Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari va ularga xos
Download 0.79 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Maxsulotlar tarkibi bo’yicha eksport va import ko’rsatkichlari (
- 4. Tashqi iqtisodiy aloqalarning geografik xususiyatlari
|
3. O’zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari va ularga xos ko’rsatkichlar Sanoat ishlab chiqarishda yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo’lishi aholining hayoti va ijtimoiy ehtiyojini qanoatlantirish bilan birga qo’shni davlatlar bozoriga raqobatbardosh istemol talablarini qanoatlantiradigan mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatini berdi. Shu o’rinda O’zbekistonda zamonaviy ishlab chiqarishni yanada kengaytirishga, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda jahon andozasi talablariga javob beradigan texnologiyalarni jalb qilishga va xalq xo’jaligining boshqa
83 tarmoqlariga keng yo’l berishga qaratilgan etibor o’z ifodasini topmoqda. O’zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqada bo’lishidir. Shunga ko’ra davlatimiz valyuta-kredit munosabatlarini, yani chet el sarmoyalarini xalq xo’jaligining ko’pgina tarmoqlariga jalb qilish, xo’jalik korxonalarini birgalikda ko’rish va savdo-sotiq ishlarini amalga oshirishga katta ahamiyat berilmoqda. O’zbekiston o’zining milliy davlat manfaatlari ustuvorligini himoya qilishdagi dastlabki say-harakatlari bois respublikadagi yirik ishlab chiqarish korxonalari endi yig’uvchi emas balki, mustaqil faoliyat yuritishi va o’zi ishlab chiqargan mahsulotlari ustidan o’zi egalik qilishi imkonini berdi. Bugungi kunda Samarqand, Zarafshon, Andijon, Asaka kabi yirik sanoat markazlari paydo bo’ldi,mavjudlarining rivojlanganlik darajasi yana ham oshdi. Ayniqsa, alohida tarmoqlar eksport va import ko’rsatkichlarini taxlil qilinganda, energiya manbalari eksporti va importi o’rtasidagi saldo shu tarmoq eksportining 94,1 foizini, xizmatlar eksporti va importi ko’rsatkichlari saldosi esa tarmoq eksportining 47,1 foizini tashkil etgan. Biroq, turli regionlar bilan amalga oshirilgan tashqi savdo oborotida tarmoqlar ko’rsatkichlaridan biri ikkinchisidan keskin farq qiladigan xususiyatlarga ham egaligi kuzatilmoqda. 1998 yil eksport va import ko’rsatkichlari saldosi +239,5 mln AQSh dollarini tashkil etgani holda, mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati va ko’lami yanada kengaygan. Ayniqsa, alohida tarmoqlar eksport va import ko’rsatkichlari tahlil qilinganda, energiya manbalari eksporti va importi o’rtasidagi saldo shu tarmoq eksportining 94,1 %ni, xizmatlar eksporti va importi ko’rsatkichlari saldosi esa tarmoq eksportining 47,1 %ni tashkil etgan. Biroq, turli regionlar bilan amalga oshirilgan tashqi savdo oborotida tarmoqlar ko’rsatkichlari biri ikkinchisidan keskin farq qiladigan xususiyatlarga egaligi kuzatilmoqda. Masalan, energiya manbalari 95,8 % yaqin xorij davlatlariga eksport qilingan bo’lsa, xizmatlar eksportining 60,1 % uzoq xorij davlatlariga yo’naltirilgan. Shuningdek, xizmatlar eksporti va importidagi saldoning 71,5 % aynan uzoq xorij davlatlari hissasiga to’g’ri kelishi kuzatiladi.
)
Jami
Uzoq xorij Yaqin xorij Eksport shundan
3528,2 2611,1 917,1
paxta tolasi 1361,0
1282,8 78,2
oziq-ovqat mahsulotlari 111,9
6,5 105,4
Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 51,7
17,2 34,5
energiya manbalari 277,8
11,5 266,3
qora va rangli metallar 180,7
141,5 39,2
mashinalar va uskunalar 146,6
10,3 136,3
xizmatlar 310,1
186,4 123,7
boshqalar 1088,4 954,9
133,5 İmport
Shundan 3288,7 2373,2 915,5 oziq-ovqat mahsulotlari 512,2 382,4
129,8 Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 407,2 275,2 132,0
Energiya manbalari 16,3
9,2 7,1
qora va rangli metallar 303,6
85,5 218,1
Mashinalar va uskunalar 1553,7
1309,5 244,2
Xizmatlar 164,1
117,3 46,8
Boshqalar 331,6 194,1
137,5 O’zbekiston Respublikasi yosh iqtisodiy rivojlanayotgan davlat sifatida dunyo 84 hamjamiyati tomonidan yuksak baholanmoqda. Bu o’rinda yurtimiz tabiiy resurslarga boy, iqtisodiy salohiyatini yanada yuksaltirish uchun qulay imkoniyatlarga egaligi, barqaror tinchlikning mavjudligi, iqtisodiy islohatlardan og’ishmaydigan jamiyatning shakllanganligi chet ellik sarmoyadorlarga iqtisodiyotni izchillik bilan rivojlantirishda o’z sarmoyalarini taklif qilish uchun zamin yaratdi. Amalga oshayotgan iqtisodiy islohatlar natijasi shuni ko’rsatadiki, Respublikamizda tashqi savdo oborotining kattagina qismi Evropa bilan bog’liq. 1998 yildagi tashqi savdo oboroti qitalararo taqsimlanishining tahlilida jami savdo oborotining 66,3 foizi Evropa davlatlariga to’g’ri kelganligini ko’rsatmoqda. O’zbekiston tashqi savdo aylanmasining qitalararo taqsimlanishi /% hisobida/ Shundan: Tovar aylanmasi eksport İmport
saldo Jami
Shundan: Evropa
Osiyo Amerika
Boshqa qitalar 100
66,3
27,9 5,4
0,4 51,7
75,2
23,4 0,9
0,5 48,3
49,3
41,1 9,5
0,1 +3,4
+25,9
-17,7 -8,6
0,4
chiqarish ko’lami va samaradorligining ortishiga, bu esa o’z o’rnida eksport salohiyatining kengayishiga olib keldi. Bugunga kelib uzoq va yaqin xorijiy davlatlar bilan tashqi savdo aloqalarida kamida 300 mln AQSh dollari miqdoridagi mahsulot eksport qilinayotgan davlatlar safiga Koreya Respublikasi, Shveytsariya, Buyuk Britaniya davlatlarini kiritishimiz mumkin. Biroq, yaqin xorij yoki MDX davlatlari bilan iqtisodiy va moliyaviy hamkorlik aloqalarining sekin kechishi tashqi iqtisodiy aloqalarning muhim muammosi sifatida qolib kelmoqda. MDX davlatlari orasidagi birtomonlama va ko’ptomonlama aloqalarni ko’rib chiqayotganda, ayniqsa O’zbekistonning hamdo’stlik davlatlari bilan aloqasini ko’rayotganda quyidagi omillarni hisobga olish kerak: 1. Hamdo’stlik mamlakatlari iqtisodiyoti tubdan o’zgarish yo’lidan bormoqda. Bunda bozor infrastrukturasi institutlarining yuzaga kelishi, iqtisodni boshqaruvchi yangi davlat mexanizmlarining paydo bo’lishi tabiiydir. MDH da ushbu jarayonlarning turlicha kechishi kuzatilmoqda. Mulkchilikning o’zgarishidagi muhim yo’nalishlardan biri mulkni yangi shakllarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdir. Xususiylashtirilgan korxonalar tarkibida savdo sotiq korxonalari asosiy o’rinni egallaydi. Umumiy ovqatlanish va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish korxonalari ham katta ko’rsatkichni tashkil qiladi. Ayni paytda bunday korxonalar hissasi Belorus, Qozog’iston va Moldavada 48-50%, Qirg’iziston va Rossiyada 57-59%. Ukrainada 66%, Gruziyada 79%, O’zbekistonda 85% ni tashkil qilar ekan. O’tish davrining murakkabligi, iqtisodiy rivojlanishning turli sharoitlar va resurslar bilan taminlanganligi, savdo-sotiq va to’lovlarning o’zgaruvchanligi iqtisodiy integratsiya jarayoniga tasir qilmay qolmayapti. 2. Sobiq İttifoq parchalanib, mustaqil davlatlar tashkil topganga qadar MDH dek xalqaro tashkilot tuzilishi tarixda ko’rilmagan, bugungi kunda bu tashkilotga oldin bir davlat bo’lgan o’n ikkita respublika kirgan. Bu esa mehnat taqsimotida o’ziga xos noqulayliklarni keltirib chiqarmoqda, binobarin og’ir sanoat Boltiqbo’yi va Belorus 85 davlatlarida rivojlangan bo’lsa, unga xom-ashyo Sibir, Qozog’iston va O’rta Osiyo respublikalaridan keltirilgan, bu esa ishlab chiqaruvchi uchun ham, etkazib beruvchi uchun ham noqulay bo’lgan. İttifoq tugatilgandan so’ng bazi davlatlar zarur xom-ashyo qazib olishda va kerakli mahsulot ishlab chiqarishda yakka xokim bo’lib qoldilar. Rossiya hisobiga neft (gaz kondensatini hisobga olgan holda) qazib olishning 90 foizi, gazning 75 foizi yog’och mahsulotlarning 91 foizi, qog’oz va yog’ochning 80 foizi to’g’ri kelar edi. Ukrainaga umumittifoq miqiyosida metal, prokat, metal quvurlar ishlab chiqarishning 60-65 foizi, O’zbekistonga paxta etishtirishning 60 foizi to’g’ri kelgan. MDH doirasidagi o’zaro aloqalarning muvffaqiyatli bo’lishi ixtisoslashtirish darajasi va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish kabi omillarga bog’liqdir. Shubhasiz, MDH davlatlari aloqalarining ko’p tomonlamaligi, iqtisodiy va siyosiy muammolarni hal qilishning ko’p qatlamligi hududiy va mahalliy ishlab chiqarish aloqalarning rivojlanishiga tasir ko’rsatadi. Hozirgi vaqtda davlatlararo aloqalarning yangi shakllari qidirilmoqda. Bu avvalo moliyaviy-sanoat guruhlarini (MSG) yoki xalqaro moliyaviy-sanoat guruhlari (XMSG)ni vjudga keltirishda o’z aksini topmoqda. İqtisodiy guruhlarni tuzishdan maqsad MDH ishtirokchilarining milliy iqtisodiy imkoniyatlarini kengaytirish yangi bozorni o’zlashtirish, uni yuksaltirishdan iboratdir. XMSG ishlab chiqarilgan mahsulotlarni va moliyaviy mablag’larning bozorda aylanishini jadallashtirishni taminlaydi. 1992 yildan boshlab O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi davlatlararo savdo-sotiq, iqtisodiy hamkorlik ikki tomonlama kelishuvlar asosida olib borilmoqda. Biroq O’zbekiston va Rossiya o’rtasidagi aloqalar har doim bir xil bo’lgan emas . Bu avvalo paxta tolasini sotishga tegishlidir. So’ngi yillarda O’zbekiston paxta tolasini Rossiyaga eksport qilishda barter (almashuv) va kliring (naqd pulsiz) kelishuvlari asosida olib bormoqda. Tovar ayriboshlashdagi bunday munosabat O’zbekiston uchun noqulay, chunki mamlakat tashqi savdosidagi moliyaviy harakatni qiyinlashtiradi va o’z navbatida paxtani qayta ishlashga, agrosanoat majmuasi faoliyatiga salbiy tasir ko’rsatadi. İmport qiluvchi tomon ham paxta tolasini to’qimachilik korxonalariga etkazishda muammolar keltirib chiqarmoqda. Ular mablag’ni tez aylantirish maqsadida paxta tolasini uchinchi tomonga sotmoqdalar (1996 yilda Rossiya 70% o’rta Osiyodan olgan paxta tolasini AQSh davlatiga eksport qilgan). Albatta dunyo bozorida paxta-tolasini ishlab chiqaruvchi davlatlar uchun, shu qatori O’zbekiston uchun ham Rossiya raqib bo’ladi. O’zbekiston Rossiya Federatsiyasiga paxta-tolasini sotishdan kecha olmaydi, chunki mazkur davlat hissasiga eksport qilinadigan tolaning 50 foizi to’g’ri keladi. Bu muammoni hal qilish uchun Respublikada paxta tolasini qayta ishlovchi korxonalarni rivojlantirish bilan chegaralanib qolmasdan, balki Rossiyadagi qator to’qimachilik va tikuvchilik korxonalarini ham sotib olish kerak. Yani yagona struktura yaratish kerakki u O’zbekistonlik ishlab chiqaruvchilarni ham, mahsulot istemolchilarni ham, mahsulotini bozorga chiqishini taminlovchilarni ham qamrab olsin.
Mustaqillik sharofati ila iqtisodiy-ijtimoiy va manaviy hayotimizda o’ziga xos milliy mazmun kasb etuvchi. ajdodlarimiz asriy orzusi sifatida o’z fursatini kutib kelayotgan tub o’zgarishlar davrining guvohi bo’layapmiz. Bu o’rinda barcha o’zgarishlar asosi iqtisodiy islohotlar ayniqsa sezilarli bo’layotganligini takidlab o’tish zarurdir. Respublikamizda
86 tashqi faoliyat, avvalambor tashqi iqtisodiy aloqalarning yo’nalishlari, tovar ayirboshlash, sarmoyalar hajmini ko’paytirish hamda valyuta operatsiyalarini chuqurlashtirish yo’lida dastlabki yillardanoq muvaffaqiyatli ish olib borilganligining guvohimiz. O’zbekistondagi iqtisodiy o’sishni va amalga oshirilayotgan islohatlar samarasini jahonning rivojlangan davlatlari yuqori baholamoqda, Buning boisi, mamlakatimizdagi mavjud siyosatning tinchlik va o’zaro manfaatli hamkorlik homiysi ekanligi, o’zining qulay geografik o’rniga, noyob va boy xom ashyo manbalarining ko’pligi, mavjud qazilmalarni o’zlashtirish imkoniyatlarining qulayligi bilan asoslanganligidir. O’zbekiston o’zining mustaqilligi yillarida jahon ham jamiyatiga qo’shilish jarayonini faol davom ettirdi. Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatining strategik manfaatlarini taminlovchi, dunyoning ko’pchilik regionlaridagi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga qaratilgani holda jahon xo’jaligining geografik «Modeli» va xalqaro geografik mehnat taqsimotining ko’p yillik tajribalarida sinalgan qonuniyatlari asosida o’z tashqi iqtisodiy munosabatlarini shakllantirmoqda. Bugungi kunda jahon xo’jaligi aloqalari shunday darajaga etdiki, keyingi yillarda qitalararo tovarlar eksporti va importida mamlakatlar faolligi bir necha hissaga ortib ketdi va shu o’rinda davlatlarning iqtisodiy geografik o’rni rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalarning muhim omiliga aylanib qoldi. Uning muhim jihatlari birinchidan davlatlarning geografik joylashuvi; ikkinchidan, tabiiy sharoiti va resurslari; uchinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, xo’jaligining tuzilishi, mehnat resurslari, tarixiy ananalari va boshqa xususiyatlari bilan bog’langan bo’lib alohida xududlar dirasida bir-biridan farq qiladi. Bu o’rinda mamlakatdagi mavjud tarmoqlar o’zidagi mavjud resurslar, imkoniyatlari, ishlab chiqarish xususiyatlari va jahon andozalari talablarini etiborga olgan xolda, hamkor tanlashi mamlakatlar o’rtasidagi muammolarning betaraf etish va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. İntegratsiyaning xolisligi tarixiy, geografik, iqtisodiy va boshqa omillarni umumiyligidadir. Evropa bankining bahosiga ko’ra yillik qayta qurishdan so’ng «oldingi ittifoq respublikalari regioni uzluksiz iqtisodiy pasayishdan so’ng, krizis chizig’idan chiqib, 1997 yildan ijobiy o’zgarishlar yuz bera boshladi. Yalpi milliy mahsulot (YaMM) tushishi sekinlashdi, milliy valyutaning muomala qiymati o’sdi, mahsulot eksporti va xizmat ko’rsatish tizimi yuksaldi. Evropa qayta tiklash va rivojlantirish banki fikricha 1998 yilda O’zbekiston, Qirg’iziston, Ozarbayjon va Gruziya davlatlarida iqtisodiy o’sish yuzaga keldi. MDH –yosh tashkilot va unda ko’plab o’zaro aloqalar endi rivojlanmoqda iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish, uzoq muddatli xamkorlik, ko’ptomonlama aloqalarni rivojlantirish. hamdo’stlik davlatlarining asosiy maqsadi va istagidir. 1999 yilni MDH davlatlaridan 5 tasida ishlab chiqarish hajmi (Armaniston 5.1%, O’zbekiston 4.3%, Tojikiston 3,6%, Ozarbayjon 2,3%, va Belorusda 0,1%ga o’sganligi, 6 tasida (Ukrainada 0,4%, Qirg’izistonda 2,2%, Qozog’istonda 3.5%, Rossiyada 4,9%, Gruziyada 14,6% va Moldovada 18%ga) pasayganligi kuzatildi. 87
1. Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi qachon tuzilgan va uning vazifalari nimalardan iborat? 2. O’zbekistonda siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy barqarorlik tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishida qanday o’rin tutadi? 3. O’zbekistonda tashqi iqtisodiy aloqalarga doir qanday qonun va qarorlar qabul qilingan? 4. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari ko’proq qaysi regionlar bilan kechmoqda? 5. Sizningcha tashqi iqtisodiy aloqalarda qaysi tarmoqlar istiqbolli va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlariga ega? 6. Dunyoning yozuvsiz xaritasiga O’zbekiston bilan iqtisodiy aloqadagi davlatlar tashqi savdo aloqalari tartibi va miqdorini belgilang. 7. Tashqi iqtisodiy aloqalardagi ustivor yo’nalish va geografik jihatlarni asoslang. Adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov İ.A. O’zbekiston – milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: O’zbekiston, 1996. 2. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.: O’zbekiston. 1995.. 3. Chjen V.A., Maqsudov F.N., Karimova G.İ., Perper M.M. Bozor va ochiq iqtisodiyot. T.: 1996. 4. E.Nabiev, A.Qayumov. «O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati». T.: O’zbekiston, 2000.
88
Download 0.79 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|