Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti Ta’biyattanıw fakulteti

Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti 

 

Ta’biyattanıw fakulteti 

 

 

Geografiya kafedrası 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ass.Serikbaev M. 

 

Materikler ha’m okeanlar ta’biyiy geografiyasıı 

 

pa’ninen lektsiya teksti 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

No’kis 2008-jıl. 

 

 

Lektsiya 1. 

Tema: Materikler h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy geografiyası 

 Kirisiw. 

1. Materikler h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy geografiyasının’ maxset wazıypaları. 

2. Materikler h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy geografiyasının’ basqa pa’nler menen baylanısı. 

3. Materikler h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy geografiyası pa’ninin’ izertlew obektleri. 

 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar  tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini oqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y.   

 

 

«Materiklerdin’ h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy geografiyası» kursı ta’biyiy geografiya 

tsiklındag’ı pa’nler arasında tiykarg’ı kurs bolıp esaplanadı. Bul pa’nnin’ izertlew obektisi 

geografiyalıq qabıq bolıp tabıladı. Geografiyalıq qabıq bul o’z-ara baylanıslı jer qabıg’ı 

atmosferasının’ to’mengi qatlamın, gidrosfera, biosfera, letosferanın’ joqarg’ı qabatın o’z ishine 

aladı. Geografiyalıq qabıqtı jeke tu’rde izertleytug’ın ta’biyiy geografiyalıq pa’nler menen bul  

pa’n tıg’ız baylanısta izertleydi. Ma’selen geologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topıraqtanıw, 

biogeografiya h’a’m t b pa’nler. 

 Geografiyalıq qabıq bul tutas kompleks retinde onın’ quramı, rawajlanıwh’ı h’a’m og’an 

ta’n tiykarg’ı  nızamlıqlar ulıwma jer tanıw kursında o’tiledi. Geografiyalıq qabıq bir tutas 

kompleks bolıp onın’ komponentleri o’z-ara tıg’ız baylanısta boladı. Geografiyalıq qabıq 

ken’islik boyınsha bo’liniw o’zgesheliklerine iye. Bunday bo’liniwlerdi geokompleksler, ta’biyiy 

komleksler,geosistemalar, landshaftlar dep ataydı. Ta’biyiy geografiyalıq rayonlastırıw 

protsessinde alıp barıladı. 

 

En’ u’lken ta’biyiy kompleks geografiyalıq qabıq bolsa, ol o’z na’wbetinde kishi ta’biyiy 

komplekslerge bo’linedi. Mısalı materiklik ta’biyiy kompleks, okeanlıq ta’biyiy komleks h’a’m 

t.b. Jer sharı materekler h’a’m okeanlardan turadı. Materik-jer qabıg’ının’ en’ iri, u’lken 

qurg’aqlıq tipindegi massibi bolıp esaplanadı. Onın’ u’lken bo’limi dunya ju’zlik okean 

kaddinin’ u’stinde jaylasqan. Geologiyalıq payda bolıwı boyınsha to’mendegi altı u’lken jer 

massivlerin ko’rsetiwge boladı. Evraziya, Afrika, Arqa Amerika, Kubla Amerika, Avstraliya 

h’a’m Antraktidida. Sonın’ menen birge jerdi shar ta’rizli formada ekenligin da’llilep izertlegen. 

(Atawlar, yarım atawlar, okeanlar, ten’izler, qoltıqlar h’a’m bug’azlar h’aqqında tu’siniklerdi 

soraw-jıwap formasında sheshemiz) Waqtında sayaxatshılar dunya ju’zin kontinentlerge bo’lgen. 

 Ha’zirgi 

waqıtları dunya ju’zi kontinentlerinin’  altı ataması saqlang’an. Evropa, Aziya, 

Afrika, Amerika, Avstraliya, Antraktika. 

 

Ha’r bir materektin’ ladshaftlıq strukturası, geografiyalıq qabıqtın’ ulıwma bo’liniwshi 

regionalıq ko’rsetkishlerin anıqlaydı. Sonlıqtan birinshiden geografiyanın’ tiykarg’ı qa’siyetlerin 

u’yrenip son’ materek h’a’m okeanlardın’ ta’biyiy sharayatlarına spatlama beremiz. 

 

Jer yadrodan h’a’m bir neshe qorshap turg’an qatlamlardan turatug’nlıg’ı ma’lim. Onı 

joqarsınan atmosfera qorshap turadı. Okeanlar menen ten’izler h’a’m qurg’aqshılıqtag’ı suwlar 

gidrosferanı payda etedi. Gidrosfera ushın tiykar bolıp jerdin’ qattı qorınan turg’an qatlamı 

litosfera xızmet etedi. Litosferanın’ joqarg’ı qatlamına, atmosferanın’ to’mengi bo’limine h’a’r 

qıylı organizmler jaylasqan bolıp, olar biosferanı quraydı. Ko’rsetilgen qorshap turg’an 

qatlamlardın’ h’a’mmesi jerdin’ betinde bir-biri menen tutasıp, o’z-ara ta’sir jasaytug’ın ayrıqsha 

jerlerdi qorshap turg’an geografiyalıq qatlamlardı payda etedi. 

 

 

 

Lektsiya 2. 

Tema: Geografiyalıq qabıq h’aqqında tu’sinik 

Reje: 

1. Jerdin’ geografiyalıq qabıqlarına sıpatlama. 

2. Geografiyalıq qabıqtın’ o’zgeshelikleri h’a’m jer beti relef formalarının’ qa’liplesiwi. 

3. Geografiyalıq qabıqtın’ rawajlanıw nızamlıqları. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar  tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 Geosferanın’ shegarasında geosferaga jer astınan h’a’m kosmostan belgili mug’darda 

energiya h’a’m zatlar bo’linip shıg’adı (jer astınan magma h’a’m jer astı ıssılıg’ı). Quyash h’a’m 

kosmoslıq energiya geosferada jıllılıq energiyasına o’zgeredi h’a’m jerdin’ ishki energiyası 

menen baylanısadı. Sonın’ tiykarınan jer astınan jıllılıq shıg’adı. Bul energiya tolıg’ı menen 

endogenlik protsesske jolıg’adı. Jer astınan jer u’stinen jaqtılıq ag’ımının’ ku’shi neosferag’a 

ku’n nurının’ keliw jıllılıg’ına qarag’anda 4000 ese ko’p quyash energiyası (968•10

10

 Dj/jılına) 

jer u’stindegi bolatug’ın h’a’r qıylı protsesslerdin’ h’a’m en’ baslılısı tirishiliktin’ baslı tiykarı 

bolıp esaplanadı. 

 Geografiyanın’ rawajlanıwh’ h’arakteri planetriyalıq-kosmoslıq h’arakterge qaray onın’ 

payda bolıwı h’a’m zonal regionallıq qa’siyetinen to’mendegi en’ baslıların bo’lip ko’rsetiwge 

boladı. 

 1. 

Jerdin’ 

massasın (1976•10

18

 ton) jer sharı o’zgeshe ximiyalıq sostavtan turadı. Sol 

sostavtan jer qabıg’ı, atmosfera, gidrosfera du’zilgen h’a’m awırlıq ku’shin anıqlaydı. 

 

2. Jerdin’ quyash sistemasında jaylasıwı jerdin’ quyashtan ortasha qashıqlıg’ı 149,5 

mln.km. 

 

3. Jerdin’ quyash do’gereginde ellipsoid orbita boylap 29,76 km/s tezlik penen 

aylanıwg’a h’a’m o’z ko’sheri do’gereginde (23 saat 56 min 4 sek) aylanıwı eliptika ken’isligine 

jer sharının’ qıyalıg’ı 66

0

 33 22  

 

4. Jerdin’ forması geoid formasın iyelep onın’ radyusı 6371 km, ekvatorlıq radyusı 6378 

km, polyarlıq radyusı 21,3 km kem. 

 5. 

Jerdin’ 

joldası Ay (massası 735•10

17

 ton, jerden ortasha qashıqlıg’ı 384400 km) bolıp 

jerdin’ a’tirapında h’a’reket etip tasıw ,qaytıw qublısların payda etedi. 

 

6. Jerdin’ jası planeta retinde 4,7 mlrd, jıl dep esaplanadı. 

 

Bul faktorlar ma’wsimlerdin’ o’zgeriwin, ku’n h’a’m tu’nnin’ almasıwın, quyash 

energiyasının’ kenlikler boyınsha tiykarınan, h’awa massalarının’ bo’liniwin, onın’ ulıwma 

tsirkulyatsiyasın, ta’biyiy protsesslerdin’ zonalılıg’ın payda etedi. 

 

Jer  qırtısının’ ortasha qalın’lıg’ı 35 km. Bazalt to’mengi qabatının’ qalın’lıg’ı 35 km, 

granit qabatı 15 km, sho’gindi qabatı 2-3 km. 

 Jer 

qabatının’ tawlarda qalın’lıg’ı 70 km, okean astında 10 km. Okean astında bazalt 

h’a’m sho’gindi qabat bolıp, grant qabatı bolmaydı. 

 Jer 

qabatı subkontinentallıq h’a’m subokeanlıq bolıp ekige bo’linedi. Geosferanın’ 

joqarg’ı shegarası tropopawza bolıp ployarlıq u’lkelerde 8-9 km, ortasha ken’isliklerde 12-13 

km, ekvatorda 16-17 km jetedi. 

 Stratosferanın’ biyikligi 50-55 km jetedi. Ozon qabatı tirishilikke zıyanlı ultrafiolet 

nurlardı uslap qaladı. Geografiyalıq qabıqtın’ to’mengi shegarasın S.V.Kalesnik 200-300 m 

a’tirapında anıqlaydı. 

 

 

 Jer betinin’ rawajlanıwı h’aqqında tu’sinik. 

 Quyash 

sistemasındag’ı planetalar h’a’m jerdin’ payda bolıwı h’aqqında 

problemalar ele gipoteza ramkasınan shıqqan joq. (a’zirgi zaman tu’siniklerge qarag’anda 

(O.Yu.Shmid, A.P.Vinogradov h’.t.b). bunnan 5 mlrd jıl burın quyash energiyasında gaz-

shan’ tozanlar bolıp, quyashtın’ gravitatsiyalıq maydanına tu’sin awır elementler yadro 

qabatın payda etken. 

 

Materik h’a’m okeanlardın’ payda bolıwı h’aqqında burinan kiyatırg’an tu’siniklerge 

qosımsha h’a’zir litosferalıq plitalardın’ tektonikası teoriyası payda boldı.  

 Ha’zirgi 

waqıtta to’mendegi iri litosferalıq plitalar bar. 

1) Evraziyalıq, 2) Shıg’ıs Aziyalıq 3) Afrikalıq 4) Arabiya 5) Xindoavstraliya 6) Tınısh okeanı 7) 

Arqa Amerikalıq 8) Qubla Amerikalıq 9) Antraktikalıq. 

 Orta-Antraktikalıq qırlar riftlik zonası en’ aktiv zona bolıp, jılına 6 sm Amerikalıq plita 

batısqa, Evroaziyalıq plita shıg’ısqa jıljıydı.  Arabstan,  Hindstan  h’a’m Avstraliya arqa-shıg’ısqa 

jıljımaqta. Ha’zir denudatsiya protsessi na’tiyjesinde A.P. Lisitsiyanın’ esaplawı boyınsha 

okeang’a jılına 27 mlrd.t qattı bo’lekler h’a’m 3,2 mlrd.t erigen zatlar, dariya ag’ısları 

na’tiyjesinde ag’ıp baradı. 

 Jer 

sharında tawlar 43% iyeliydi, tegislik platformalı oblastlar 57% iyeliydi. Evropada 

tawlar 30%, Aziyada 57%, Afrikada 16%, Arqa Amerikada 39%, Qubla Amerikada 23%  h’a’m 

Avstraliya, Okeaniyada 26% iyeleydi. 

 

Bunnan 300 mln. jıl burın Pangeya qurg’aqlıg’ı Lavraziya h’a’m Gondvanag’a bo’lingen. 

Son’g’ı 70 mln jıl burın Gondvana h’a’m Lavraziya ja’ne mayda qurg’aqshılıqlarg’a bo’lingen, 

Gondvana Brazilya, Antraktida, Afrika, Arabiya, Hindistan h’a’m Avstraliyag’a 

qurg’aqshılıqlarına bo’lingen bolsa, Lavraziya Evraziya h’a’m Arqa Amerika qurg’aqlıg’ına 

bo’lingen. 

 Kaynozoy 

erasında biyik taw sistemaları payda bolg’an. Pireney, Alıp, Kavkaz, 

Gindukush, Tyan-Shan, Pamir, Kunlun, And, Kordiler h’.t.b. Jer beti poyaslıq, zonalıq 

bo’liniwlerge iye. 

 

İ.P.Gerasimov h’a’m Yu.A.Mesheryakov matereklerdi geomorfologiyalıq du’zilisi 

jag’ınan to’mendegishe bo’ledi. 

 Geotektura-subkontinent-fiz-geografiyalıq el. 

 

 

 

Lektsiya 3. 

Tema: Jer betine quyash energiyasının’ bo’listiriliwi h’a’m klimat poyasları . 

Reje: 

1. Jer betinde quyash energiyasının’ bo’listiriliwi. 

2. Jer betinde klimat poyaslarının’ qa’liplesiwi. 

3. Jer betinde geografiyalıq zonalardın’ poyaslar boyınsha tarqalıwı. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar  tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 

Geosferada quyash energiyasının’ tu’setug’ının h’a’m tranformatsiylanıwın analizlesek. 

Bizin’ planetamız Quyash energiyasınan 5628•10

21

 Dj/jil aladı. Ulıwma quyash radiatsiyasının’ 

mug’darınan atmosferanın’ sırtqı qatlamlarına tu’setug’ın 22% nurların bultlar qatlamı  

qaytaradı. Quyash radiatsiyasının’ tek g’ana yarımı jer u’stine jetedi, sonın’ ishinde 7% qaytadan 

dunya ju’zi ken’isliklerge qaytadı, al qalg’an 43% tin jer beti ishine jutıp geosferada 

landshaftlardın’ rawajlanıwında baslı energetikalıq baza bolıp esaplanadı.  

 Sol 

nurlı quyash energiyasının’ 43%, jer beti jıllılıqqa transformatsiya etip, 15% jıllılıq 

tolqınlar tu’rinde troposferag’a nurlanıp, onı belgili bir mug’darda jılıtıp, h’awanın’ 

temperaturasın anıqlaydı. Al qalg’an 28% jer betinin’ jılılıq balanısın quraydı (Ortasha 

3024•10

2

  –Dj/sm

2

• jil), qurg’aqlıq ushın (2038•10

2

 Dj/sm

2

•jil). Bul jıllılıq tiykarında fizikalıq 

puwlanıwg’a jumsalıp, fotosintez h’a’m transpormatsiyag’a h’a’m de jer beti h’a’m atmosfera 

arasındag’ı molekulyar-turbuleytlik jıllılıq almasıwına jumsaladı (5%). 

 Fotosintetikalıq aktiv radiatsiya ko’rinetug’ın ko’k fioletiviy h’a’m qızıl-sarı spektorlarda 

jaylasqan h’a’m 50% joqarı emes quyash jıllılıq poyaslar boyınsha bo’lingenlikten jer betin bir 

tegis qızdırmaydı. 

 Sonın’ ushın polyuslarda (1 km biyiklikke deyin) joqarı basımlı suyıq oblastlar jaylasqan, 

al ekvatorda (8-10 km biyiklikke shekem) jıllı to’mengi basım oblastları jaylasqan. Hawa 

h’a’reketi basım oblastları boyınsha joqarı basımnan to’mengi basımg’a h’a’reket etedi. Jerdin’ 

aylanıwına baylanıslı samalar o’zinin’ bag’ıtın arqa yarım sharda ong’a, tu’slik yarım sharg’a 

shepke h’a’reket etedi. Jer betinde to’mengi basım obl. tsiklon, joqarg’ı basım obl. anttsiklonlar 

qa’liplesedi. 

 Jer 

sharında tiykarınan 4 tiptegi h’awa massaları bar. 

1. Ekvatorlıq 

2. Tropikalıq 

3. Ortasha 

4. Arkitikalıq h’a’m Antarktikalıq 

 

Klimat qa’liplesiwi boyınsha kontinental, ten’iz klimatı bolıp bo’linedi. 

Gidrotermikalıq sharayat h’a’m biomassanın’ o’nimdarlıg’ı. 

 Fitomassanın’ o’nimdarlıg’ı ta’biyiy jag’dayda jıllılıq h’a’m ıg’allıqqa baylanıslı. 

 Jawın-shashınnın’ ishki kontenentallıq ıg’allıq aylanısı 25% ten. Qalg’an 75% okeannan 

keledi. Jawın shashınnın’ 50% ekvatorlıq, subekvattorlıq poyasqa tuwra keledi. 1/3-ortasha 

poyasqa, 1/10-subtropik poyasqa h’a’m 1/20-polyarlıq poyasqa tuwra keledi. Atmosferalıq 

jawın-shashınnın’ 24% dariyalarg’a ag’adı, 64% topıraqqa sin’edi, 12% topıraqtan joqarg’ı 

qabatında uslap qalınadı. 

 Qurg’aqlıqqa ortasha 800 mm/j jawın jawadı. 

 Jerdin’ 

ulıwma biomassası 2•10

12 

den  –2, 7•10 

–12

 qurg’aq massa. Tiri fitomassa 

o’nimnin’ 2/3 in qurg’aqlıq beredi usınnan 40% tog’aylar beredi. Degen menen adamlar son’g’ı 

300-jılda tog’aylardın’ maydanın 30% azayttı. 

 

Gidrotermik sharayatlar menen tıg’ız baylanısta jer kartasının’ shamal ta’siri qabatında 

geoximiya protsesslerinin’ ta’siri na’tiyjesinde geografik zonalıq baqlanadı, topıraqlardın’ 

tiykarg’ı tu’rlerinin’ tarqalıwında. Qurg’aqlıqtag’ı altı tiptegi jer qırtısının’ samal ta’siri 

qabatında avtomorflıq (elyuvial) h’a’m gidromorflıq (alyuvial) topraqlardı ajıratıwg’a boladı, bir 

birinen  ıg’allanıw rejimi boyınsha ajıraladı. Bul o’z gezeginde belgili tiptegi landshaftlardın’ 

payda bolıwına alıp keledi. 

 Avtomorflıq landshaftlar-suw ayırg’ıshlardan payda boladı, gidromorflıq landshaftlar 

ıg’allı pa’sliklerde payda boladı. 

Geografiyalıq poyaslar 

 Planetamızdın’ shar ta’rizli forması h’a’m aylanıp turg’anlıg’ı, onın’ betine quyash 

energiyasının’ poyas boyınsha tarqalıwın alıp keledi, bul o’z gezeginde tiykarg’ı h’awa 

massalarının’, atmosferanın’ ulıwma tsirkulyatsiyasının’, gidrotermikalıq rejimnin zonnalıg’ın, 

ekzogen h’a’m geoximik, sonın’ ishinde topraq protsesslerinin’, biogeotsenozlardın’ zonalıq 

rawajlanıwında du’ziliwin alıp keledi. Sebebi h’a’r bir poyasqa o’zine ta’n ta’biyiy 

protsesslerdin’ ritmikası, landshaft zonalarının’ strukturası xarakterli, h’a’m olardı geografiyalıq 

poyaslar dep ataymız. 

 

Bul ta’biyat ajıratıp shıqqan taksonomiyalıq rayonları bir-birine ten’lestiriwge bolmaydı. 

Fiz-geografiyalıq rayonlastırıwda birden bir qıyınshılıq bolıp esaplanadı. 

 Geografiyalıq poyaslar, bir-birinen bo’lek, g’arezsiz bolıwına qaramastan, o’z ishinde 

kontinentallıg’ı h’a’m ıg’allanıw rejimi boyınsha ajraladı. Poyaslardın’ bir jerlerinde ten’iz, bir 

jerlerinde kontenental h’awa massalarının’ u’stemlik bolıwı poyastın’ qurg’aqlıq h’a’m okean 

bo’leklerinde sektorlıq differentsattsiylanıwına alıp keledi. 

 

Sektorlar tek g’ana atmosferalıq jawın-shıshınnın’ ma’wsimlik ritmikası h’a’m mug’darı 

boyınsha ajralmastan, al bioximikalıq protsesslerdin’ h’a’m sonın’ tiykarında ladshaftlardın’ 

zonalıq strukturası boyınsha ajraladı. 

 Geografiyalıq poyaslardın’ sektorlıg’ı ko’rsetilgen matereklerdin’ gipotikalıq sxeması 

poyaslardın’ payda bolıw sebeplerin ko’rsetedi. 

 Poyaslar 

arasındag’ı termikalıq, h’a’mde okean h’a’m qurg’aqlıq arasındag’ı 

ayırmashılıqlar turaqlı h’a’m ma’wsimli ta’sir etiwshi atmosferanın’ faktorların, ten’iz 

ag’ıslarının’ payda bolıwına alıp keledi. Okeannın’ qurg’aqlıqqa ta’siri birinshi gezekte 

geografiyalıq poyaslardın’ sektorlıg’ın ko’rsetedi. 

Okeandag’ı geografiyalıq poyaslar. 

Okeanlar h’aqqındag’ı a’debiyatlarda poyas h’a’m zona kategoriyaların poyaslardı zona 

dep ataydı, bul almastırıwlar tu’siniklerdin’ ma’nisin buzbaydı. Bizlerdin’ okeanlardag’ı 

geografiyalıq poyaslardın’ sistemasına okeannın’ joqarg’ı qatlamının’ bioklimatlıq zonalar 

klassifikatsiyası juwapqa sa’ykes keledi, (100-150 m teren’likke deyin). Tınısh okean 

V.G.Bogorov h’a’m Dunya ju’zi okean ushın D.B.Bogdanov ta’repinen usınıs etken 

klassifikatsiyalar. 

Okeandag’ı joqarg’ı suw qatlamının’ geografiyalıq poyaslardın’ jaylasıwında to’mendegi 

belgiler menen anıqlanadı. 

a) suwdın’ jılılıg’ı, puwlanıwı, duzlılıg’ı h’a’m tıg’ızlıg’ı, radiatsiyalıq balanıstın’ 

funktsiyası bolıp esaplanadı h’a’m tiykarg’ı h’awa massasına tiykarg’ı suw massaları sa’ykes 

keliwi. 

b) u’stemshilik etiwshi samalar (tsiklonlıq shtormalar, h’awanın’ turaqlı ag’ımları, shtil) 

h’a’m ten’iz ag’ısları. 

v) suwdın’ vertikallıq tserkulatsiyası, onın’ ishindegi kislorod, plankton h’a’m joqarı 

sho’lkemlestirilgen faunanın’ ishindegi jıynag’ı. 

Bul faktorlardın’ barlıg’ı ken’islikke qaray o’zgeredi. Hawa frontları okeanda aytarlıqtay 

bir, biraq turaqsız, sol ushın okeanda geografiyalıq poyaslardı anıqlaw ushın tiykarg’ı suw 

massalarının’ konvergentsiya sızıg’ı (uqsaslıg’ı), polyar oblast muzlarının’ jıllıq h’a’m 

ma’wsimliligi, joqarı h’a’m to’men ken’islik basım orayları za’ru’r bolıp esaplanadı. O’tkinshi 

zonalarda bar. 

Solay etip, okeanda geografiyalıq poyaslardın’ sisteması h’a’m olardın’ tiykarg’ı 

qa’siyetleri to’mendegishe ko’rsetiwge boladı. 

1. Afrikalıq poyas 

2. Subarktikalıq 

3. Ortasha 

4. Subtropik 

5. Ekvatorlıq 

6. Tropik 

7. Qubla tropik 

8. Qubla subtropik 

9. Qubla ortasha 

10. Qubla antartikalıq 

11. Qubla antarktikalıq 

Qurg’aqlıqta to’mendigi geografiyalıq poyaslar tarqalg’an 

1. Ekvatorlıq poyas (1) 

2. Subekvatorlıq poyas (2) 

3. Tropikalıq poyas (2) 

4. Subtropikalıq poyas (2) 

5. Ortasha poyas (2) 

6. Subarktikalıq poyas (2) 

7. (Arktikalıq h’a’m antarktikalıq poyaslar) (2) 

13-poyas. 

Tawlarda biyiklegen sayın komplekstin’ o’zgeriwi biyiklik poyası dep ataladı. 

 

Lektsiya 4. 

Tema: Jer betinin’ geokompleksleri h’a’m  

geografiyalıq zonalıqtın’ dinamikası. 

Reje: 

1. Geografiyalıq komplekslerdin’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı. 

2. Geografiyalıq komplekslerdin’ du’zilisi. 

3. Geografiyalıq zonalılıqtın’ rawajlanıw dinamikası. 

A’debiyatlar. 

1. Vlasova .T.V. «Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov» Tom I-II Moskva 

Prosvechenie 1986 g. 

2. Reabchikov A.M. «Dunyo qitalari tabiiy geografiyasi» Toshkent 1988 yil. 

3. Vlasova. T. V. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent 1985 –yil. 

4. Qurbaniezov.R. «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasini wqitish metodikasi» 

Urganch 2000 y. 

 

 K.K.Markovtın’, V.M.Sinitsının’ h’a’m t.b. poleogeograflardın’ juwmaqlawshı 

jumıslarında, ayrım antropologlardın’ da izertlewlerinde geografiyalıq zonalıqtın’ rawajlanıwı 

por da’wirinen baslang’an. Geologiyalıq waqıttın’ keyingi basqıshlarında geografiyalıq 

zonalıqtın’ dinamikasın to’mendegi sxema boyınsha ko’riwge boladı.  

 

Ta’biyat –Adam –Ta’biyat. 

 

Ha’zirgi zaman tiptegi geografiyalıq zonlardın’ payda bolıwı por da’wirinin’ aqırınan 

baslang’an ol waqıtları jabıq tuqımlı o’simlikler yura florasın almastırdı, quslar payda bolg’an 

keyninen su’temiziwshiler rawajlang’an. Poleogennen baslap materikler h’a’zirgi zaman 

ko’rinisine uqsas bolıp kele baslag’an.  

 

Materik h’a’m okeanlardın’ geografiyalıq jaylasqan ornı h’a’m razmerlerinen 

atmosferalıq h’a’reket etiw orayları ten’iz ag’ıslarına baylanıslı bolg’an, h’a’m sonın’ juwmag’ı 

bolıp jer u’sti sektorlarda h’a’m ayrım poyaslarda ıg’allılıq h’a’m jıllılıqtın’ tarqalıwı baylanıslı 

boladı. 

 Qurg’aqlıvqtın’ geografiyalıq zonalarıvnın’ rawajlanıw sxeması ulıwma ta’n qa’setleri 

menen sıpatlang’an, h’a’m generallıq tendentsiya rawajlanıvw tu’rinde.  

Por da’wiri. (137-67 mln jıl burın) Por da’wirinin’ jıllı h’a’m ıg’allı klimatı gley tipindegi 

tog’aylardın’ tarqalıwına jaqsı sharayat boldı. Evropa, Aziya h’a’m Afrika materikleri 

platformaları okean menen bo’lingen edi. Ten’iz h’a’zirgi Kazan h’a’m Krosnayarsk astında 

jaylasqan edi. Evropa h’a’m qurg’aqlıqları h’a’zirgidey arqag’a qaray sozılmag’agn edi. 100 mln 

jıl burın Tınısh okean (Loramiysk h’a’m And) taw payda bolıw protsessleri baslang’an.