Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. Tarix va arxeologiya kafedrasi

Berdaq nomidagi Qoraqolpaq Davlat Universiteti. 
 
Tarix va arxeologiya kafedrasi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
O’RTA ASRLAR  
TARIXI 
(Maruzalar matni) 
 
 
 
T.f.n.  Tureeva.G.A
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
NUKUS-2008 

 
2
K İ R İ SH. 
 
 
O’rta tarix yoki ko’proq o’rta asrlar tarixi deb atalgan tarixning xronologik 
chegaralari turli vaqtlarda turlicha belgilanib kelgan. Bazi tarixchilar o’rta asrlar 
tarixi Konstantin Buyuk podsholik qilgan davrdan 2 asr boshlaridan boshlanib 
1453 yilda Konstantinopolning qulashi bilan tamom bo’ladi deb xisoblaganlar. 
XIX asr tarixchilari o’rta asrlar tarixining xronologik chegaralari 476 yildan-
g’arbiy Rim imperiyasi qulagan yildan boshlanib, 1492 yil Amerika kashf qilingan 
yil bilan tamom bo’ladi, deb xisoblaganlar.  
 
O’rta asr Evropasi tarixi Rim quldorlik imperiyasining qulashidan 
boshlanadi, bu imperiya ichki qarama-qarshiliklar natijasida, yani quldorlik 
xo’jalikning krizisi, sinfiy kurashning g’oyat keskinlashib ketganligi, İtaliyaning 
va uning viloyatlarining zaiflashib ketganligi h’amda iqtisodiy va siyosiy 
aloqalarning uzilib ketganligi natijasida, shuningdek, tashqi sharoitlar natijasida-
varvarlarning ommaviy xujum qilishi natijasida quladi. Varvarlar imperiyasi bosib 
olib, uning territoriyasida bir qancha varvar korolliklari tuzgan edilar. Eramizning 
V-VI asrlarida tashkil topgan bu korolliklar Evropada keyinchalik vujudga kelgan 
milliy davlatlarning kurtagi bo’ldi. XVI asrni va XVII asrning dastlabki o’n 
yilliklarini, yani feodalizm nih’oyatda chiriyotgan va kapitalistik elementlar tarkib 
topaёtgan davrni, odatda, wrta asrning oxiri deb xisoblaydi, feodalizmning 
nih’oyat darajada chirib va kapitalistik tuzumi elementlarining tarkib topib 
borayotganligi h’am o’sha asrlardagi g’arbiy Evropaga xos bwlgan keskin 
ijtimoiy, siёsiy va madaniy o’zgarishlar orqasida yuz berdi. XVII asrning 40-
yillaridagi ingliz revolyutsiyasi, yani Evropadagi birinchi yirik burjua 
revolyutsiyasi wrta asrlar tarixini yangi zamon tarixidan ajratib turadigan chegara 
bwlib, yangi tarix kursi shu revolyutsiyadan boshlanadi.  
 
Feodal ishlab chiqarish usulning negizini o’sha davrdagi ishlab 
chiqarishning asosiy vositasi bwlgan erga feodalning egalik qilishi tashkil etadi. 
Yirik er egalari bwlgan feodallar sinfi feodal jamiyatining xukumron sinifidir. 
Feodal jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi sinfi deh’qonlar bwlib, ular 
pomeshchik, yani feodal erida yashaydilar, uning ruxsatisiz pomeste territoriyasini 
tashlab chiqib ketishga xaq-xuquqi bwlmay, ungag’omeshchikkag’ shaxsan 
krepostnoy qaram h’olda edilar. Krepostnoy deh’qonni er egasi-feodal mudom 
ekspluatatsiya qiladi. Deh’qon o’z meh’nati va o’zining asbob-uskunalari bilan 
barining ekin erlarini ishlab ixtiyoriga kelib tushardi.  
 
O’rta asrlardagi jamiyat va davlat taraqqiyotiga asosiy bosqichlarning 
xronologik ramkalari. O’rta asrlar tarixi odatda uchta katta bo’limga bo’linadi.  
I. İlk o’rta asr – V asrdan boshlab taxminan XI asr oxirlarigacha bo’lgan 
davrni o’z ichiga oladi, bu davr feodal tuzumning tashkil topishi, feodal 
jamiyatning asosiy iqtisodiy xujayrasi bo’lgan feodal pomestesining vujudga 
kelishi, feodallar tabaqalarining va feodal ierarxiyasi deb atalgan ierarxiyaning 
tashkil topishi, o’rta asr feodal Evropasida asosiy ideologik kuch bo’lgan katolik 
cherkovi tasirining butun g’arbiy Evropaga yoyilishi davridir.  

 
3
2. O’rta asrlarning ravnaqi - XI-XV asr o’rtalarini o’z ichiga oladi, bu 
davrda feodal chiqarish usuli qishloqda to’la rivojlanibgina qolmay, balki tsex 
xunarmandchiligina va o’ziga xos shah’ar ijtimoiy tuzumiga ega bo’lgan o’rta asr 
shah’arlari h’am rivojlanib, muvaffaqiyatlarga erishdi, bu tuzumning xususiyati 
shah’arlarning feodallar xukumronligidan ilk xalos bwlishi, erkin shah’ar deb 
atalgan shah’arlarning yoki respublika-shah’arlarning vujudga kelishidir. 
3. Keyingi o’rta asrlar - XVI asrni va XVII asrning birinchi yarmini o’z 
ichiga olib, bu davr feodalizmning chirishi va feodalizm ichida kpitalizm 
elementlarining etilishi davridir: asosan mustaqil  ishlab chiqaruvchilarni ishlab 
chiqarish vositalaridan mah’rum qilishdan, yani meh’natkashlarning ishlab 
chiqarish vositalarini ekspropiratsiya qilishdan iborat bwlgan dastlabki jamg’arish 
davri deb atalgan davrdir. Evropa reformatsiyasi deb atalgan davridir, 
deh’qonlarning XIV va XV asrlardagiga qaraganda yanada kuchliroq 
qwzg’olonlari g’deh’qon urushlarig’ va ilk burjua revolyutsiyalari davrida. Bu 
davrda Evropada davlatning asosiy siёsiy formasi absalyutizm bwlib, bu 
absalyutizm h’alq ommasining kurashini bostirish uchun markazlashgan 
h’okimiyatning kuchayishidan manfaatdor bwlgan dvoryanlarga tayanar edi, 
h’amda h’okimiyatning twg’ridan-twg’ri o’z qo’liga olish uchun h’ali etarli 
davrajada kuchli bo’lmagan burjuaziya ibilan h’am ittifoqda edi.  
O’rta asrlardagi Sharq tarixini, yani feodal davrining o’ziga xos barcha tipik 
va xarakterli h’ususiyatlari bilan birga qo’shib olgandagi tarixini yoritishda sovet 
sharqshunoslarining asarlari, shuningdek, Sharq mamlakatlarining arab davlatlari, 
Xindiston, Uzoq Sharq mamlakatlarining o’z tarixchilarining eng yangi asarlari 
ayniqsa katta rol wynadi. Sharqshunoslri va Sharq mamlakatlarining olimlari, 
jumladan Sharqda feodalizmining ilk vujudga kelganligini aniqladilar, bu erdagi 
feodalizm g’arbdagi xudddi shu ishtimoiy tuzumga qaraganda ancha uzoqroq 
yashagan. Xatto XVIII asrning ikkinchi yarmida va butun XIX  davomida Sharq 
mamlakatlarining ko’pchiligida feodal munosabatlar deyarli o’zgarmasdan 
o’shandayligicha qolib kelavergan. Shu bilan birga, Sharq mamlakatlaridagi 
feodalizm Evropadagi feodalizmga qaraganda bir qancha xususiyatlarga ega edi. 
Sharq mamlakatlarining bu xususiyatlaridan eng avvalo uning o’ziga xos ikkta 
xususiyatlarini qayd qilib o’tmoq zarur. 
                      
Foydalanadigan adabiyotlar va manbalar ruyxati: 
1.  Karimov  İ. O’zbekiston XXI asr busag’asida. Xavsizlikka taxdid, barkarorlik 
shartlari va tarakiyot kafolatlari. Toshkent, «O’zbekston», 1997. 
2. İstoriya srednix vekov v 2-x tomax. Udaltsov Z.V. taxriri ostida. Moskva, 1990-
1991. 
3. İstoriya srednix  vekov v 2-tomax. Bragin L.M. taxriri ostida. M. 1991. 
4. İstoriya srednix vekov. Kolesnitskiy N.F.taxriri ostida. M. 1980. 
5. İstoriya stran Azii i Afriki v srednie veka. 1-2 chast. Redkoll.  Atsamba, 
F.M.,Madina. Z.D. Meyer. M.S. Moskva. 1987. 
6. Lyublinskaya A.D İstochnikovedenie istorii srednix vekov. L., Gosizdat, 1955. 
7. Salicheskaya pravda. Perev. N.P.Gratsianskogo. M.1950 

 
4
8. Xrestomatiya po istorii srednix vekov.Pod.red. N.P.Gratsianskogo i 
S.D.Skazkina. 3-e izd.M.Nauka 1966. 
9. Syuzyumov. İstochniki po istorii srednix vekov. M.2004 
10.M.Psell. Xronografiya.M.Nauka. 1978. 
 
 
TEMA: XI  ASR O’RTALARIGACHA ANGLIYA 
 
1.  Angl-saks istilosi va angl-saks korolliklari. 
2.  Daniyaliklarga qarshi olib borilgan kurash. 
3.  Alfred Buyukning idora qilishi. 
4.  Kanut Datskiy davlati. 
5.  Angl-sakslarning ijtimoiy tuzumi. Feodallashuv protsessi. 
 
Rim ligionlari Britaniyadan 5 asrning boshlaridayoq chiqib ketgan edi. 
Biroq mamlakatning bir qancha mayda korolliklarga bwlinib ketishga sabab 
bwlgan «Britaniya mustaqilligi» uzoqqa bormadi. V asrning o’rtalaridan boshlab 
(449 yil atrofida) bu orolga turli xil shimoliy g’arbiy german qabilalari anglar, 
sakslar, yutlar bostirib kira boshladilar. Orol oz-ozdan istilo qilinib borib bu istilo 
butun bir asrga XI ikkinchi yarmigacha chwzildi. Angl sakslar istilosi natijasida 
ilgarigi Britaniya territoriyasida undan ortiq mayda german korolliklari vujudga 
keldi; bu varvar korolliklari eng chekka g’arbdan Uels bilan Karnoeldan va kelt 
qirolliklari saqlanib qolgan eng chekka shimoldan shotolandiyadan tashqari 
orolning butun teritoriyasini egalladi. XII asrga kelib angl saks korolliklari bir 
qadar yiriklashib, ettita korollikni tashkil etdi. Janubda sakslarning uchta korolligi-
Ueseks, Sesseks, Esseks korolliklari vujudga keldi. Markazda va Shimoliy-
sharqda asosan angllar wrnashgan bwlib, bu erlarda Mersiya, Nortumbriya va 
Sharqiy Angliya korolliklari tashkil topti. Yutlar chekka janubi-g’arbda muxm 
teritorriyani, yani Temza darёsi quyiladigan joyni ishg’ol qilgan kichik bir Kent 
korolligini tuzdi. XII asr ichida va XIII asrning birinchi yarmida asosiy rolni 
shimoli korolliklari Nortumbriya va Mersiya wynadi. XIII asrning wrtalaridan 
boshlab gegemonlik janubiy korolliklardan biriga-Uessekega wtdi. Uesske 
korollari dastlab janubiy-Sessseks, Esseks va Kentni wziga bwysundirdi, swngra 
IX asrning bolarida esa Mersiya bilan Notumbriyani bosib oldi. Sharqiy angllar 
korolligi wz mustaqilligini bundan ilgari ywqotgan bwlib, avval Nortumbriyaga 
keyin esa Mersiyaga bwysungan edi. Uesseks koroli-butun mamlakatni 
birlashtirgan kishi-Ekbert (802-839) edi. bu mamlakatni birlashtirishni 829 
yillarda amalga oshirdi.  
 
VI asrdan boshlab angl-sakslar orasiga xristianlik kira boshladi. Bir qancha 
vaqtgacha Angliyada ikkita xristian cherkovi uzra kurash olib bordi: biri-V asrda 
tashkil topgan va sharqiy grek cherkovlari bilan tashkili aloqada bwlgan İrlandiya 
cherkovi, ikkinchisi-papa tomonidan Rimdan yuborilgan missionaerlar tashkil 
etgan cherkovi. Rim cherkovining tasiri \olib chiqdi. Buning sababi qisman 
istilochilar bilan, yani angl sakslar bilan orollardagi keltlar wrtasida bwlgan 

 
5
antagonizm bwlsa, asosan rim cherkovining kwproq markazlashganligi va 
asrestokratlashganligi bwldi. Angl-saks korollari uning episkoplaridan etiborli 
siёsiy kuch sifatida foydalanishlari mumkin edi.  
 
Birlashgan angl-saks korolligi tashkil topishi bilanoq daniyaliklarga qarshi 
qattiq kurash boshlashga majbur bwldi. Daniyaliklar deganda Angliyada faqat 
Skandinaviyadan Yutlandiya yarim orliga kwchib kelib wrnashib, bu erda IX 
asrda kuchli korollik tuzgan daniyaliklarni wzinigina emas, balki yana skandinav-
norvejlar h’am naxarda tutilar edi. Skandinav-normonlarning  Evropa qittasiga-
Frantsiyaga va Janubi İtlandiyaga qilgan xujumlari tw\risida yuqorida gapirib 
wtilgan edi. Skandinavlarning Britaniya orollariga qilgan xujumlari undan h’am 
daxshatliroq bwldi. Ular İrlandiyaga, Shotlandiyaga va Angliyaga bir necha asr 
davomida juda kwp va daxshatli xujumlar qilib turdilar. Umuman olganda 
daniyaliklar-skandinavlarning Angliyaga qilgan xujumlari kamida 300 yil (VIII 
asrning ikkinchi yarmida to XI  asr wrtalarigacha) davom etdi. Juda kwp 
skandinavlar shimoli-sharqiy Angliyaga wrnashib olib, bu wlkaning taraqqiysiga 
tasir etdi.  
 
838 yilda Ekbert daniyaliklarining Anglichyaga qilgan xujumlarida biri 
qaytara oldi. Ammo 842 yilda ular orol ichkarisiga yana bostirib kirib Londonga 
wt qwydilar. 866 yilda esa shimoliy-sharqiy kirgokning h’ammasini bosib oldilar. 
Daniyaliklar ancha zich joylashgan bu territoriya  butun wrta asr davomida 
Daniyaga qarashli mintaqa degan nom bilan nom bilan yuritilar edi.    
 
 
Korol Alfred Buyuk korollik qilgan davr (871-900) angl-sakslarning 
daniyaliklarga qarshi eng qattiq kurash olib borgan momentlaridan biri bwldi. 
Alfred Buyukdan oldingi korol Etelred 1 daniyaliklarga qarshi kurashda xalok 
bwldi. Alfredning wzi dastlab daniyaliklardan janubga qarab qochishga majbur 
buldi. Alfredning wzi daslab daniyaliklardan janubga qarab qochishga majbur 
buldi. Alfred birmuncha vaqtgacha daniyaliklarga qarshi partizan otryadlari, 
tarkok otryadlar vositasi bilan kurash olib bordi. Faqat keyinroq borib u muntazam 
urishga ,wtib, daniyaliklarni Temzaning narigi tomoniga uloqtirib tashlashga 
muvaffaq bwldi. 879 yilda daniyaliklar bilan sulx tuzildi, bu sulxga binoan 
mamlakat ikki qismga bwlindi: Angliyaning janubi-garbiy qismi angs-sakslarga, 
shimoli-sharqiy qismi daniyaliklarga bwlib berilgan edi. Daniyaliklarga qarshi 
kurashishda Alfred qisman eski umumiy xalq lasharlariga tayandi, qisman xarbiy-
feodal tipidagi katta, wrtacha va mayda er egalaridan iborat yangi feodal 
qushining kuchaytirilishini quvvatladi. Shunday qilib, Angliyada ritsarlar vujudga 
kela boshladi. Bundan tashqari, Alfred daniyaliklarga qarshi juda kwp burglar-
qalalar kurib, ularga kwrik otryadlar qwydi va dengiz qir\oq bwylarini daniyaliklar 
xudumidan qwriqlash uchun dengiz floti kura boshladi. U Angliyada birinchi 
marta aloxida doimiy solik olishni joriy qildi, bu soliq «daniyaliklar puli» ,yani 
daniyaliklarga qarshi kurashish uchun yi\iladigan solix deb ataldi. Frank koroli 
Karl Buyuk singari, Alfred xam, ilm-marifatga omiylik qildi. Uning wzi xam latin 
avtorlarining asarlari angl-saks tiliga tarjima qilindi. Korolning buyru\i bilan 
davlat axamiyatiga ega bwlgan eng muxim voqealarnin muntazam yilnomasi tuzib 

 
6
borildi. Savotli kliriklar tayёrlash uchun episkoplik kafedralari qoshida yangi 
maktablar tashkil qilindi.  
 
Alfred  Kont, Uesseks  va Mersiyaning qadimgi qonunlarini -xaqiqatlariga -
twplashni,unga ancha keyin «Alfred xaqiqati» nomi ostida  chiqarilgan qonunlarni 
qwshib bitta twplam qilib chiqarishni buyurdi. 
 
Daniyaliklarning sikuvi Alfred zamonida va uning voreslarni zamonida 
twxtatildi. Alfredning vorislari  Londonni qaytarib olib, daniyaliklarning h’ujum X 
asrning oxirida -XI asrning boshlarida yanada zwr berib takrorlanadi. Bu safar 
xujum Skandinaviyadan (xozirgi Norvegiyadan) boshlanmasdan,balki  bevosita 
Daniyaning wzidan bolandi. Oradan kwp vaqt wtmay Angliya wz mustaqilligidan 
butunlay mah’rum bwldi. Daniya koroli Kanutga bwysundi Kanut Datskiy (1017-
1035) istiloi qilingan erlardan juda katta Shimoliy davlat tuzdi, bu davalatga 
Daniyaning wzi, Norvegiya, Shvetsiya, Angliya va Shatlandiya kirdi. Angliya 
Daniyaga juda katta soliq twlab turishga majbur bwldi. İlgari daniyaliklarga qarshi 
kurashga saflanib kelgan «daniyaliklar puli» ancha kuchaytirib, Daniya qiroliga 
xiroj tarzida twlanadigan bwldi. daniya zadogonlari Angiliyaning janubidan juda 
kwp yangi erlar oldi.  
 
Kanut wlgandan keyin murt, kwp qabilali davlati tez vaqt ichida parchalanib 
ketdi. daniya qirolining qwlida yana birgina Daniya qoldi. Angliyada Eduard 
İsavednik (1042-1066) taxtga chiqib, wzining angel-saks dinostratsiyasini tikladi. 
Lekin Eduardning xokimiyati kuchsiz edi. Angl-saks zadogonlarining bir qismi 
Daniyaliklarga moyil edi. Eduard boshchiligidagi ikkinchi bir qism zadogonlar 
frantsuz-norman gertsogi Vilgelm bilan ittifoq tuzishga xarakat qildi. Eduard 
wlganidan keyin zadogonlar maxalliy angel-saks feodali-Uesseks gertsogi Garolni 
karol qilib sayladi. Lekin Vilgelm Normandskiy «Eduard vasiyati» ni pesh qilib, 
taxtni zwrlik bilan olishga qaror qildi. U 1066 yilda juda kwp sonli frantsuz 
qwshinlari bilan Angliyaga bostilib kirib, Gastins shaxriga yaqin bir joyda 
Garoldin tor-mor qildi. Shundan keyin Vilgelm Londonga ywl oldi va u erda 1066 
yil 25 dekabrda Angliya koroli deb elon qilindi. Bu voqea Angliya tarixida angl-
saks davrining nixoyasi, deb xisoblanadi.  
 
İlk angl-saks korolliklarining ijtimoiy tuzumida uzoq vaqt saqlanib kelgan 
uru\chilik munosabatlarining yakkol alomatlari kwrinib turar edi. Juda kwpdan-
kwp «xaqiqat» larga, yani VII-VIII asrlardagi turli angl-saks korolliklarining 
qonunlari twplamlariga asoslanib angl-sakslarning ijtimoiy tuzumini kwz 
oldimizga keltirishimiz mumkin: ularning ijtimoiy tuzumi kwp jixatdan 
franklarning «Sali Xaqiqati» da tasvirlangan ijtimoiy tuzumiga wxshar edi. 
Franklardagi singari angl-sakslarda h’am axolining asosiy ommasi (angl-saks 
«xaqiqatlari» da ishlatilgan termin bilan  aytganda)  erkin kishilardan kёrlardan 
iborat edi. Bular mustaqil dexqonlar bwlib, gayda deb atalgan katta-katta er 
uchastkalariga ega edilar (bazi korolliklarda xar bir kёrl oilasiga tegishli katta chek 
erning miqdori 120 akr ёki bizning xisobimizcha 50 gektar kelar edi.) Kёrlning 
vergeldi 200 shilling edi. Zadogon kishining-erlning vergeldi esa dastlab faqat 400 
shilling bwlgan bwlsa, keyinchalik 600 shillingga, undan keyin yana oshib 1200 
shillingga etdi. «Xaqiqatlar»da kёrllardan tashqari, yana detlar ёki uillar tilga 

 
7
olinadi. Bular-wz axvoli jixatidan frank litlariga wxshagan yarim erkin kishilar 
edi. Ularning wz eri bwlmay, malum majburiyat evaziga erllarning erini ishlab 
berar edilar. Ularning vergeldi 80 shilling atrofida edi. U zotlar Britaniyaning 
bwysundirilgan maxalliy axolisidan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi. Zadogon 
angl-sakslarning, erllarning (va xatto bazi bir eng boy kёrllarning) qullari h’am 
bwlib, bu qullarning bir qismi xovlida xizmat qiladigan qullar edi, bir qismi 
obrokchi qullar bwlib, deh’qonchilik bilan shu\ullanar edi.  
 
Angl-saks jamiyatida jamoa va boshqa moxalliy boshqaruv organlari juda 
kwp edi. Bularning asosiysi qishloq-twp edi. Bu qishloq-qishloq jamoasidan iborat 
bwlib, unda er suv bor edi, muntazam suratda qishloq yig’ini-talimot chiqarilib 
turardi, saylab qwyiladigan qishloq oq soqoli bwlardi. qishloq jamoalarining 
vakillari oida bir marta yuzboshilar majlisiga twplanardi. Yuzboshilar 
majlislaridan yuqori wrinda h’ar bir graflikning xalq majlisi bwlib, bu majlislar 
tarixiy jixatdan kabilaviy korolliklar davridan saqlanib qolgan edi. Korol vakili-
graflikning rasmiy boshlig’i, sharif wz faoliyatida graflikning bu kengashi bilan 
xisoblashib turishi kerak edi, bu kengashda mah’alliy zadogonlar h’al qiluvchi 
tasiriga ega edi. Nixoyat, korol xuzurida vitonagemot-(«donolar kengashi») butun 
birlashgan korollik zadogonlarining kengashi chaqirilib turar edi. Vitonagemot 
korol xokimiyatini juda cheklab qwygan edi. U qonunlarni tasdiqlarda va 
mamlakatning oliy sud organi edi. Korollarni saylash va biror gunox qilib qwysa, 
wrnidan tushirish h’am vitonagemot qwlida edi. U tasdiqlamasa, korolning xech 
qanaqa inomi amalga oshmas edi.  
 
VIII va IX asrlarda ayniqsa X asrda angl-sakslarning patriarxal jamoa 
tartiblari tobora tushkunlik sari yuz tutdi. Xali kuchli bwlgan jamoasi bilan bir 
qatorda katta aristokratik er egaligi avj oldi. Korol maxsus ёrliqlar berib, erni 
dunёviy zadogonlarga va cherkovga xususiy mulk qilib bera boshladi. Odatdagi 
qonun-qoidalarga asoslangan er mulkiga, yani jamoalarning; deh’qonlarning er 
mulkiga (folklendga) qarama-qarshi wlaroq, mamlakatda pomeshchiklar mulk 
(boklend), erga korol ёrli\i-bos ёki bosk asosida egalik mulki bwlishini tan olish 
bilan birga, bokland egalariga kwpincha yana bir qancha imtiёz va immunitetlar 
(maxalliy jekon axolisini sud qilish va ulardan soliq tuplash xuquqi) h’am berdi.  
 
Deh’qonlarning chek eri borgan sari maydalanib bordi. Katta dexqon 
oilasining ilgarigi wrtacha chek eri-gayda wrniga IX-X asrlarda h’amma joyda 
dexqonlarning miqdor (jixatidan ancha oz bwlgan yangi chek eri-virgata uchraydi 
virgata-gaydning twrtdan bir qismi.)  
Daniyaliklarning xujumlari deh’qonlarning ah’voliga juda ёmon tasir qildi. 
Daniyaliklar wz xujumlari vaqtida dexqonlarning xwjaligini butunlay vayron 
qilardilar. Dexqonlar burgla, kwpriklar va ywllar qurish, lashkarlar safida turib 
qwriqchilik qilish va xarbiy xizmatni wtash uchun juda kwp vaqt sarflashga 
majbur edilar. Tobora ortib borgan «daniyaliklar puli» ni h’am shu deh’qonlar 
twladilar, bu daniyalarga qarshi olib borilgan uzuluksiz urushlar vaqtida juda kwp 
ritsarlar vujudga kelib bularni taminlash h’am shu deh’qonlar ustiga tushardi. 
İlgarigi korol drujinalari-gozitlarning wrnini olgan korol tanlari xarbi-feodal 
tipidagi er egalariga aylanib bordilar.  

 
8
Zaiflashib qolgan deh’qon jomoalari zadogonlarning xomiyligiga wtishga 
majbur bwldilar. Angliyada kommendatsiya VII-VIII asrlarga oid esdaliklarda 
uchraydi, lekin bu narsa IX-X asrda ayniqsa kwpaydi. X asrda korollardan biri 
Etelstan (Alfredning nevarasi) bir farmon chiqardi, bu farmon frantsiyadagi Karl P 
Yaltiroqbosh farmoning aynan wziga wxshardi., desa bwladi. Etelstan 930 yida 
h’ar bir erkin kigqshiga wzi uchun bir xwjayin (angl-sakscha «lord», bu term 
fransuzcha «senor» degan terminga twg’ri keladi) topib olishni buyurdi. 
Deh’qonlarning wz ёnidagi katta er egasiga bwlgan qaramligini davlat xokimiyati 
immunitet tarzida rasmiylashtirdi. Korol katta er egalariga wz atrofidagi axolini 
sud qilish va undan tegishli sud bojlari olish xuquqini berdi. Bunday xususiy sud 
qilish xuquqi soka deb, xususiy sud qilingan deh’qonlar sokmilar deb atalardi.  
Erdor xardlar manorlar (bu swz h’am angl-sakslar vaqtida paydo bwldi.) 
deb atalgan wz pomestelarida qisman qullar meh’natini, qisman esa krepostnoylar 
meh’natini ekspluatatsiya qilardilar. 1000 yilga oid bir manbada deh’qonlarning 
turli gruppalari tasvirlanadi, lekin ilgarigi kёrllar degan nom wrniga endi bu 
xujjatda genitlar va geburlar degan yangi nomlar ishlatiladi; genitlar xususiy er 
egasi bwlib, qisman korolga, qisman ёnidagi lordlarga soliqlar twlab turuvchi 
erkin deh’qonlar edi, geburlar esa wz eri bwlmay, pomeshchiklarning erida 
dexqonchilik qilib unga yil bwyi xar tashqari, lordga mol, g’alla, pul shaklida turli 
xil soliqlar twlab turuvchi dexqonlar edi. Kam erli deh’qonlarning yana bir 
gruppasi kassetlar (kotterlar) tilga olinadi, bularning kichik bir parcha erlari va 
kulbalari bwlib, bular evaziga uncha katta bwlmagan barshchina majburiyatlarini 
wtar edilar.  
Biroq ang-sakslarda feodallashuv protsessi normanlar istelosi vaqtida 
tugallanmagan edi. Deh’qonlarning loaqal yarmi xali erkin jamoa azosi bwlib, 
ularning lordlar bilan bwlgan munosabati h’ali butunlay krepostnoylik 
munosabatlari tusini olmagan edi, balki xomiylik munosabatlarigina edi. Xatto 
krepostnoylashtirilgan geburlarnin axvoli h’am juda turlicha edi, xar manorda xar 
xil edi. Bir qancha joylarda ular qaram kishilarga wh’shar edi, lekin ular chinakam 
krepostnoylik xolatida emas edi. Shimoli-sharqiy Angliyada, daniyaliklar 
wrnashgan mintaqada erkin dexqonlar («erkin kishilar») xali juda kwp edi. 
Skandinavlar jamiyatining ancha keyin taraqqiy qilishi, sharqiy Angliyadagi 
daniyalik-skandinaviyalik axolida uru\chilik elementlarining saqlanib qolishi 
natijasida shunday xol yuz berdiki, xattto janubiy-sharqdagi angl-saks deh’qonlari 
ilgarigi erkinlik va mustaqilligidan butunlay maxrum bwlgan bir vaqtda h’am 
«daniyaliklar mintaqasi» dagi dexqonlar wz mustaqilligini bir muncha saqlab 
qoldi.  

Katalog: wp-content -> uploads -> 2017
2017 -> Comune di abbadia san salvatore
2017 -> Фамилия, Имя, Отчество. Сертификат номер
2017 -> O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus talim vaziRLİGİ berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
2017 -> Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
2017 -> Bezirkshauptmannschaft krems fachgebiet Veterinärwesen
2017 -> O’zbekiston oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi berdax nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti
2017 -> O`zbekiston respublikasi oliy va o`rtа mаxsus tа`lim vаzirligi
2017 -> 6-sinf I variant J. Kuk 1771-1775-yillarda Hind okeanida qanday tadqiqot ishlarini olib borgan?
2017 -> 5- sinf ona tili 1-variant