 
Ibtidoiyjamoa tuzumida jamoa a'zolari ishlab chiqarish vositalariga, 
uy-joylarga, mehnat qurollariga birgalikda egalik qilgan, mehnat 
qilishda va mehnat mahsullaridan foydalanishda teng boiganlar. 
41 

Su orma dehqonchilikning kashf etilishi natijasida troq 
dehqonchilik madaniyati shakllandi. Chorvachilik dehqonchilikdan 
ajralib chiqdi. Vatanimizning k pgina hududlari - Xorazm, 
Surxondaryo, Zarafshon, Far ona va boshqa vohalari sivilizatsiya 
taraqqiyotining markazlariga aylandi. Ch l va dashtlarda yashovchi 
chorvador uru jamoalari k chmanchilik turmush tarziga ta 
bordilar va k chmanchilarga aylandilar. troq dehqon jamoalari 
bilan chorvadorlar rtasida aloqalar, mahsulot ayirboshlash jarayoni 
sib bordi. Ishlab chiqarish x jaligining vujudga kelishi, mehnat 
unumdorligining ortishi uru doshlar rtasida ijtimoiy tengsiz-
likning, mulkiy tabaqalarning vujudga kelishi, uru chilikjamoasining 
yemirilishi uchun zamin tayyorladi. 
1-2-jadvallardagi malumotlarga e'tibor bering. 
l-jadval 
Ibtidoiy jamiyatning daviiari, yurtimizdan 
topib rganilgan manzilgohiar 
Paleolit davri 3-2,5 mln. - 12 ming-yillar 
Ilk bosqichi 
3-2,5 mln. 
-100 ming-yil-
lar avval 
Selun ur ori 
yoshi miLav. 
1,5 mln. yil 
K lbuloq 
yoshi 200 
ming-yil 
ita bosqichi 
100-40 ming 
yillar avvai 
Teshiktosh, 
Omonq ton, 
Q tirbuloq, 
Obirahmat, 
X jaxayr. 
Uchtut, 50 
tacha makon 
topilgan 
S nggi 
bosqichi 
milav. 
40-12 ming-
yillar 
Samarqand, 
X ja G r, 
Shu nov 
30 tacha 
makon 
topilgan 
Neolit davri 
miLav. 6-4 ming-yilliklar, 
Joytun, Kaltaminor, 
Saza on, Uchtut (neolit 
shaxtalari) 
Eneolit davri miLav. 
4 minginehi yillar 
Zamonbobo, Sarazm 
Mezolit davri 
miLav. 12-7 niing 
yilliklar Q shi-
lish,Obishir, Ma-
chay, 100 tacha 
makon topilgan 
Bronza davri 
miLav. 3-2 ming-yilliklar 
Sopollitepa, Jarq ton, 
Tozabo yob, Chust