Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Falsafiy bilim tarkibi
Naturfalsafadan falsafiy bilimlarni bo‘linishiga o‘tish
Falsafa o‘zining dastlabki cho‘qqilariga juda qadimgi zamonlardanoq, ya'ni, matematikani istisno qilganda, boshqa fanlar endigina vujudga kelayotgan davrdayoq erishgan edi. Mushohada (fikrlash, tasavvur qilish)dan foydalanib, falsafa hali fanlar javob bera olmagan savollarga javob berishga urinib, naturfalsafa, ya'ni tabiat falsafasi sifatida yuzaga chiqqan. Tabiatni o‘rganuvchi faylasuflar o‘z falsafiy muammolari bilan bir qatorda hozirda alohida fan bo‘lib shakllangan: fizika, astronomiya, biologiya va boshqa fanlarning muammolari bilan ham shug‘ullangan edilar. Shu bois tabiat falsafasi falsafiy g‘oyalar, ilmiy empirik dalillar, shuningdek xurofot, afsun, alkimyo, astrologiya va boshqalar qorishmasidan iborat bo‘lib qolgan edi. Tabiat falsafasi inson bilishining rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi. Dunyoning moddiy birligi, moddalarning atom tuzilishi, Quyosh tizimi, sayyoralarining kelib chiqishi, olam tuzilishi va boshqa g‘oyalar tabiat falsafasida tug‘ildi va rivoj topdi.
Biroq XVII asrdan boshlab tabiat falsafasi tabiatshunoslik rivojini to‘xtatib kola boshladi. Mexanikaning paydo bo‘lishi bilan birga fan o‘zining butunlay boshqacha mushohadaga asoslangan birinchi mexanik dunyo manzarasi (tabiat tizimi)ni yaratdi. Shu munosabat bilan, nazariy tabiatshunoslikning otasi bo‘lmish Nyuton olimlarni naturfalsafiy mushohidaga haddan tashqari berilib ketishdan ogohlantirib, o‘zining mashhur «Fizika, metafizikadan qo‘rq!» iborasini aytgan edi.
Tabiiy fanlarning mustaqil rivojlana borishi bilan tabiat falsafasi o‘z o‘rnini nazariy jihatdan shakllangan tabiatshunoslikka bo‘shatib bera boshladi. Ayni bir vaqtda falsafiy bilimlarning o‘zida bo‘linish yuz bera boshladi.


Asosiy falsafiy fanlar
Hozirgi zamon falsafasi doirasida ko‘pincha quyidagi mustaqil sohalarni ajratishadi: falsafa tarixi, ontologiya - borliq to‘g‘risidagi ta'limot, gnoseologiya (epistemologiya) - bilish to‘g‘risidagi ta'limot, aksiologiya - qadriyatlar to‘g‘risidagi ta'limot, falsafiy antropologiya - inson to‘g‘risidagi ta'limot, ijtimoiy falsafa – jamiyat to‘g‘risidagi ta'limot, mantiq – tafakkur qonunlari va shakllari to‘g‘risidagi ta'limot, etika – axloq to‘g‘risidagi ta'limot, estetika – go‘zallik to‘g‘risidagi ta'limot.
Shuningdek tabiatshunoslik falsafasi, din falsafasi, huquq falsafasi, fan falsafasi, texnika falsafasi, tarix falsafasi, madaniyat falsafasi, siyosat falsafasi, global muammolar falsafasi kabi bugungi kunda mustaqil fan maqomini olish bilan birbutun yo‘nalishlarga ajralgan. Ulaning har birining o‘z tushunish apparati hamda muammoni hal qilishning o‘ziga xos usullari bor.
U yoki bu falsafiy fanning rivojlanish darajasi turlichadir. Ulardan ba'zilari (masalan, ontologiya) falsafa ibtidosida vujudga kelgan bo‘lsa, boshqalari (global muammolar falsafasi yoki texnika falsafasi) XX asr mahsulidir.
Falsafiy fanlarning mustaqilligi to‘g‘risida gapirganda, mustaqillikning o‘zini nisbiyligini nazarda tutish kerak. Falsafiy fanlar bir-biridan uzilib qolgan emas, ular o‘zaro yaqindan aloqada va o‘zaro bog‘liqdir. Ularning negiz mavzulari ko‘pincha bir-biri bilan yondosh keladi: mantiq va bilish, bilish va din, din va axloq, axloq va san'at va hakozo. Falsafiy fanlar ayniqsa, muayyan tizimlar va oqimlar doirasida o‘zaro aloqador va o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Masalan, Xegel tizimida dialektika yoki ruh fenomenologiyasini tushunmay turib, na uning Mantig‘ini va na uning Falsafa tarixini anglab bo‘ladi. Xuddi shuningdek, masalan, neokonfutsianchilik va dzen-buddaviylikda ontologiya, bilish nazariyasi va etika o‘zaro aloqadordirlar.
Falsafiy bilimlar tarkibida fanlarning ko‘p xilligi tabiiy tizimlilikka ega. Shuning uchun falsafa haqida tizim sifatida gapirish mumkin. Falsafaning bir butunligi va tizim xususiyatiga egaligi dunyoning bir butunligi va yaxlitligidan kelib chiqadi. Umuman inson bilimining tizim tarzidaligi, uning o‘z tashkiliy tuzilishiga yo‘nalganligi va falsafa predmetining tizimga xosligi shundan kelib chiqadi. Agar biz yuqorida keltirilgan falsafiy fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, unda ular orqali falsafa predmetining ko‘p qirraligi va naqadar boy ekanligining ifodalanishini ko‘ramiz.

2-bob. FALSAFANING ASOSIY MUAMMOLARI, YO‘NALIShLARI VA USULLARI