Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi


Download 0.53 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/8
Sana19.02.2017
Hajmi0.53 Mb.
#722
  1   2   3   4   5   6   7   8

Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti 

 

Tarix va arxeologiya kafedrasi 

 

 

 

 

 

 

Tarixiy ulkashunoslik fanidan 

 

 



 

 

 



 

MARUZA MATNLARİ 

 

 



 

 

Maruza 

tuzuvchi: 

    G.Кaramanova 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nukus -2007  

 

 

 

2

 



Mundarija: 

 

Kirish…………………………………………………………….…………… 



 

Ulkashunoslikning rivojlanishti…………………………………….………… 



 

Uzbekiston Respublikasi (geografik joylashuvi, ah’olisi, tabiiy boyliklari). ... 



 

Ulkashunoslikda arxeologiyaning roli………………………………………... 



 

Ulkashunoslikda etnografiyaning ah’amiyati…………………..……………. 



 

Tasviriy va amaliy sanat…………………………………….………………... 



 

Ulkashunoslikda antropologik malumotlarning urni ……….……………….. 



 

Toponimika-ulka tarixini urgaрishning  asosiy manbalaridan biri…………… 



 

Ulkashunoslikda ёrdamchi tarix fanlaridan foydalanish……….…………….. 



 

Ezma va og’zaki manbalarning wlkashunoslikdagi ah’amiyati…………….… 



 

Qoraqalpoq h’aqida tarixiy manbalar…………………………….…………... 



 

Ulkashunoslikni urganishda arxivshunoslikning urni……….……….………. 



 

Ulkashunoslikni urganishda muzey eksponatlari……………………….……. 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3

KİRİSh 



 

Uzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov «Wzbekistonning wz itiqlol a 

tarakqiёt ywli» asarida «xalqning manaviy dunesining mustah’kamlash va 

rivojlantirish Wzbekistonda davlat va jamiyatning eng ah’amiyatli vazifasi. 

Manaviyat wz xalqining tarixini, uning madaniyatini va vazifalarini chuqur 

bilishi va tushunib etishi orqali gina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga nazar 

tashlaganimizda-bu xalqning xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz 

h’ar tomonlama rivojlangan odam bwlmaganidek wz tarixini bilmagan xalqning 

kelajagi h’am bwlmaydi,- degan edi. 

Mustaqillik sharofati bilan bugungi kunda tug’ilgan wlka, avul, shah’ar, 

kwcha, mah’alla va maktabning tarixiga qiziqish kwchayib bormoqda. 

Bugungi wz-zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustah’kamlanib 

boraetgan sharoitda ona-yurtning h’ar bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, 

wrganish, diliga jo etishdan h’am muqaddasroq burch bwlmasa kerak. 

Wlkashunoslik fanining asosiy vazifasi h’am shu muloqazadan kelib chiqadi. 

Bu Fan h’ozirgi kunda wz mustaqilligini qwlga kiritgan Wzbekiston xalqlarining 

qadimiy tarixini, uning jah’on tarixiy taraqqietiga qushgan katta h’issasini, wz 

bag’rinidan Mah’ammad Muso Xorazmiy va Ali Kuchshi singari mashh’ur 

matematiklar. Ah’mad Farg’oniy, Al Beruniy va Ulug’bekdek falakiet 

bilimdonlari.  İbn Sino kabilar. Narshaxiy  va Abulg’oziy singari tarixchilar, al-

Farobiy kabi faylasuflar, Zamaxshariy kabi lingivistlarni etishtirib, jah’on 

taraqqietiga qwshgan h’isssini daliliy ashelar  vositasi bilan isbotlab beradi. 

Xalqimizning tarixiy, madaniy va memorchilik edgorliklari jah’on madaniy 

merosining tarkibiy qismi bwlib, jah’on taraqqietiga qwshilgan  g’oyat katta 

ulushidir. Shunday muh’im, nodir, qimmatli ah’amiyatga moliy bwlgan moddiy va 

manaviy edgorliklarni h’ar tomonlama ilmiy va amaliy jih’atdan wrganadigan va 

tah’lil qiladigan Fan-«Tarixiy wlkashunoslik» h’isoblanadi. 

Wlkashunoslik deganda ilmiy wlkashunoslik, jamoat wlkashunoslgi va maktab 

wlkashunosligi tushiniladi. İlmiy wlkashunoslik wlka tarixi va madaniyat 

edgorliklrini ilmiy asosda h’ar tomonlama tekshirish, saqlash va wrganish bilan 

bog’liq h’olda olib boriladi. 

Tarixiy wlkshunolik asosan qwyidagi masalalarni wz ichiga oladi: 

Tarixiy edgorliklar. Bunga insoniyat h’aёtidagi eng muh’im tarixiy voqealar, 

jamiyatning rivojlanish bosqichlari, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va 

madaniyat arboblarining nomlari bilan bog’liq voqea joylari, wtmishdan qolgan 

qulezma asarlari va shu kabilar kiradi. 

Arxeologiya edgorliklari. Bunga kuh’na shah’arlar qurg’onlar, qalalar, qadimiy 

manzilgoh’lar, isteh’qomlar korxonalar kanallar, shuningdek ywllarning qoldiqlari 

qadimiy dafn joylari, tosh h’aykallar, qoyalardagi tasvirlar va boshqalar kiradi. 

Shah’ar qurilshi va memorchilik edgorliklari. Bularga memorchilik 

ansambllari va komplekslari, tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, kwchalar, 

shah’arlar va boshqa ah’oli yashaydigan joylarning qoldiqlari fuqaro, sanat, 

h’arbiy, diniy, xalq memorchiligi inshoatlari kiradi. 


 

4

Sanat edgorliklari bunga monumental, tasviriy, amaliy- dekorativ va boshqa 



turdagi sanat asarlari kiradi. 

Edgorlik h’ujjatlari. Bunga markaziy va mah’alliy davlat h’okimiyati organlari 

va davlat boshqaruv organlaridan qolgan turli h’ujjatlar, boshqa ezma va chizma 

h’ujjatlar kino-foto h’ujjatlari va tovush ezuvlari, shuningdek, qadimiy qulёzmalar 

h’amda arxiv materiallari, folklor va musiqa ezuvlari, nodir bosma nashrlar kiradi. 

Etnografiya va toponimik materiallar. Bunga xalq urf-odatlari, moddiy va 

manaviy madaniyat, xalqlarning ertak, folklor, mifologiyasi h’amda joy 

nomlarining ilmiy jih’atdan kelib chiqishini  wrganish kiradi. 

Bular bilan bir qatorda tarixiy, ilmiy, badiiy qimmatga eki boshqa xil madaniy 

qimmatga ega bwlgan obektlar h’amda muzeyda saqlanadigan eksponatlar va 

wlardan wquv, talim tarbiya ishlarida foydalanish uslublari wz aksini topadi. 

Yuqoridagi manbalarni wrganish va umumlashtirish ilmiy wlkashunoslik 

tadqiqotlari, jamoat wlkashunosligi va h’avaskorlari uchun h’am, u eki bu 

voqealarga tavsif berish, turli tarixiy tushunchalarga aniqlik kiritish uchun h’am 

kwp malumot bwlib xizmat qiladi. 

Tarixiy wlkashunoslik fani malum ikki maqsadni: birinchidan, wz wlkasining 

va h’ozirgi h’aeti tarixini h’ar tomonlama ilmiy asosda wrganish ywli bilan 

twplangan arxeologik, etnografik, toponimik, nodir qwlezmlar, arxiv h’ujjatlarini 

saralash, tartibga solish va tah’lil qilishga, ikkinchidan, twplangan wlka 

materiallaridan wquv tarbiyaviy ishlarda wrinli va samarali foydalanib, esh avlodni 

vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalashni kwzda tutadi. 

 

Adabiёtlar: 

1.  Karimov İ.A. Tarixiy xotirasiz kelajak ywq.T., 1998 

2.  Karimov İ.A. Wzbekistonnning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., 

1992 


3.  Karimov İ.A. İstiqlol va manaviyat.T., 1995 

4.   Nabiev A. Tarixiy wlkashunoslik. Toshkent, 1996 

5.   Bijanov E.,Xojaniyazov G’., Qaramanova G. Tariyxıy 

wlketanıw. N., «Bilim», 2001 

6.  Wzbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 1996 

7.  Jabbarov İ. Wzbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 

8.  Xodjaniyazov G’. Yusupov O.J. Qaraqalpaqstandag’ı muqaddas 

orınlar. No’kis, 1994. 

9. Tarixiy wlkashunoslik va turizm Toshkent, 2002. 

 

 



 

5

Ulkashunoslikning rivojlanishi 



 

1. Ulkashunoslikning turlari va  asosiy manbalari. 

2. Tarixiy wlkashunoslikning rivojlanshi (1917 yilga qadar). 

3. Tarixiy wlkashunoslikning 1917 yildan keyingi ah’voli. 

4. Mustaqillik yillaridagi wlkashunoslik 

 

Adabiёtlar: 

 

1. Nabiev A. Tarixiy wlkashunoslik.T., 1996 

2. Wzbekiston mustaqil taraqqaiet ywlida. T.1994 

3. Ashurkov V.R. Katsyuba D.V. Matyushin G.N. İstoricheskoe 

kraevedenie.M., 1980 

4. Jabbarov İ. Wzbek xalıq etnografiyasi.T.,1994 

5. Axmedov E. Saydamminova E. Wzbekiston Respublikasi. T.,1995 

6. Wzbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 1996 

7. Shamsuddinov R. Tarixiy merosimizga bir nazar. Andijon. «Meros»,1994 

 

 



1. Wlkashunoslik forma jih’atidan uch turga bwlib urganiladi. 1) ilmiy, yani 

davlat wlkashunosligi; 2) jamoat wlkashunosligi;  3) maktab wlkashunosligi. 

1)  İlmiy yani davlat wlkashunosligi bevosita davlat ilmiy tashkilotlari: ilmiy 

tadqiqot institutlari, respublika tarix va madaniyat edgorliklarini muqofaza qilish 

va ulardan foydlanish komitetlari, regenal-maxsus muzeylar, respublika Fanlar 

Akademiyasi qoshidagi tarix arxeologiya ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy xodimlari 

tomonidan tadqiq qilinib, wrganilib, topilmalari esa respublika va viloyatlarning 

wlkashunoslik muzeylarida ekspozitsiya sifatida namoyish qilinadi. 

2) Jamoat wlkashunosligi qishloq, ovul, poselka, shah’ar tuman va viloyat 

h’udididagi tarixiy obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan 

birga joylarda yashaetgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenez) urf-odatlari, 

ilg’or meh’natkashlar, meh’nat qah’romonlari xotirasini abadiylashtrish  uchun 

h’aykallar, mangu olovlar, momumentlar, h’urmat taxtalari tashkil qiladi. Bundan 

tashqari jamoa. wlkashunoslarga numizmatlar, pechat, muxrlarni urganuvchi-

sfragistlar, tamg’a, gerblarni urganuvchi-geraldistlar, tosh, metall, sopol va 

eg’ochagi ezuvlarni urganadigan epigrafistlar va boshqalar mustaqil ravisha 

uyushadi. 

3) Maktab wlkashunosligi tarix, jamiyatshunoslik uqutuvchilarining bevosita 

rah’barligida tashkil qilinadi. Uning azolarini V-XI  sinflardan tanlaydi. Wlka 

materiallari 4  zvenoga bwlingan h’olda twplanadi. 1) arxeologik 2) toponimik, 3) 

etnografik, 4) arxiv h’ujjatlari. 

Maktab tarixiy wlkashunosligi ikkiga bwlib, yani wquv jaraenida dastur 

asosida dasturdan tashqari maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan h’olda 

amalga oshiriladi. 

Wquv jaraenida olib boriladigan wlkashunoslik ishlari h’am 2 maqsadni 

kwzlaydi. Birinchi: wz wlkasining wtmishini arxeologik,  etnografik, toponimik va 



 

6

arxiv h’ujjatlari asosida wrganish va twplagan wlkashunoslik materiallarini 



sistemaga solish; ikkinchisi twplangan wlkashunoslik materiallaridan tarix 

fanlarida foydalanish.  

2. Rus olimi M.V.Lomonosov wz wlkasini mukammal wrganish maqsadida 

1761 yili 30 savoldan iborat anketa tuzib, xalq, orasiga tarqatgan edi. Ayni vaqtda 

bu bilan wlkashunoslik  fanlarining h’am boshlanishiga asos solindi. Wlkani 

wrganish masalasi Wrta Osie, shu jumladan Wzbekiston h’ududida, XIX asirning 

yarmida boshlandi. (10 bet. Nobiev A. Tarixiy wlkashunoslik). 

X-XV asrlardagi mah’alliy tarixchilar: Muh’ammad-Narshaxiy, Tabariy va 

Rashididinning asarlari wzining mazmundorligi va xilma-xilligi bilan ajraladi. 

Sharqshunos A.A.Romaskevich Rashididdinning «Jamut tavorix» asariga tuxtar 

ekan, h’aqli ravishda bu asar wzining mazmuni va h’ajmi jih’atidan muh’imligini 

kwrsatib berishdi, bu asardan keyin Eron tarixchiligida voqealarni bu xilda baen 

qilish uchun bwlgan intilishni kwramiz deb ezgan edi. Bu Wrta Osie tarixchiligiga 

h’am xos narsa edi. 

XIX asrning 30 yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muh’ammad Ekub ezgan 

«Gulshan-ul-muluk» nomli asari usha davr tarixiy manbalaridan biri h’isoblanadi. 

Bu asar tojik tilida ezilgan bwlib, unda qadimgi vaqtdan to XIX asrning 30 

yillarigacha bwlgan Buxoro amirligidagi siesiy voqealar tarixi beriladi. 

Yana usha davrda tojik tilida ezilgan ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi 

Muh’ammad Mir Olimning «Tarixi amir Nasrullo» nomli asari yaratiladi. U amir 

Nasrullo topshiri»i bilan ezilgan. Asar XVII asrning ikkinchi yarmida Buxoro 

amirligida yuz bergan siesiy kurashlarni, ichki va tashqi voqealarni tasvirlash bilan 

boshlanib amir Nasrullaning h’okimiyatga kelishi, uning dastlabki yillaridagi 

davlatni boshqarishda tutgan siesati bilan tugallanadi. Unda 1821-1825 yillardagi 

qitoy qipchoqlar quzg’oloni, ularning bostirilishlari h’aqida swzlanadi. 

Tarixiy manbalardan biri Mulla İbodulla va Mulla Muh’ammad Shariflar 

tomonidan tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir Haydar» nomli qul ezma asarda 

ashtarxoniylar bilan mangitlar sulolasi tarixi, amir Haydarning otasi Murodning 

tu»ilishidan boshlab, to amir Haydarning wlimi 1826 gacha Buxoro amirligida 

bwlib wtgan siesiy ijtimoiy iqtisodiy xarakterdagi masalalarga h’am tuqtalib 

wtilgan. Unda 1820 yilda A.F.Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan 

diplomatik missiya twg’risida h’am malumotlar berilgan. 

Muh’ammad Sharifning h’uddi usha davrni aks ettiruvchi «toji-tavorix» 

/Tarixlar toji/ nomli asari maydonga keldi. Unda mang’itlar nasabnomasi turkiy va 

mug’ilqabilalari, Chingizxon va uning avlod-ajdodlari, shayboniylar, 

ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. 

XIX  asrning 40 yillarida ezilgan yirik tarixiy manblardan biri Muh’ammad 

Hakimxon Turaning «Muntaxabad tavorix» nomli asaridir. Unda XVIII asrning 70 

yillaridan to Quqon xoni Umorxonning vafoti /1822/, undan swng taxtga utirgan 

Madalixongacha bwlgan davrdagi Quqond xonligi tarixiga doir siesiy voqealar 

tasvirlangan. Hakimxon Tura kupchilik voqealarni wz kuzi bilan kurgan.  Ming 

sulolasi, Umarxonning h’ukmronlik qilgan /1809-1822/ vaqtidagi siesiy voqealar 

aniq izchillik bilan kwrsatiladi. 


 

7

Quqon xonligi tarixiga oid manbalardan biri Mulla Avaz Muxammadning tojik 



tilida ezgan «Tarix jaxonnomai» asari bwlib u wz kwzi bilan kwrganlarini baen 

etadi, va tarixiy manbalar asosida ezilgan 2 kitob va geografik qushimchadan 

iborat. 1 qismda odamlarning paydo bwlishidan boshlab, to XVI asrgacha bwlgan 

h’ukmronlik tarixi berilgan. 2 -qism temuriylar sulolasi tarixiga bo»ishlanadi. 

Quqon xoni Olimxon /1800-1809/ va Umarxon /1809-1822/ h’ukimronlik davri 

siesati tuliq berilgan. 

Asarda ruslarning Samarqand va Kattaqurg’onda bosib olishlari ywl, imorat 

qurilishlari, 1847 y. Toshkent h’okimiga h’arakat, 1842 y . Quqondagi Xuja 

Qalandar boshchiligidagi quzg’olon kabi voqealar aytiladi. 

Quqon xonligi  tarixchiligida Mulla Niez Muxammadning «Tarixi Shoxruxi» 

degan asari diqqatga sazovor. V-XVIII  va  XIX asrning  70 yillarigacha bwlgan 

Quqon tarixiga oid muxim malumotlarga bo»ishlangan. 

XIX asrning I-yarimida Xiva xinligida ezilgan yirik manba Munis /1778-1827/ 

otasi Avaz saroy xizmatida bwladi. Munis h’am saroy xizmatiga kirib, Eltuzar 

topshiri»i bilan u wzining «Firdavsul iqbol» tarixiy asarin ezdi. U Abul»ozixon 

asarlaridan foydalangan. U 1812-yilgacha tarixiy voqealarni olib kelganda xon 

unga Mirxondning «Ravzatussafo» asarini fors tilidan wzbek tiliga tarjima qilish 

topshiriladi. Munis uning 2-kitobi ustida vafot etadi. 

Muh’ammad Rizo Ogah’iy Xiva xoni Ollaqul /1825/1874/ ning topshiri»i bilan 

Munis asarlarini davom ettirib 1827 yillargacha bwlgan voqealarni ezadi. Keyin 

wzining «Riezud-Davla» 1826-1842 voqealarini, «Zubdot-it-tovorix» 1842-1845 

yillardagi voqealarni, «Jamuil voqeoti sultoni» 1846-1855 yillardagi, «Gulshanid 

Davlat» 1856-1865 yillardagi wz ichiga oladi. Ogah’iy «Shoh’idiy iqbol» nomli 5-

asarning Xeva xoni Muh’ammad Rah’im davri /1865-1910/ ga bo»ishlaydi. Ammo 

u tamomlanmay,  1872 yili voqealari bilan tugaydi. V.V. Bortold «İstoriya 

kulturnoy jizni Turkistana» degan asarida «Munis va Ogah’iyning ishlari va tarixiy 

asar sifatida kamchiliklariga qaramay, bu ishlar baen qilishning twliqligi va faktik 

materiallarining soni jih’atidan bizgacha etib kelgan Buxoro va Quqon xonliklari 

tarixi  buyicha bitilgan asarlarni juda h’am orqada qoldiradi», deb ezgan edi. 

3. XIX asarning  2-yarmida Wrta Osie Rossiya mustamlakasiga aylandi. 

Ochiqdan-ochiq ruslashtirish siesatiga rozi bwlmagan maydo burjua liberal-

progressiv kayfiyat namoyandalari tasiri sezilardi. Bu mustamlaka mamuriyatini 

h’adiqsiratdi. Chor Rossiya, Wrta Osie xalq ommasining milliy ongini ustirishiga 

qarshi ish kwrdi. Lekin, Wrta Osiening tuzuk wrganilmaganligi mamuriyat 

ishlarini qiyinlashtiradi. «Yangidan qwlga kiritilgan» ulkani xwjalik jih’atidan 

ekspluatatsiya qilish vazifalarini tezlik bilan amalga oshirishga tusqinlik qildi ilmiy 

tadqiqotlar chunga zarur bwlib qoldi. 

Mashh’ur rus zoologi, zoolografiya va sayexi, darvinizmning etiqodli 

tarafdorlaridan bwlgan N.A.Severtsov  (1827-1836) kata yutuqlarga erishdi. «Dune 

tomi»-Pomir tog’ sistemasining orografiyasini wrganishda meh’nat etdi. 

 

Zoologiya, botanika, mineral va paleontologiya kollektsiyalari tuplandi. 



Semenov-Tyanshanskiy (1827-1914) Tyanshanda Alıp muzliqlari borligi 

masalasini ijobiy h’ol qildi. U nemets geografii Gumboldtning Tyanshandagi 

vulkan h’odisalari h’aqidagi fikrlari rad qildi. 


 

8

Tabiatshunos, sayex A.P.Fedchenko (1844-1873) Far»ona vodiysi, Oloyni  1-



marta tekshirdi. Oloy orqasidagi tizma tog’liklarning eng baland joyini u ochdi. U 

Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni h’am tekshirdi. 

Geolog va geograf İ.V. Mushketov /1850/1902/ Shimoliy Tyanshan to» 

sistemasi orografiyasining geologik asoslarini dastlab u kwrsatdi. Turkiston 

minerallarining dastlabki ruyh’atini tuzib chiqdi. 

1877-1879 y. Geonetik razvetka Oloy, Pamir, Buxoro, Xisor, Amudare bwylab 

ish obordi. 1880 yili Zarafshon muzligiga ekspeditsiya qilishdi. 1881 yili u G.D. 

Ramonovskiy bilan birga Turkistonning 1-geologiya xaritasini tuzdi. U 

«Turkistonning geologiya va orografiya tarifi» monografiyasini ezdi. 

Hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan, rus olimi 

V.V.Dokuchaev (1846-1903)  1898 yili bu soh’ada dastlabki malumot berdi. 

 1867 yili Turkiston h’arbiy topografiya bwlimi tuzildi. U Wrta Osiening bosh 

xaritasini tuzishga kirishdi. 1867 yili Toshkent metereologik stantsiya tuzildi. 1874 

yili Toshkentda astronomiya observatoriyasi yaratildi. 1874 yili uning xodimlari 

Wrta Osie h’ududida qariyb 870 astronomiya punktlarini aniqladi. 1869 yili D.D. 

Gedeonovning Toshkent kengligining uzgarishi xaqidagi tadqiqotlari 1895-1986) 

diqqotga loyiqdir. 

1868 yil yanvarda Turkistonstatistika komiteti tuzildi. Uning tashabbusi Bilan 

1872 yildan «Turkiston ulkasi statistikasi uchun materiallar» chiqarila boshlandi. 

(1872-1976 yillarda h’ammasi bwlib 5 tuplam chiqarildi) 1887 yil 1 yanvardan 

boshlab Sirdare (Toshkentda) Samarqand (Samarqandta), Farg’ona (Yangi 

Marg’ilonda) viloyatlari statistika komitetlari tuzildi. Ular  sharh’lar nashr qilib, 

ularda xalq xwjaligi, irrigatsiya sistemasi, ah’oli va uning mashg’uloti, ulpon va 

soliqlar, mamuriy tuzilish, cog’liqni saqlash va maorif, jamoat obodonchiligi, ob-

h’avo, kwzatishi va h’akozolar xaqidagi mufassal malumotlar berildi. 1886-1913 

yilga oid «Sirdare viloyati sharxlari»  Yangi Marg’ilon, Skobelev, 1889-1916 

yillarda nashr qilingan edi. 

1870 yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi ochilgan edi. Ochilgan 

vaqtida 1700 jild kitobi bor edi. 1917 yilga borib kitoblar soni 80 ming jtldga etdi. 

Fonddagi «Wrta Osieda  ayniqsa Turkiston asarlari va maqolalar tuplami» 

ah’amiyatga ega. Rus bibliografi V.İ. Mejov uni tuzushga qatnashdi. İshni u 

Peterburgda 1868 yildan boshlab 20 yil olib bordi. 1888 yili katta tomlar soni 416 

ga etganda «mablag’ ywq» deb tuxtatildi. Mejov 3 kitobdan iborat tizimli va 

alfavit kwrsatkich tuzgan. 1871 yili A.L.Kun va boshqalar «Turkiston albomi» ni 

tuzib tamomlaganlar. U 1262 dona rangli surat va fotosutratlar etishtirilgan 447 

kartadan iborat bwlib, 3 kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi fanlar Akademiyasi 

kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi foxrlangan edi.  

1903 y aprelda Wrta va Sharqiy Osieni tarixiy, arxeologik lingvistik va 

etnografik jih’atdan wrganish komiteti tuzildi. Arxeologiya twplamlari Toshkent 

(1871 y. ochilgan), Samarqand (1874 y. ochilgan) va Farg’ona 1899 y.och 

muzeylarida saqlanadi. 

Wrta Osie tarixiga oid eng muh’im manbalardan biri X asr muallifi 

Muh’ammad Narshaxinig «Buxoro tarixi» asari N.S.Likoshin tomonidan rus tiliga 


 

9

tarjima qilnib, 1897 yili nashr etilishi ah’amiyatli  bwldi. 1895  yili 



N.İ.Veselovskiy rah’barligida arxitektor A.V.Shchusev va boshqa mutaxassislar 

ishtirokida  İmperator Arxeologiya komissiyasi Guri Amirni arxitektura, 

dekoratsiya nuqtay nazaridan urganish uchun ekspeditsiya uyushtirdi. Uning 

natijasi 1905 yili albomda nashr etildi. Xalq xwjaligini urganishda 

A.F.Midendorfning «Farg’ona vodiysi» asari ah’amiyatga ega. 

1908 yilda A.A.Bogalyubov tomonidan tuzilgan albom bosilib chiqdi. Unda 

kwp xil gilam nush’alari kwrsatildi. U 1-marta ularni ilmiy asosda klassifikatsiya 

qilishga urinib kurgandi. Gilamlarni tariflovchi A.Falkerzam, S.M.Dudin va 

boshqalarning kitoblari chiqarildi. 

Wrta Osie olimlar jamiyati, ilmiy-meditsina jamiyati, mah’ollliy ah’amiyatga 

ega edi. Umumrossiya ilmiy jamiyatlarning filiallari Rus geografiya jamiyati. Rus 

texnika jamiyatining h’amda tabiat antropologiya va etnografiya xovaskorlari 

jamiyatining Turkiston bwlimchalari edi. 

1870 yili Wrta Osie olimlari jamiyati paydo bwldi. Tarix, etnografiya, 

geografiya, statistika, ekonomikalik malumot twplamlari. Uning birinchi ochiq 

majlisi 1871 yili 28-yanvardan boshlagan. A.P.Fedchenko ishtiroki bilan tabiat 

antropologiya va etnografiya xavaskorlari jamiyati Turkiston bwlimlarining 

xotiralari» degan birinchi va swngi asarlarini bosib chiqardi. Unda 

N.A.Severtsovning «Pomir umurtqali, faunasidan malumotlar» maqolasi, 

N.B.Teyxning ulka iqlim tarifiga ba»ishlangan  ishlari kirdi. Jamiyatning 1878 yili 

V.F.Oshanin rah’barligi ostida tashkil qilingan ekspeditsiya natijalarida Buyuk Petr 

tizma to»lari ochildi. Muqsuv daresining Manbalaridagi muzlik topib, unga 

A.P.Fedchenko nomi berildi. Mablag’ ywqligi tufayli 1893 yili bwlim ishini 

tuxtatdilar. Wlkada ishlab turgan h’avaskor arxeologlar 1895 yili Turkiston 

arxeologiya xavaskorlari tugaragiga birlashdi. Ular tomonidan Farg’ona tog’ 

tizmalaridagi Saymolitosh suratlarini, Biya-Nayman ossuariylarini topdi. 

1897 yili rus geografiya jamiyatining Turkiston bwlimi tashkil topdi. U orqali 

Orol dengizi, Balxash kwli, Turkiston muzliklari, h’ayvonat dunesini wrganildi. 

Turkiston qishloq xwjalik jamoati kurgazma, qishloq xwjalik xodimlari sezdi 

wtkazildi. 1900 yili Toshkentda qishloq xwjalik muzeyi ochildi, kontrol-

urug’chilik stantsiyasi va boshqa erdamchi muassasalar tashkil etildi. Ulkada 

h’ammasi bwlib 15 ka yaqin ilmiy jamiyat ish olib bordi. 

1899-1903 yillar ichida D.S.Berg  /1876-1950/ Wrta Osiening eng katta suv 

h’avzalari-Orol dengizi bilan Balxash kwlini tadqiq qilib chiqdi. 1908 yilda 

L.S.Bergning «Orol dengizi» degan monografiyasi bosildi. 

G.B.Leonov Tolas Olatova muzliklarini, N.L.Karjenevskiy Seldara va Korasel 

muzliklarini tadqiq qildi. 

V.F.Oshanin ulka h’ayvonat dunesini tadqiq qilishni davom ettirdi. 

B.A.Fedchenko va uning onasi O.A.Fedchenko ulkaning wsimlik dunesini urgandi. 

B.A.Fedchenkoning 1915 yilda elon qilingan «Turkiston wsimliklari degan asarida 

Wrta Osieda malum bwlgan 5030 dan kwproq wsimlik xillari kursatib utilgan. 

Turkistonda bwlgan elshilarini B.Ya.Korolenko, G.B.Leonov va boshqalar 

urgangan. Sharqshunoslik jamoati Toshkent bwlimi 1901-1913 yillarda faoliyat 

kwrsatdi. 



 

10

1917 yilga qadar ulka ilmiy jamiyatlari tomonidan h’ammasi bwlib, rus 



geografiya jamiyatining Turkiston bwlimi «Axboratining» 13 tomi /1898-1917 

yillar/, Turkiston arxeologiya va xavaskorlar tugaragining majlisi qarorlari va 

axborotlaridan 21 tulpam /1896-1917/ Turkiston qishloq xwjaligi jamiyati 

tomonidan «Turkiston qishloq xwjaligi» jurnalidan 142  son /1906-1917/» 

Turkiston deh’qon jurnalining 50  son /1915-1917/, Sharqshunoslik jamiyati 

Toshkent bwlimi «Axborotning 6 soni /1908-1909/ chiqarilgan edi. 1907 yilda 

bibliograf  İ.V.Dmitrevskiy rah’barligi ostida «Turkiston tuplamini» tuzish ishlari 

yangidan boshlandi. 1917-yilga qadar twplam tomlarining soni 394 ga etkazilgan 

edi. 

Akademik V.V. Bartold bir qator tarixiy asarlarini yaratdi. Uning «Turkiston 



mug’ullar h’ujumi davrida» 1898-1900 yillar/ monografiyasi, «Ulug’bek va uning 

zamoni», «Turkistonning sug’orish tarxiga doir» degan shuningdek 1894 yilda 

bosilib chiqqan «Turkistonda arxeologik tadqiqotlar masalalariga doir» kitoblari 

bor. Polkovnik A.G.Serebrennikov twplagan Wrta Osieni zabt etish tarixiga oid 

materiallar Wrta Osiening 1899 yildan 1876 yilgacha wtgan davr tarixini 

urganishda malum darajada qiziqarli manbalar 1895 yili oktyabr oyida Turkiston 

arxeologiya xavaskorlari tugaragi va uning ustavi tasdiqlandi, tugarakka Turkiston 

general gubernatori baron B.A.Brevskiy faxriy Rais qilib saylangan. Tugarakning 

108 azosi bwlib ular ichida V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Aristov, 

V.F.Oshanin va boshqalar bwldi. 

İlmiy jamiyatlar xuzurida ulkashunos faollar, mah’alliy muh’birlar paydo 

bwldi. 


Mirzo Buxoriy arxeologik-numizmatik kollektsiyalar tuplab, bir qismi Sankt-

Peterburgdagi Ermitaj kollektsiyalariga kirgan. 

Ajoyib sanatkor xottot Mirzo Borot Mullo Qosimov Samarqand va uning 

atroflaridagi kwpdan-kwp qadim zamon edgorliklarning suratini chizgan. Ulug’bek 

madrasasining g’oyat aniq chizmasini taerlagan. 

A.L.Kunning  İskandarqul ekspeditsiyasida 1870 yil / qatnashgan Mirzo 

Abdullo Abduroxman fanga qadimgi toshlarga va dah’ma toshlariga ezilgan xotlar 

qayd qilingan ajoyib kundalik daftar qoldirib ketgan. 

Toshkentlik Akrom Asqaror mashh’ur rus sharqshunosi N.İ.Veselevskiyning 

Turkiston buylab qilgan saexatlarida h’amisha unga ywldosh va kumakchi bwlgan. 

U faqat tanga –chaqalardan 15 mingdan kwp kollektsiya twplagan. U 1891 yil 

vafot etgash uning boy arxeologik kollektsiyani Peterburga olib ketilgan. Bu 

kollektsiya h’aqida professor Evarnitskiy «Asqarovning arxeologik kollektsiyasi» 

maqolasini «Turkistonskie vedomosti» gazetasining 1892 yil,  31-sonida berib, 

unda kollektsiya  17 dona oltin pul, 1370 dona kumushpul, 13274 dona miss pul, 

neolitning tosh bolg’asi, bronza, keton, bir buloq nefrit va h’akozalar bor deb 

kwrsatadi. Asqarovga arxeologiya faniga qilgan xizmatlari uchun 1887 yilda rus 

arxeologiya jamiyatining medali bilan mukafatlangan. 

Xavaskor geograflardon Olimxwjo Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar rus 

geografiya jamiyati Turkeston bu’limining xodimlari bwlib ishladi. 

Sattarxon Abdugaffarov birmuncha vaxt «Turkiston viloyatining gazetasida 

«tarjimonlik qilib turgan. Turkiston muallimlari seminariyasida wzbek va fors 



 

11

tillaridan praktikant-repititorlik qilgan. U 1876 yilda Peterburgda chaqirilgan III 



xalqaro sharqshunoslar sezdiga A.Kun, Muh’ammedqulov, Abdullo Niezolar bilan 

birga qatnashdi. U rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Quqon xonligining ichki 

ah’voli vedomosti gazetasining  1892  yil, 26,36 soni va 1893  yil 61 sonida 

bostirdi. Unda Xujand, Uratepa, Toshkentdagi xalqi quzg’olonlari h’aqida 

malumotlar bor. 

Toshkentlik tarixchi Muh’ammad Soliq Qaraxwja wg’li wzining 1890-1885 

yillarda ezgan «Jadidan Tashkand» asarida İskandar Tura degan rus olimining 

tarixi ezganligini aytadi. Aslida u Aleksandr Kun edi. Muh’ammad Soliqning 

yuqoridagi kitobi 1200 bet bwlib tojik tilida ezilgan. 1- qismi h’ukmdorlar 

orasidagi urushlarga: 2- qismi Quqon va Toshkent tarixiga bag’ishlangan, 1885-

yilda Jah’ongir Tura «İntih’ob Tavarix mamlakati Rusiya» /Rossiyaning qisqacha 

tarixi/ asarini wzbek tilida ezgan. Bu Jah’angir Tura nomini olgan odam, Quqon 

xonligi, Namangan va Toshkentda yashagan, wzbek xalqining tarixi, tili va urf-

odatlarini urganishda malum qissa qh’shgan Vladimir Petrovich Nalivkin /1862-

1918/ edi. Uning ilmiy faoliyati Wrta Osie xalıqlari tarixi, tili va etnografiyasini 

urganishdan boshlandi. U rafiqasi M.V.Nalivkina bilan h’amkorlikda «Farg’ona 

mah’alliy ah’olisi aellarining turmushi h’aqida ocherk degan kitob ezdi. 

5. Qadriyatimiz wz ulkamiz tarixini urganishdan boshlanish h’esh kimga sir 

emas. Etmish yildan ortiq davr mobaynida tariximizda chalkashlik va xatolikarga 

ywl qwyib kelindi. 

1917 yilgacha yashagan sharqshunos olimlar va mah’alliy tarixchilarning 

ulkani urganishga bo»ishlangan asarlari unitildi. Ulka bilan bevosita 

shug’ullanganlar millatchilik tam»asiga duchor bwldilar. 

Mustaqilligimizgacha bwlgan davrdagi dorilfunun, pedagogika oliy wquv 

yurtlari tarix fakultetlari uchun ezilgan darsliklarda ulkamiz tarixini urganishga 

dyaerli etibor berilmadi. Darslikning birinchi bwlimida «İbtidoiy jamoa tuzush» 

degan mavuda Rossiyaning Evropa qismida paleolit, neolit, eneolit davrlariga  doir 

manzil va makonlarning kamlgi, sobiq soji tarixi uchun misol bwla olmaganligi 

h’amda usha h’ududda qwldorlik tuzumi va uning rivojiga oid malumotlarning 

kamligi sababligigina Kavkaz orti, Wrta Osie tanlab olingan. Masalan: 

Wzbekistonda mezolit davri miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 5 ming 

yillikgacha davom etgan bwlib, usha vaqtda ibtidoiy tasviriy sanat boshqa 

joylardagiga qaraganda ancha rivojlangan, Takatosh, sanat obidalari Surxondareda, 

Zarautsoy, Jizzaxda, Takatosh, Buxoroda, Sarmish, Qaraungursoy, Toshkent 

voh’asida Korazov, Xujakent, Parkent h’ududlaridan topib urganilganligi h’aqiqat. 

Termiz yaqinidagi Ayritomda toshga uyilgan burtma rasmlar Xorazdagi 

Twproq qaladan chiqqan sarov devoriga ishlangan rasmlar Surxondare Xolchaen, 

Dalvarzin tepadan topilgan h’aykallar xalqimizning uziga xos yuksak madaniyatini 

kwrsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar ulkamiz farzandlariga tanishtirilmadi. 

1917 yilga qador ulkamizda h’ar xil fanlarning rivojiga wz xissalarini qwshib 

kelgan mah’alliy kishilarning nomlari keyinchalik esdan chiqarib yuborilgan. 

Masalan: ulkamizda boyliklar qidirgan, qur»oshin va faruza kanlarni topgan 

xujandlik mullo Sangin. Chimkentda ulkadagi 1-rus tuzem maktabini ochishda 

faollik kwrsatgan Turkiston viloyatining gazetasida masul muh’arrilik qilgan. 



 

12

Turkiston muallimlar seminariyasida wzbek va fars tillarida dars bergan, duneviy 



bilimlarning tarqalishiga kata qissa qwshgan Sattarxon Abdug’offorov, wzbek 

arxeologiyasi rivojiga kata qissa qwshgan Samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo 

Abdulloxorning nomlari unutildi. 

Mirzo Barot Mirzo Qosimov, Mirzo Ubdullo Abduroxman, Wrta Osieda eng 

qadimda zarb etilgan tanga nomlarini urganishga kwp kollektsiya tu’lagan 

Akrompolvan Asqarov nomlarini urganishga etibor berilmadi. Havaskor-

geograflardan Olimxwja Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar Rus geografiya 

jamiyati Turkiston bwlimining jonkuyar xodimlari edi. Mana shunday yuzlab 

olimlar ojoyib olimlar faoliyatini urganish mumkin bwlmadi. Numizmatika- faniga 

bwlgan qiziqish past darajada qoldi. Bu soh’adagi tadqiqotlarning ulkamizga xos 

urganilish talabga javob bermadi. Shunusi ashinarliki, 1917 yildan swng to h’ozirgi 

kunimizgacha ulkashunoslik fani ulkamiz tarixini davrma-davr wrganishdan iborat 

wz vazifasini bajarmay, kwproq Rossiyaning Evropa qismidagi ulkalarni urganish 

bilan mashg’ul bwlib kelaveradi. Masalan: Moskvaning tashkil topi shva uning 1- 

knyaz Yuriy Dolgorukiy 1147 yilda Moskvaga asos solganligini bilamiz-u ammo 

wz ona dierimizda Miloddon oldingi III asrda Grek Baktriya davlatiga asos solib, 

1- tanga zarb etgan Diadot h’aqida uylab h’am kwrmaganmiz, Samarqand h’okimi 

Gurakning Kusam İbn Abbosga qarshi olib borgan shiddatli janglari, Shoxi-Zinda 

ansambli bilan bo»liq tarixiy afsonalar h’aqida tasavvurga h’am ega bulmadik. 

Bunday misollarni juda kwplab keltirishimiz mumkin. 

Ulkashunomlik besh asosiy mnbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika va 

arxiv h’ujjatlari h’amda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. 

Hozirgi kunda ulkashunoslik Fani oldida quyidagi eng masuliyatli vazifalar 

turibdi: kuxna tarixiy shah’aroarilagi saexat mazmunini tuchuntiruvchilarga twg’ri 

ilmiy ywnalish berish: viloyat voh’a va vodiylardagi ulkashunoslik muzeylariga, 

malumotlarga va ywl kwrsatkichlar taerlash markaziy arxivlardan h’ujjatlarni 

urganish nodir qul ezma asarlarini urgnish, ularni ah’oli keng ommasiga etkazish. 

Ushbu vazifalar amalga oshirilsa mustaqil davlatimiz Wzbekkistonning 

h’aqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib xissa qwlilgan bwladi. 


Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling