Ayollar va qizlarga nisbatan zo’ravonlik

Ayollar va qizlarga nisbatan zo’ravonlik
Birlashgan Millatlar Tashkiloti(BMT)ning ,,Ayollarga nisbatan zo’ravonlikka barham berish to’g’risidagi deklaratsiyasi”da “ayollarga nisbatan zo’ravonli-erkaklar va ayollar o;rtasidagi tarixan teng bo’lmagan kuch munosabatlarning ko’rinishi” va “ayollarni erkaklar bilan solishtirganda bo’ysunuvchi mavqe’ga majburlashning muhim ijtimoiy mexanizmlaridan biri.” ,deya ta’kidlangan. Ayollar va qizlarga nisbatan zo’ravonlik holatlarinpandemiya darajasidagi muammodir.Dunyo bo’ylab har uch ayoldan kamida bittasi hayoti davomida kaltaklanish, jinsiy aloqaga majburlaning yoki boshqa yol bilan zo;ravonlikka duchor bo’lish holatlaridan aziyat chekkan.
Ayollarga nisbatan zo’ravonlik(qisqartma sifatida:ANZ) holatlari juda uzoq tarixga ega.Bunday zo’ravonlik hodisalari va ularning intensivligi vaqt o’tishi bilan o’zgarib brogan hamda bugungi kunda ham jamiyatlar orasida farqlanadi. Ushbu holatlarga,ko’pincha,jamiyatda yoki shaxslararo munosabatlarda ayollarni bo’ysundirish mexanizmi sifatida qaraladi. Bu kabi jinoyatlar huquqbuzarlik,ustunlik,misoginiya yoki shunga o’xshash munosabatlarda jinoyatchining ayollarga nisbatan zo’ravon tabiatini yuzaga keltirishi mumkin.
Ayollarga nisbatan zo’ravonlik tarixini kuzatish qiyin bo’lsada,zo’ravonlikning katta qismi qabul qilinganlidi,kechirilganligi va hatto qonuniy ruhsat etilganligi olimlarga malum. Masalan, Rim qonunchiligi erkaklarga o’z xotinlarini hatto o’limgacha jazolash huquqi berilganligi va jodugarlarni yoqish jazosi ham cherkov tomonidan, ham davlat tomonidan ma’qullangan .Zo’ravonlikning bir nechta shakllari dunyoning ayrim qismlarida,ko’pincha rivojlanayotgan mamlakatlarda keng tarqalgan. Misol qilib qaraydign bo’lsak, sehr qilganlidi uchun jazolash va kelin kuydirish “marosimlari’ Hindiston,Bangladeshva Nepal , kislota sepish holatlari Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, jumladan Kambodjada, nomusga tajovvuz qilish Yaqin Sharq va Janubiy Osiyo davlatlarida, ayol jinsiy a’zolarini kesish jinoyati Afrika mamlakatlarida . O’g’irlab ketish yo’li bilan turmush qurish Efiopiya, Markaziy Osiyo va Kavkaz davlatlarida kuzatiluvchi holatlardan biridir. Kelin uchun tovon to’lash(kelinni sotish,qalin puli) bilan bog’liq suiste’mollik(zo’ravonlik, odam savdosi va majburiy nikoh) holatlari Sahroi Kabir mamlakatkatlaridan to Janubiy Afrika va Okeaniya mintaqalarigacha bo’lgan hududlarda keng tarqalgan holat.
Ayollarga nisbatan zo'ravonlikning muayyan shakllarini tushuntirish uchun madaniyatni jalb qilish ularni qonuniylashtirishi mumkin bo'lgan xavflarni keltirib chiqaradi. Shuningdek, madaniy urf-odatlar, mahalliy urf-odatlar va ijtimoiy kutishlar, shuningdek, dinni turli xil talqin qilish bilan suiiste'mol qilish amaliyoti bilan o'zaro aloqa qilish usullari haqida bahs va munozaralar mavjud. Xususan, ayollarga qarshi ba'zi zo'ravonlik harakatlarining madaniy asoslarini ba'zi davlatlar va ko'plab mamlakatlarning ijtimoiy guruhlari o'zlarining an'analarini himoya qilishni da'vo qilmoqdalar. Ushbu asoslar shubhali,chunki mudofaalar aslida ta'sir ko'rsatganlar tomonidan emas, balki siyosiy rahbarlar yoki an'anaviy hokimiyat tomonidan bildirilgan. Madaniyatning sezgirligi va hurmatiga bo'lgan ehtiyoj ham bu elementni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi; shu tariqa nozik munozara boshlandi va davom etmoqda.Ushbu zo'ravonlikning zararli oqibatlarini tan olish tarixi ham bo'lgan. 1870-yillarda Qo'shma Shtatlardagi sudlar er "adashgan xotinni jismonan jazolash" huquqiga ega degan umumiy qonunni tan olishni to'xtatdilar. Ushbu huquqni birinchi bo'lib bekor qilgan davlat 1871 yilda Alabama edi. Buyuk Britaniyada erning mo''tadil huquqni berish huquqi jismoniy jazo xotiniga uni "vazifa doirasida" ushlab turish 1891 yilda olib tashlangan.
20 va 21-asrlarda, xususan, 1990-yillardan boshlab, milliy va xalqaro miqyosda ayollarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish bo'yicha tadqiqotlar olib borish, xabardorlikni oshirish va targ'ib qilish bo'yicha faollik oshdi. Ko'pincha, ayollarga nisbatan zo'ravonlik sog'liqni saqlash muammosi, shuningdek, inson huquqlarini buzish sifatida qabul qilingan. 2002 yilda o'tkazilgan bir tadqiqotga ko'ra, dunyodagi har beshinchi ayoldan kamida bittasi bir umr davomida bir erkak tomonidan jismoniy yoki jinsiy zo'ravonlikka uchragan va "15-44 yoshdagi ayollarning o'limi va sog'lig'i shuncha jinsga bog'liq. Saraton kasalligi va bezovtalik va yo'l-transport hodisalari bilan solishtirganda, bu kasallikning katta sababidir. "
Ayollarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish bo'yicha xalqaro darajadagi eng muhim bosqichlardan ba'zilari quyidagilardir:1979 yil Ayollarga nisbatan kamsitilishning barcha turlarini yo'q qilish to'g'risidagi konventsiya (CEDAW), bu 12 va 19-tavsiyalarda zo'ravonlikni ayollarga nisbatan kamsitishning bir qismi sifatida tan oladi.1993 yil Inson huquqlari bo'yicha Butunjahon konferentsiyasi ayollarga nisbatan zo'ravonlikni inson huquqlarini buzish deb tan olgan va BMTning quyidagi deklaratsiyasiga yordam bergan.
1993 yilgi BMT Ayollarga nisbatan zo'ravonlikni yo'q qilish to'g'risidagi deklaratsiya ayollarga nisbatan zo'ravonlikni aniq belgilaydigan va hal qiluvchi birinchi xalqaro hujjat edi. Ushbu hujjat ayollarga nisbatan zo'ravonlikni tushunishda gender tengsizligining tarixiy jihatdan to hozirgi kungacha mavjud bo'lgan xususiyatiga alohida ishora qiladi.[41] (Hozirgi 2-xatboshisini shu yerga kiriting). Ushbu Deklaratsiya, shuningdek o'sha yilgi Butunjahon konferentsiyasi ko'pincha "burilish nuqtasi" sifatida qaraladi, unda xalqaro hamjamiyat tomonidan ayollarga nisbatan zo'ravonlik masalasini ko'rib chiqishga jiddiyroq e'tibor berila boshlandi va shundan so'ng ko'proq mamlakatlar safarbar qilindi bu muammo.1994 yil Aholi va rivojlanish bo'yicha xalqaro konferentsiya, ayollarga nisbatan zo'ravonlikni reproduktiv salomatlik va huquqlar bilan bog'lash, shuningdek, ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikning oldini olish va ularga javob berish bo'yicha hukumatlarga tavsiyalar berish.
1996 yilda Jahon sog'liqni saqlash assambleyasi (WHA) zo'ravonlikni asosiy sog'liqni saqlash muammosi deb e'lon qildi va tan olingan subtiplarga sheriklarning zo'ravonligi va jinsiy zo'ravonlik kiradi, ko'pincha zo'ravonlik ayollarga nisbatan zo'ravonlik sifatida amalga oshiriladi. Shundan so'ng 2002 yilda JSST hisoboti berildi (pastga qarang).[23] BMT, shuningdek, Ayollarga nisbatan zo'ravonlikni yo'q qilish bo'yicha harakatlarni qo'llab-quvvatlash uchun Ishonch jamg'armasini tashkil etdi.
1999 yilda BMT qabul qildi Ayollarga nisbatan kamsitilishning barcha turlarini yo'q qilish to'g'risidagi konvensiyaga ixtiyoriy protokol va 25-noyabr kuni sifatida belgilangan Xalqaro ayollarga nisbatan zo'ravonlikni yo'q qilish kuni.
2002 yilda WHA deklaratsiyasining davomi sifatida 1996 yilda zo'ravonlik asosiy sog'liqni saqlash muammosi sifatida Jahon Sog'liqni saqlash tashkiloti zo'ravonlik va sog'liqni saqlash bo'yicha birinchi Jahon hisobotini nashr etdi, unda ko'plab zo'ravonlik turlari va ularning jamoat salomatligiga ta'siri, shu jumladan ayollarga nisbatan zo'ravonlik shakllari muhokama qilindi. Hisobotda fuqarolik jamiyati tashkilotlari va ayollarga nisbatan genderga asoslangan zo'ravonlikka qarshi kurashga qaratilgan faoliyatning 1970 yildan 1990 yillarga qadar keskin o'sishi alohida qayd etilgan.
2004 yilda, Jahon Sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan nashr etilgan "Ayollar salomatligi va ayollarga nisbatan oiladagi zo'ravonlik bo'yicha ko'p mamlakatlardagi tadqiqotlar", ayollar salomatligi va oiladagi zo'ravonlik ayollarga nisbatan zo'ravonlik, ayniqsa yaqin sheriklar tomonidan zo'ravonlik tarqalishi va tarqalishini baholagan va buni ayollarning sog'lig'i natijalari bilan bog'lagan, shuningdek, ayollar foydalanadigan strategiyalar va xizmatlarni hujjatlashtirish bilan bog'liq bo'lgan dunyoning barcha mintaqalaridan kelgan 10 mamlakatda 24000 dan ortiq ayollarni so'rov qilish orqali. yaqin sheriklarning zo'ravonliklariga qarshi kurashish.
2006 yilgi BMT Bosh kotibining "Ayollarga nisbatan zo'ravonlikning barcha turlarini chuqur o'rganish", bu masala bo'yicha birinchi keng qamrovli xalqaro hujjat.
2011 yil Evropa Kengashi Ayollarga nisbatan zo'ravonlik va oiladagi zo'ravonlikning oldini olish va unga qarshi kurashish to'g'risidagi konventsiya, bu ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikka qarshi qonuniy majburiy ikkinchi mintaqaviy vosita.
2013 yilda, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar maqomi bo'yicha komissiyasi (CSW) ayollar va qizlarga nisbatan zo'ravonlikning barcha turlarini yo'q qilish va oldini olish bo'yicha kelishilgan xulosalarni qabul qildi (ilgari kelishilgan xulosalar bo'lmagan).
Oʻzbekiston Respublikasida istiqomat qiluvchi har qanday ayol jinsiga mansub shaxsga nisbatan ruhiy, jismoniy, jinsiy va boshqa koʻrinishlarda amalga oshiriluvchi jinoyatlar toʻplami. Bu kabi jinoiy hodisalar, asosan, erkak jinsiga mansub shaxs tomonidan ayol jinsiga taalluqli sherigiga nisbatan amalga oshirilgan zoʻravonlik holatlari, jumladan, kaltaklash, psixologik zo‘ravonlik, oilaviy zo‘rlash, qotillik, jinsiy tajovuz va taʼqiblar, shuningdek, zoʻrlash, zo‘ravonlik bilan jinsiy aloqada bo‘lish, istalmagan jinsiy oqibatlar, bolalarga nisbatan jinsiy zoʻravonlik, majburiy nikoh, koʻcha bezoriligi, taʼqib qilish, cyberbullying kabi tazyiqlar taʼsirida xotin-qizlar huquqlarining poymol qilinishi orqali namoyon boʻladi.
Oʻzbekistonda 2021-yilning birinchi yarmi davomida qariyb 18 ming nafar ayol tazyiqqa uchragani aniqlangan. Ulardan 9 ming nafari ruhiy zo‘ravonlik qurboni boʻlgan. Ushbu koʻrsatkich 2020-yilning mos davriga nisbatan 2,5 baravar, yoki 5 ming nafarga koʻp miqdorni keltirib chiqaradi. Ushbu masala yuzasidan Oʻzbekiston Respublikasi xotin-qizlar jamoatchilik kengashi hamda Gender tengligi masalalari bo‘yicha komissiyaning kengaytirilgan yigʻilishda Senat raisi Tanzila Norboyeva alohida taʼkidlab oʻtgan.
Oʻzbekiston hukumati Birlashgan Millatlar Tashkiloti eʼlon qilgan „Xotin-qizlar kamsitilishining barcha shakllariga barham berish toʻgʻrisida Konvensiya“ — CEDAW (1979—1981) hujjatini 1995-yilning 18-avgust sanasida ratifikatsiya qilgan[14]. Oʻtgan shuncha vaqt davomida ayollar huquqlarini toptash holatlari tez-tez uchrab turmoqda. 2021-yilning yanvar-aprel oylari oraligʻida ichki ishlar organlariga ayollarga nisbatan zoʻravonlik va tazyiq oʻtkazish holatlari boʻyicha umumhisobda 11 070 ta murojaat kelib tushgan.
Murojaatlarning 2 772 tasi 18—30 yosh oraligʻida boʻlgan, 93 tasi esa voyaga yetmagan shaxslar tomonidan kelib tushgan. Zoʻravonlik holatlarining eng katta qismi — 9 973tasi oiladagi zoʻravonlik holatlariga toʻgri keladi. Murojaat qilgan xotin-qizlarning 5 209 nafari ruhiy, 3 813 nafari jismoniy, 166 nafari iqtisodiy, 44 nafari jinsiy zoʻravonlik, shuningdek, 1 838 nafari zulm va tazyiq oʻtkazishlarga uchraganini bildirib oʻtishgan[13]. Ayollarga nisbatan zoʻravonlik jinoyati turli xil koʻrinishlarda namoyon boʻladi. Jumladan, oilada, jismoniy, ruhiy, jinsiy zoʻravonlik hamda tahqirlash va tazyiq oʻtkazish kabi jinoyatlar tez-tez uchrab turadi.
Respublikada ayollarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarining oldini olish maqsadida 2019-yilning 2-sentabr sanasida amal qilish muddatini boshlagan OʻRQ-561-sonli „Xotin-qizlarni tazyiq va zoʻravonlikdan himoya qilish“ toʻgʻrisidagi qonun Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 17-avgustda qabul qilingan Senat tomonidan 2019-yil 23-avgustda ma’qullangan.
2021-yilning 19-may sanasida Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-5116-sonli qaroriga binoan Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi qoshida „Ayollarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish respublika markazi“ va uning hududiy boʻlimlari tashkil etildi Ushbu markaz oʻz tarkibiga quyidagicha vazifalarni qamrab oladi:Zoʻravonlikdan jabr koʻrgan, oʻz joniga suiqasd qilgan yoki oʻz joniga qasd qilishga moyilligi boʻlgan xotin-qizlarga anonim tarzda shoshilinch tibbiy, psixologik, ijtimoiy, pedagogik, huquqiy va shu kabi yordamlar koʻrsatish; Ogʻir ijtimoiy ahvolda boʻlgan, jumladan oilaviy muammolar va turmushida zoʻrlik qurboni boʻlgan ayollar huquqlarining kafolatlanishiga koʻmak berish; Hukumat organlari va fuqarolik jamiyatilari ayollarning oʻz joniga suiqasd qilish holatlarini oʻrganish va bunday holatlarning oldini olish, shuningdek, oʻz joniga suiqasd qilgan xotin-qizlarni normal tarzdagi hayotga qaytishlariga koʻmaklashish;„Ayollar daftari“ga kiritilgan psixologik va huquqiy maslahatga muhtoj ayollarni (tazyiq va zoʻravonlikdan jabrlangan, ijtimoiy muammolari mavjud xotin-qizlar) har tomonlama qoʻllab-quvvatlash va ularni „Ayollar daftari“dan chiqarish choralarini koʻrish.Ushbu markaz xizmatlaridan foydalanish uchun maxsus 1146 ishonch qisqa qoʻngʻiroq raqami uzluksiz faoliyat yuritib kelmoqda.
Zero, ayollarga nisbatan zo‘ravonlik tenglik, taraqqiyot va tinchlik sohasida yuksalishga erishish, shuningdek xotin-qizlar huquqini ta’minlash yo‘lidagi to‘siqdir. Barqaror rivojlanishning asosiy tamoyili – hech kim e’tibordan chetda qolmasligini ta’minlashdan iborat. Bu maqsadga esa ayollarga nisbatan zo‘ravonlikni yo‘qotmasdan erishib bo‘lmaydi.

REFERENCES

1. UN. Declaration on the Elimination of Violence against Women. United Nations. A/RES/48/104.
2.UNFPA „Addressing gender-based violence: advancing human rights“. United Nations Population Fund (UNFPA). 21-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlandi.
3. CEDAW Committee. „General recommendation No. 19: Violence against women“. ohchr.org. Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (1992). 20-iyul 2022-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 10-mart 2021-yil.
4. Abdullayev, S. „Ayollarga nisbatan zo‘ravonlik ortgan. BMT 16 kunlik kampaniyaga start berdi“. Qalampir.uz. “QALAMPIR” MChJ. Qaraldi: 7-avgust 2022-yil.
5. „18+: O‘zbekistonda ayollarga nisbatan zo‘ravonlik, tahdid, tazyiq keskin oshdi“. Qalampir.uz. Qaraldi: 7-avgust 2022-yil.
6. „O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 02.09.2019-yildagi O‘RQ-561-son“. Lex.uz. Qaraldi: 7-avgust 2022-yil.
7.„Gender zo’ravonlik sabablari“. Uzbekistan.ureport.in. Qaraldi: 7-avgust 2022-yil.
8.„Зўравонликка йўл йўқ! Нет насилию!“. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
9. „O‘zbekistonda xotin-qizlarga nisbatan zo‘ravonlik holatlari. Raqamlar rasmiy ma'lumotlardagidan ham ko‘p bo‘lishi mumkin“. Kun.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
10.„Xotin-qizlarni kamsitishining barcha shakllariga barham berish to‘g‘risida Konventsiya“. Advice.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
11. „Ichki Ishlar Vazirligining zo'ravonlik holatlari bo'yicha tahlili“. Telegram.org. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
12.„Хотин-қизларга нисбатан қайд этилган зўравонлик ҳолатларининг 87 фоизи оилада содир этилган“. Kun.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
13. „Xotin-qizlarga nisbatan sodir e'tilgan zo'ravonlik holatlarining 34 330 tasi yoki-87 foizi oilada sodir e'tilgan“. Telegram.org. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
14. „2021-yilda ayollarga nisbatan zo‘ravonlik holatlarining 87 foizi oilada sodir etilgan“. Gazeta.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
15. „«Bizda maishiy zo‘ravonlikka oilaviy masala sifatida qaraladi» - TDYuU mustaqil tadqiqotchisi bilan suhbat“. Kun.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
16. „XOTIN-QIZLARNI TAZYIQ VA ZO‘RAVONLIKDAN HIMOYA QILISH TO‘G‘RISIDA“. Lex.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
17.„ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИ: ЗЎРАВОНЛИК ҲОЛАТЛАРИ БЎЙИЧА МУРОЖААТЛАР ТАҲЛИЛИ“. Telegram.org. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
18.„O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 19.05.2021-yildagi PQ-5116-son“. Lex.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
19.„Ayollarni reabilitatsiya qilish va moslashtirish respublika markazi“. Advice.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
„ЗЎРЛИК ИШЛАТИШДАН ЖАБР КЎРГАН ХОТИН-ҚИЗЛАРНИ РЕАБИЛИТАЦИЯ ҚИЛИШГА ОИД ҚЎШИМЧА ЧОРА-ТАДБИРЛАР ТЎҒРИСИДА“. Lex.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
Abduazimova, Lola „AYOLLARNI REABILITATSIYA QILISH VA MOSLASHTIRISH MARKAZLARI QANDAY FAOLIYAT YURITADI PODROBNEYE: HTTPS://WWW.NORMA.UZ/OZ/QONUNCHILIKDA_YANGI/AELLARNI_REABILITACIYA_QILISH_VA_MOSLASHTIRISH_MARKAZLARI_QANDAY_FAOLIYAT_YURITADI“. Norma.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.
„ХОТИН-ҚИЗЛАРНИ ТАЗЙИҚ ВА ЗЎРАВОНЛИКДАН ҲИМОЯ ҚИЛИШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЧОРА-ТАДБИРЛАРИ ТЎҒРИСИДА“. Lex.uz. Qaraldi: 8-avgust 2022-yil.