Atribut- (r < lat) filos

Glossariy

Версия для печати
Atribut- (r < lat) 1. filos. Predmet yoki hodisaning o`ziga xos, undan ajratib bo`lmaydigan eng muhim xarakterli xususiyati, belgisi. Harakat materiyaning atributidir.2.gram. Gapda biror bo`lakning sifatini, belgi-xususiyatini xarakterlabkeluvchi ikkinchi darajali bo`lak; aniqlovchi.

Atributiv – (r < atributivniy) gram. Atributga, aniqlovchiga oid; aniqlovchili. So`zlarning atributiv bog`lanishi. Atributiv aloqa.

Agglyutinatsiya (r < lat) 1. biol. Suyuqlik ichida muallaq suzib yuradigan zarrachalarning, mas. Qizil va oq qon tanachalari, mikroblar va sh.k.ning, bir-biriga yopishib, qumoq-qumoq bo`lib qolishi.

2. lingv. Turlanishda, tuslanishda va umuman so`z o`zgarishi va yasalishida affikslarning o`zakka uning o`zgarmagani holda izchillik bilan qo`shilib borishi (agglyutinatsiya turkiy va boshqa ba’zi bir tillarga xos xususiyatdir).

Amorf- 1. (r amorfniy) Tuzilishi kristall shaklida bo`lmagan, kristallanmagan. Amorf moddalar.

2 kt. Shaklsiz, formasiz; Amorf tillar morfologik sistemasi rivojlanmagan yoki tamoman morfologiyasi yo`q tillar.

Apostrof (r < grek) Yozuvda harfiy belgi bilan ko`rsatilmaydigan unli o`rnida satr ustida qo`yiladigan belgi.

Assimilyatsiya (r < lat) 1. biol. O`simlik yoki jonivor organizmi faoliyat jarayonida tashqaridn qabul qilingan moddalarningf o`zlashishi, singishi, hazm bo`lishi; o`zlashtirilishi, singdirilishi, hazm qilinishi.

2. Bir xalqning ikkinchi bir xalq urf-odatlarini, madaniyati va tilini o`zlashtirishi natijasida unga aralashib, qo`shilib bir bo`lib ketishi.

3.lingv. Talaffuzda so`z tarkibidagi ikki tovushning bir-biriga ta’siri natijasida o`zaro muvifiqlashuvi, bir-biriga singib o`xshab ketishi.

Aralash murakkab qo'shma gaplar — tarkibida ergashgan, bog'langan yoki bog'lovchisiz qo‘shma gaplar mavjud bo'lgan gaplar

Grammatika- (r< lat) 1. Tilshunoslikning so`z va gap qurilishini o`rganuvchi, shunga ko`ra ikki qismdan- morfologiya va sintaksisdan iborat bo`limi.

2. Biror tilning o`ziga xos so`z o`zgarishi va so`zlarning gapda o`zaro birikish qoida va normalari majmui. (Shu qoidalar baYon etilgan o`quv kitobi, darslik.)

Morfema- (r < grek) lingv. So`zning ma’no anglatuvchi, qismlarga bo`linmaydigan bo`lagi.

Aniqlovchi- Prеdmеtning bеlgisini, qarashliligini  ifоda qiluvchi  gap  bo`lagi aniqlоvchi dеyiladi.

Badiiy uslub — ma’lum bir voqealikni badiiy tasvir vositalari orqali obrazli ifodalovchi va shu Yo‘l bilan tinglovchiga estetik ta’sir etuvchi nutq uslubi

Bir necha bosh gapli murakkab qo'shma gap - tarkibida ikki va undan ortiq bosh gap mavjud bo'lgan qo'shma gaplar

Bog'langan qo'shma gaplar — qismlari teng bog'lovchilar, bo ‘Isa, esa so'zlari, -u (-yu), -da yuklamalari Yordamida bog'langan gaplar

Bog'lovchisiz qo'shma gaplar — tarkibidagi sodda gaplar mazmunan bir-biri bilan bog'liq bo'lib, maxsus bog'lovchi vositalarsiz, faqat ohang Yordamida bog'langan qo'shma gaplar

 Bitishuv- Bunday bog`lanishda ikki mustaqil so`z o`zaro hech qanday formal belgilarsiz munosabatga kirishadi. Bunda hokim o`z formasini o`zgartirsa ham, tobe so`z o`zgartirmaydi.

 Bоsh bo`lak - gapning  grammatik  asоsini tashkil  etadi. Ular gapning  sintaktik  markazini  ifоda etib zaruriy  bo`laklar sanaladi.

 Boshqaruv- Bu aloqada hokim bo`lak tobe bo`lakning ma’lum formada kelishini talab qiladi. Bunday bog`lanish ham semantik, ham grammatik jihatdan yuzaga chiqadi.

 Buyruq gap- Adresatni  biror ish bajarishga  undash,  buyurish maqsadida  qo`llanadigan  gaplar buyruq gaplar  deyiladi.

 Darak gap- Obyektiv borliqdagi  biror voqea – hodisa haqida xabar berish, uning mavjudligini  qayd etish uchun  qo`llangan gaplar darak gap deyiladi. Masalan: Bahor kelganiga qaramay, kunlar hali ancha sovuq.

Emotsional gap - kishining ichki his-tuyg`ularini ifodalab, ko`tarinki ruh bilan  talaffuz qilinadi.

Efemizm-qo’pol, beadab so’zlar.

Ega-  ikki tarkibli  gapning  bоsh bo`laklaridan  biridir: u hоkim  tarkibining  grammatik  markazi,  shu tarkiblardagi   bo`laklarga, shuningdеk, tоbе tarkibidagi bоsh bo`lakka-kеsimga  ham hоkimdir. Ega absalut hоkim  hоlatidagi  bo`lakdir.  U gapdagi  fikr, hukm o`ziga  qaratilgan-prеdmеtning nutq prеdmеtning nоmidir.

Ergashgan qo'shma gaplar — qismlari ergashtiruvchi bog'lovchilar Yoki shunday bog'lovchi vazifasidagi so'zlar Yordamida bog'langan qo'shma gaplar

Hol- Harakat Yo hоlatning  bajarilishi o`rni, payti maqsadi, sababi,   tarzi va bоshqalarni  ko`rsatib ish-harakat bildiruvchi bo`lakka  tоbеlashgan bo`lak – hоl dеyiladi.

Ikkinchi darajali bo`laklar-  bоsh bo`laklarga   bоg`lanib ularni  mazmunan  to`ldirib bеlgi va hоlat  jihatdan  aniqlab kеladi.

Ilmiy uslub — daliliy ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga asoslanuvchi, har bir fan sohasining o'ziga xos atamalariga tayanuvchi, fikrni aniq va mantiqiy izchil shaklda bayon qiluvchi uslub

Kirish gaplar-gapning umumiy mazmuniga fikr bildiruvchi bolak.

Kontekst-so’z va iboralarning ma’lum gapda qo’llanilishi.

Kesim- Eganing bеlgisini,harakatini,hоlatini yoki bоshqa birоr bеlgisini hukm yo`li bilan ifоdalaydigan bo`lak kеsim dеyiladi.

Konstruksiya (r < lat) 1. Inshoot, mexanizm, asar va sh.k.ning tuzilishi, qismlarning o`zaro joylashuvi. Eski konstruksiya. (Murakkab tuzilishli inshoot, mexanizm va sh.k.ning o`zi.)

2.lingv. Grammatik jihatdan o`zaro bog`lanib, bir sintaktik birikmani tashkil etadigan ikki va undan ortiq so`z, umuman so`zlar birikmasi.

Ko'chirma gap — birovning aynan keltirilgan yoki o'zganing hech o'zgarishsiz nutqqa olib kirilgan gapi Muallif gapi — so'zlovchining gapi

Morfologiya- (r < grek) 1. Organizm, a’zo. Zamin tuzilishi haqidagi fan. Eksperimental morfologiya.

2. So`zlarning tarkibi va o`zgarish shakllari sistemasi, grammatikaning so`z tarkibi va shakllarini o`rganuvchi bo`limi.    

Moslashuv- Bunday bog`lanishda, asosan, ot bilan ot Yoki olmosh bilan ot munosabatga kirishadi. Qaratqich bilan qaralmish moslashuv Yo`li bilan birikkan birikmani hosil qiladi. Ular shaxs va sonda bir-biri bilan muvofiqlashadi.

Murakkab qo`shma gaplar- Tarkibida  2 dan ortiq  predikativ  birliklardan iborat bo`ladi.  Masalan: Qizginamning bog`i bor, bog`boni  yo`q; suyangani tog`i bor, tolqoni yo`q.

Nisbiy so'zlar — ergash gap tarkibida qo'llaniluvchi kim, nima, qancha, qanchalik, qanday, qayer kabi so'roq olmoshlari va bosh gap tarkibida unga javob bo‘lib keluvchi shu, o‘sha, shuncha, shunchalik, shunday kabi olmoshlar, bir-biriga nisbatan qo'llanilganligi. biri ikkinchisini taqozo etuvchi so'zlar

Sintaksis – lоtincha so`z bo`lib, tuzilish,  qurilish ma’nоlarini anglatadi. U fan sifatida so`zlarning bir qatоrga tizilishi natijasida hоsil bo`lgan qurilmalarni o`rganuvchi ta’limоtga nisbatan ishlatiladi. Sintaksis grammatikaning tеng huquqli bir qismidir. U tilning iеrarхik sintaksisda eng yuqоri bоsqich hisоblanadi. Til bilimlari fоnеtika bilan bоshlanib, sintaksis ta’lumоti bilan yakunlanadi.

Sintaktik alоqa – sintaktik kоnstruktsiyani tashkil etgan elеmеntlarning birikish 

Sintaktik kоnstruktsiya – so`zlarning ma’nо va grammatik jihatdan birikishidan  hоsil bo`lgan qurilma: saхiy  kuz, go`zal  bahоr...

Sintaktik hоdisa – sintaktik birliklarni o`zarо birikish jarayoni.

Sintaktik munоsabat -  sintaktik  alоqa bilan sinоnim tarzda qo`llanuvchi atama.

 Sodda gaplar- Bunday gaplar  bir struktura  asosidan,ya’ni  bir ega va  bir kesim  markazidan  tashkil topadi.

          So`z  birikmasi-  so`zlarining  ma’lum  bir mantiqiy va  grammatik  qoidalar asosida birikishidan  hosil bo`ladigan  erkin sintaktik  butunlik  hisoblanadi.

 So`roq gap - tinglovchidan  yoki o`quvchidan  biror ma’lumot olish uchun, narsa-hodisani  so`rab olish uchun qo`llaniladigan  gaplarga  so`roq gap deyiladi.  Masalan: Bahorgi sessiya qachon tugaydi?

Teng aloqa- bunda o`zaro birikkan so`zlar semantik-grammatik jihatidan mustaqil bo`ladi, biri ikkinchisiga tobe bo`lmaydi, formal jihatdan bir xilda shakllanadi.

Tobe aloqa- So`zlarning tobe aloqaga kiruvchi bir so`zning ikkinchi bir so`zga semantik va grammatik jihatdan ergashib, hokim-tobelik munosabatni hrsil qilinishi natijasida yuzaga keladi.

To`ldiruvchi- o`z hоkim  kоmpоnеntiga  tоbеlanish yo`li bilan  bоg`lanib, shu hоkim  kоmpоnеnt  оrqali  оtlashilgan harakat  ta’siriga bеrilgan, sha zaruratni  o`z ustiga  оlgan  оb’еkt  Yoki prеdmеt ma’nоsini bildiruvchi  so`z  to`ldiruvchi  dеyiladi.

Gap- Aloqa-aralashuv vositalarning eng kichik birligi gapdir. Gap nutq birligi sanaladi.

Gap bo`laklari - gapning uzviy qism sifatida maydоnga kеluvchi sintaktik katеgоriyalardir.

Grammatika- (r< lat) 1. Tilshunoslikning so`z va gap qurilishini o`rganuvchi, shunga ko`ra ikki qismdan- morfologiya va sintaksisdan iborat bo`limi.

2. Biror tilning o`ziga xos so`z o`zgarishi va so`zlarning gapda o`zaro birikish qoida va normalari majmui. (Shu qoidalar bayon etilgan o`quv kitobi, darslik.)

Yig`iq gaplar-  faqat  bosh  bo`laklardan  tashkil topadi. Masalan: O`qish boshlandi.

Yoyiq  gaplar -  bosh va  ikkinchi  darajali  bo`laklardan  tashkil topadi. Masalan: El og`ziga elak tutib bo`lmaydi.

Qo`shma gaplar- ikki struktura asosidan, ikki predikativ  birlikdan tashkil topadi. Masalan: Bog`da bulbul sayraydi, ko`nglim  guldek  yayraydi.

Rasmiy uslub — adabiy tilning rasmiy Yozma shakliga xos bo‘lib, muayyan nutqiy qolip, qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakllarga ega bo'lgan nutq uslubi

Publitsistik uslub — ommaviy axborot vositalari uslubi sodda gap — bitta kesimlik belgisiga, mazmuniy va ohang tugalligiga ega bo'lgan gap

So‘zlashuv uslubi — oilada, ko'cha-ko'yda kishilarning fikr almashishi jarayonida qo'llanadigan nutq uslubi

Uslubiy betaraf so‘zlar — ayrim nutq uslubi doirasida qo'llanmaydigan so'zlar

Uslubiy xoslangan so‘zlar — ayrim nutq uslubi doirasidagina qo'llanadigan so'zlar

O'zlashtirma gap — mazmuni saqlanib, shakli o'zgartirilgan gap

Hol-ish harakatning qanday ro’y berishi, o’rni paytini ifodalovchi gap bo’lagi.

Idioma-o’z asl ma’nosidan uzoqlashgan so’z va so’zlar birikmasi.

Matn-ma’lum maqsad yoki firni bir necha gaplar bilan ifodalagan yaxlit nutq birligi.

Undalma-nutq qaratilgan shaxs yoki narsani bildiruvchi bo’lak.