Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
Download 307.12 Kb. Pdf ko'rish
|
|
1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI
O’ZBEK FILOLOGIYaSI KAFEDRASI
MARUZA MATNI (3-kurs talabalari uchun)
N U K U S – 2 0 0 8 2
1.
Nutq tovushlari haqida ma’lumot. 2.
Unli va undosh tovushlar tasnifi. 3.
Tovush o’zgarishlari. 4.
Bo’g’in va urg’u.
Fonetika so’zi fone – «tovush» degan ma’noni bildirib, bu bo’limda tilning tovush tomoni o’rganiladi. Biz gapirganimizda tovushlarni talaffuz qilamiz. Inson talaffuz qiladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutk tovushlari nutq a’zolari ishtirokida hosil bo’ladi. Bularga quyidagilar kiradi: 1. O’pka. 2. Kekirdak. 3. Tovush paychalari. 4. Og’iz bo’shlig’i. 5. Katta va kichik til. 6. Yumshoq va qattiq tanglay. 7. Yuqori va pastki lablar. 8. Yuqori va pastki tishlar. 9. Burun bo’shlig’i. 10. Bo’g’iz bo’shlig’i. Nutq tovushlari ikki xil – unli tovushlar, undosh tovushlar. Unli tovushlar hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa uchramasdan o’tadi. Undosh tovushlarni hosil qilishda esa o’pkadan chiqayotgan havo og’iz bo’shlig’ida turli to’siqlarga uchraydi va buning natijasida shovqin hosil bo’ladi. Shuning uchun ham undosh tovushlarning hammasida shovqin eshitiladi. Undosh tovushlar jami 25 ta bo’lib, yozuvda 23 ta harf bilan ifodalanadi: b, v, g, d, j (jo’ja va vijdon), z, y, k, l, m, n, p, r, s, t, f, x, ts, ch, sh, q, g’, h, ng (tong so’zidagi oxirgi tovush ikkita harf birikmasi ng bilan yoziladi).
O’zbek adabiy tilida undoshlar quyidagicha guruhlarga bo’linadi. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra Lab undoshlari Til undoshlari Ovoz va
shovqinning ishtirokiga ko’ra Hosil bo’lish usuliga ko’ra lab- lab
lab tish
til oldi
til o’rta
til orqa
chuqur til orqa Bo’ g’iz
undoshi jaran
gli b d g
shov qinlilar jaran
Portl ovchila
r Sof
portlov- chilar
p t k q
3 gsiz jaran gli
j
jaran gsiz
Qorish iq portlov- chilar
ch
jaran
gli v
j, z
jaran
gsiz Sirg’aluv chila r
f s,
sh
Burun
tolvushlari m n ng
Yon
ovush l
Ovozdor
(sonorlar )
Portl ovchi
sir
g’aluvchila r Tiroq tovush r
Ayrim jarangli undoshlar o’zlarining jarangsiz juftlariga ega: b-p, v-f, g-k, d- t, j (qorishiq) - ch, j (sirg’aluvchi) – sh, z-s, g’-x. Unli tovushlar faqat un (ovoz) dan hosil bo’ladi. Ular jami 6 ta bo’lib, 10 ta harf bilan ifodalanadi: a, o, u, o’, e; e, yo, yu, ya.
Unli tovushlar quyidagi guruhlarga ajratiladi: Tilning gorizontal harakatiga ko’ra Tilning vertikal harakatiga ko’ra
Lablarning ishtirokiga ko’ra old qator
orqa qator
yuqo ri tor
unlilar o’rta
keng unlilar
quyi keng
unlilar lablang
an lablan
- magan i,
e, a u, o’, o i, u e, o’
a, o u, o’, o i, e, a
Nutq tovushlari talaffuz paytida ba’zi o’zgarishlarga uchraydi. Bular asosan ikki xil bo’ladi:
4 O’zgarish turi Tovush turi
tovushlar Misollar Unlilar o-a
a-o
i-u
son-sana, ong-angla sayla-saylov, qayna-qaynoq o’qi-o’quv, sovi-sovuq Tovush almashishi Undoshlar q-g’
k-g
g-k
g’-q
yutuq- yutug’i, sochiq-
sochig’i kurak-kuragi, bilak-bilagi tug-tukkan, teg-tekkan bog’-boqka, yig’-yiqqan Unlilar
a i
u shahar-shahri qorin-qorni, ikki-ikkov burun-burni Tovush tushishi Undoshlar n
t men-mening, sen-sening past-pasay, sust-susay
Bulardan tashqari tovush o’zgarishlarining quyidagi ko’rinishlari mavjud: 1. Singarmonizm – unli tovushlarning moslashuvi, ohangdoshligi, uyg’unligi demakdir. Bu hodisa faqat turkiy tillarda uchaydi. Bunga ko’ra so’zlarning oldingi bo’g’inida qanday unli kelsa, keyingi bo’g’inida ham shunday unli kelishi kerak: burun quruq, uzun. Hozirgi o’zbek adabiy tilida singarmonizm qonuniyati buzilgan. Masalan,
2. Assimilyatsiya qator kelgan nutq tovushlarining bir-biriga ta’sir qilib o’ziga moslashtirishdir. Assimilyatsiya ikki xil bo’ladi:
5 1) progressiv assimilyatsiya oldingi tovushning keyingi tovushni o’ziga o’xshatishidir: aytdi – aytti, yurak+ga – yurakka. 2) regressiv assimilyatsiya keyingi tovushning oldingi tovushni o’ziga o’xshatishidir: yigit + cha – yigichcha, tuz + siz – tussiz. Assimilyatsiya to’liq va qisman bo’lishi mumkin: otdan – ottan (to’liq), uchta – ushta (qisman). 3. Dissimilyatsiya ikkita o’xshash tovushning noo’xshash bo’lib qolishidir. Dissimilyatsiya ham ikki xil bo’ladi: 1) progressiv: birorta – bironta; 2) regressiv: ittifoq – intifoq. 4. Metateza yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o’rin almashuvidir: tuproq – turpoq, aylanmoq – aynalmoq. 5. Tovush orttirilishi so’z boshida, so’z o’rtasida va so’z oxirida yuz berishi mumkin: ro’za – o’raza, fikr – fikir, tank – tanka. O’pkadan chiqayotgan havo to’lqiniga bir zarb berish bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi bo’g’in deyiladi:
yopiq bo’g’in deyiladi. Yopiq bo’g’in: daf-tar, gul-don. Ochiq bo’g’in: o-i-la, to- la Har bir bo’g’in tarkibida unli tovush bo’lishi shart, demak, so’z tarkibida nechta unli tovush bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi. Bo’g’in tarkibida undoshlar qatnashmasligi ham mumkin: u-ka, o-na. Bo’g’inning amaliy ahamiyati quyidagilarda namayon bo’ladi: 1) yozuvda bir satrga sig’may qolgan so’z keyingi qatorga bo’g’in asosida ko’chiriladi; 2) birinchi sinf o’quvchilarini o’qish va yozishga o’rgatish bo’g’in asosida amalga oshiriladi; 3) she’riy misralarda bo’g’inlar soni teng bo’ladi. So’z bo’g’inlardagi unli tovushlardan birining yoki gap tarkibidagi ayrim so’zning boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi urg’u deyiladi. Urg’u yozuvda (`) belgisi bilan ifodalanadi: bola ́, paxta ́, yumsho ́q. So’zning urg’u tushgan bo’g’ini urg’uli bo’g’in, qolganlari urg’usiz bo’g’in deyiladi. Urg’u ikki xil bo’ladi: 1) so’z urg’usi so’z tarkibidagi ayrim unlilar tovushning kuchliroq aytilishidir: qala ́m-qalamdo ́n. 2) gap urg’usi gap tarkibidagi ayrim unlilar tovushning kuchliroq aytilishidir: Bugun maktabga
O’zbek tilida so’z urg’usi, asosan, so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. So’zlarga qo’shimcha qo’shila borishi bilan urg’u ham ko’cha boradi: g’alla ́,
6 O’zbek tilida so’z urg’usi birinchi va ikkinchi bo’g’inlarga tushadigan so’zlar ham bor: ha ́mma, ki ́mdir, alba ́tta, ha ́tto kabi. Urg’u turli bo’g’inga tushgan ko’p so’zlar tilimizga kirib o’zlashmoqda: ru ́chka, gaze ́ta, matema ́tika, respu ́blika va boshqalar. O’lashma so’zlardagi urg’u tushgan o unlisi aniq talaffuz qilinadi: futbo ́l, voleybo ́l. Moto ́r, fonta ́n, vodoprovo ́d kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi o unlisi a tovushiga yaqin talaffuz qilinadi. Tra ́ktor, do ́ktor kabi so’zlarda so’z oxiridagi urg’usiz o unlisi i unlisiga yaqin talaffuz qilinadi Urg’u so’z ma’nolarini farqlash uchun xizmat qiladi: olma ́ (meva) - o ́lma (harakat), yangi ́ (sifat) – ya ́ngi (ravish), qishloqcha ́ (ot) – qishlo ́qcha (ravish).
1. Nutq tovushi — faqat insonga xos bo’lgan nutq organlari orqali hosil qilinguvchi birlik. 2.
Unlilar faqat ovozdan iborat. Ular oltita. 3.
Undosh tovushlar ovoz va shovqindan iborat. Ular yigirma beshta. 4.
Tovushlar talaffuz jarayonida ba’zi o’zgarishlarga uchraydi. 5.
Bo’g’in ochiq va yopiq bo’ladi. 6.
Urg’u o’zbek tilida, asosan, barqarordir.
1. Tovushning qanday ko’rinishlari bor? 2. Nima uchun tovushlar soni harflardan ko’proq? 3. Ovozdor tovushlar jaranglilardan nimasi bilan farq qiladi? 4. Bo’g’in va morfema haqida gapiring. 5. Urg’uning yana qanday turlarini bilasiz? Imlo va orfoepiya haqida ma`lumot.
1. Yozuvlar haqida. 2. Imlo nima? 3. Imlo tamoyillari. 4. Orfoepiya haqida ma’lumot. 5. Talaffuz va ohang. 7
Dastlab nutq faqat og’zaki shaklda bo’lgan. Kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum davrida hayotiy zaruriyat natijasida asta-sekin yozuv yaratilgan. Bizning davrimizda jahondagi xalqlar 220 xil yozuvdan foydalanadilar. Shu yozuvlardan juda keng tarqalgani lotin yozuvi bo’lib, jahon xalqlarining 30 foizidan ziyodi shu yozuvni qo’llaydilar. Eramizdan oldingi V-IV asrlarda O’rta Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida mixxat ishlatilar edi. Hozirgi eramizdan boshlab
VIII asrlar davomida turkiy xalqlar O’rxun-Enasoy yozuvidan foydalanishgan. O’rta Osiyoning bizga ma’lum bo’lgan eng qadimgi mahalliy xalqi sak va massaget urug’lari bo’lib, ularning ham o’z yozuvlari mavjud edi. Ana shu yozuvdan qadimiy xorazmiy va so’g’d yozuvlari yaratilgan. Qadimgi turkiy yozuv yodgorliklari dastlab Janubiy Sibirning Enasoy daryosi havzalarida va Mo’g’ilistonning O’rxun vodiysida topilgan. Shunga nisbatan qadimgi turkiy yozuv O’rxun-Enasoy obidalarining yozuvi deb ham yuritiladi. 1893 yili daniyalik olim N. Tomsen va rus olimi V. V. Radlov qadimgi turkiy yozuvni o’qishga muvaffaq bo’ldilar. 1970 yillargacha turkiy yozuv eramizning V-VII asrlarida shakllangan degan fikr etakchi edi. Keyingi topilmalar turkiy yozuvning ildizlarini ikki yarim ming yillik o’tmishdan izlamoq kerak, degan xulosani chiqarishga asos bo’ldi. 1988 yilda Andijon viloyatining Marhamat tumanidagi Lo’mbitepa yodgorligidan ko’za topildi. Uning bandi sirtiga qadimiy turkiy bitik o’yib tushirilgan ekan. Bu bitik VII-VIII asrlarga oid turkiy obidalardan yosh jihatidan qariyb I-II asrcha qadimiyroqdir. Qadimgi turkiy xati ajdodlarimizning buyuk kashfiyotidir. Bu yozuvlar Rim yozuvlariga o’xshab ketganligi uchun run (runik) yozuvlari deb ham yuritiladi. O’rta Osiyoda uyg’ur yozuvi ham mavjud bo’lgan. Bu yozuvda bitilgan yodgorliklarning qadimgisi Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarining Vena kutubxonasidagi nusxasidir. Ahmad Yugnakiyning «Hibat-ul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug’oni»), Xorazmiyning «Muhabbatnoma», Lutfiy va boshqa shoirlarning ayrim she’rlari uyg’ur yozuvida yozilgan. Uyg’ur yozuvi X-XV asrlarda mavjud bo’lib, arab yozuvi bilan ma’lum davrgacha baravar ishlatilgan. 720 yildan arab yozuvi tarqala boshlagan. Arab yozuvida bitilgan eng qadimgi yodgorliklar XI asrga taalluqlidir. Bular Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarining Namangan va Qohira nusxalaridir. Mahmud Qoshg’ariyning 8 «Devonu-lug’otit-turk» asari ham arab yozuvida yozilgan. O’zbeklar taxminan 1200 yil davomida arab alifbosidan foydalanganlar. 1929 yildan lotin alifbosi asosidagi yangi yozuvga o’tilgan edi. 1940 yildan boshlab esa rus grafikasi asosidagi yangi o’zbek alifbosiga o’tildi. 1993 yil 2-3 sentyabrdagi Oliy Kengash yig’ilishida o’zbek yozuvini lotin alifbosiga o’tkazish to’g’risida qonun qabul qilindi. 1995 yildagi Oliy Majlis sessiyasida (6 may) bu alifboga ayrim o’zgarishlar kiritildi va to’liq o’tish muddati 2005 yil deb belgilandi. Isloh qilingan yangi o’zbek alifbosida 26ta harf va 3ta harfiy birikma bor: sh, ch, ng. Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz O’o’ G’g’ Sh Ch Ng.
Tilda so’zlar va qo’shimchalar ma’lum qoidalar asosida yoziladi. Bu qoidalar yig’indisi imlo (orfografiya) deb yuritiladi. Imlo quyidagi qoidalarga asoslanadi. 1. Fonetik yozuv. Bu qoidaga muvofiq ba’zi so’z va qo’shimchalarni eshitganimiz bo’yicha yozish mumkin: 1) tog’+ga – toqqa, ko’k+ga - ko’kka. 2) og’iz+im - og’zim, burun+im - burnum. 3) yosh+a - yasha, ong+la - angla. 4) ikki+ov – ikkovi, etti+ovi-ettovi. 5) so’ra-q – so’roq, bo’ya+q – bo’yoq. 6) kes+dir – kestir, kel+dir – keltir. 7) ishlay ber (ishlayver), kelaoldi (keloldi). 2. Morfologik yozuv. Bu qoidaga ko’ra so’z o’zagi va qo’shimchalar aynan yoziladi: 1) ketti emas ketdi, aytipti emas aytibdi
3. Shakliy yozuv. Bu qoidaga ko’ra boshqa tillardan kirgan so’zlar o’sha tillarda qanday yozilsa, shunday yozamiz: stol (sto’l emas), zoologiya (zo’o’lo’giya emas), mayor (mayor emas), tonna (to’nna emas). 4. Tarixiy-an’anaviy yozuv bo’yicha so’z va qo’shimchalar tarixan, an’anaviy tarzda qanday yozib kelingan bo’lsa, hozir ham shunday yozilishi 9 mumkin: tsarizm – chorizm, podryadchik – pudratchi, borgin – borgil, borar – borur. 5. Differentsiallash (farqlash) yozuvi so’zlarni urg’u yoki boshqa fonetik vositalar (masalan, ayirish belgisi) yordamida farqlab yozishdir: olmá – ólma, sher
qoidalari»da ayrim o’zgarishlar mavjud: 1) juft so’zlar orasida yuklamalar bog’lovchi bo’lib kelgan o’rinlarda yuklama so’zdan chiziqcha bilan ajratiladi: do’st-u dushman, kecha-yu kunduz. 2) yil, oyni ko’rsatuvchi raqamlardan keyin ham chiziqcha qo’yiladi: 1995- yil 24-avgust, 1993-yil 2-sentabr. 3) kirilchadagi ts harfi so’z boshida va oxirida s harfi bilan beriladi: tsirk – sirk, abzats – abzas. Co’z o’rtasida unlidan keyin ts harfiy birikmasi, undoshdan keyin esa s harfi bilan beriladi: litsey – litsey, aktsiya – aksiya. 4) tutuq belgisi ‘ o’rnida, shuningdek, s, h harflari yonma-yon kelganda, ularni sh harfiy birikmasidan farqlash uchun: ma’no, Is’hoq. Orfoepiya (talaffuz) qoidalari To’g’ri talaffuz qoidalarining yig’indisi orfoepiya deb yuritiladi. To’g’ri so’zlash, avvalo, shaxsning madaniy etukligidan dalolat beradi. Talaffuz me’yorlari deganda ma’lum bir qonun-qoidalarga amal qilib so’zlash va yozish tushuniladi: 1) muhúm, munús, muhút, mumkún so’zlarining ikkinchi bo’g’ini urg’u oladi va juda aniq talaffuz qilinadi. 2) bahor, nahor, savol, shamol kabi so’zlarning birinchi bo’g’inidagi a tovushi o tovushiga yaqin talaffuz qilinsa ham, a yoziladi. 3) tráktor, diréktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’inidagi unli deyarli talaffuz qilinmaydi, lekin yozuvda saqlanadi. Urg’u ma’no talabi bilan qo’yilib, uning yordamida so’z ma’nolari farqlanadi:
Gapda, odatda, urg’u olgan so’z kesim oldida keladi. Bu mantiqiy urg’u deyiladi. Bitta gapda nechta so’z bo’lsa, hammasi mantiqiy urg’u olishi mumkin:
Talaffuzda ohang muhim o’rin tutadi. Ohang vositasida so’z birikmalari va gap, uning bo’laklari farq qilinadi: Tozagul (ot, atoqli ot) – toza gul (so’z
10 birikmasi). 1. Mashinadan / ikki bolali ayol tushdi. 2. Mashinadan ikki / bolali ayol tushdi. 1-gapda ayol bitta, bola ikkita, 2-gapda esa ayol ikkita. Gap bo’laklari talaffuz qilinganda, ular orasida to’xtam qilinadi. Shu to’xtam orasidagi bo’lak sintagma deb yuritiladi. Gul janubning oydin kechasi / Asta keldi dengiz yoniga. Bu gapda ikkita sintagma mavjud. Sintagmalar orasiga yozuvda ba’zan vergul qo’yiladi, ba’zan qo’yilmasligi ham mumkin.
1.
Og’zaki nutq bilan yozma nutqning farqi. 2.
O’zbek yozuvi bir necha taraqqiyot bosqichlariga ega. 3.
Imlo — to’g’ri yozish qoidalarini o’rgatuvchi bilim. 4.
Imloning besh tamoyili. 5.
Orfoepiya to’g’ri talaffuz qoidalarini o’rgatadi. 6.
To’g’ri talaffuzda ohangning o’rni.
1. Nima sababli aynan lotin yozuviga o’tilmoqda? 2. Imloning qaysi tamoyili eng faol qo’llanadi? 3. Nutq madaniyatida orfoepiya qanday o’rin tutadi?
1.
Morfoemika haqida ma’lumot. 2.
Morfoemalar talqini. 3.
Affikslarning turlari. 4.
So’zlarning tuzilish jihatdan turlari.
So’zning tub (lug’aviy) ma’nosini bildirib, ma’noli bo’laklarga bo’linmaydigan qismi o’zak deyiladi: gulzor, bog’bon, chizg’ich, paxtakor. Bir o’zakdan hosil bo’lgan so’zlar bir xil o’zakli (o’zakdosh) so’zlar deyiladi: bilim, bilimdon, bilag’on, biluvchi. Bunday so’zlar o’zaro sinonim ham bo’lishi mumkin: serhosil, - hosildor, beg’ubor – g’uborsiz, til – tilshunos.
11 O’zakka qo’shilib, turli ma’nolarni ifodalaydigan qism qo’shimcha deyiladi: ishchi, olmazor, ishla, yozgi. O’zak va qo’shimchalar so’zning ma’noli qismlari (morfoemalar) dir. O’zak so’zdagi ma’noli qismlarning etakchisi bo’lib, u boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydi. O’zak so’z tarkibida doim qatnashadi, qo’shimchalar esa qatnashmasligi mumkin. Qo’shimchalar ayrim qo’llanmaydi, doim o’zakka qo’shilib keladi. Qo’shimchalar vazifasi va so’zga qo’shilib anglatadigan ma’nosiga ko’ra uch turga bo’linadi (Ayrim darsliklarda qo’shimchalar ikki turga bo’linadi: so’z yasovchi va shakl yasovchi):
Download 307.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|