Bilimlendiriw ministrligi


Download 489.31 Kb.
Pdf ko'rish
Sana22.05.2020
Hajmi489.31 Kb.
#108831
Bog'liq
Yerniyazova Manzura elektromagnit indukciya


ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ 

BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI 

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK 

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ 

 

FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI 

 

FIZIKA OQÍTÍW METODIKASÍ KAFEDRASÍ 

3-b kurs studenti Yerniyazova Manzuranıń 

 

Fizikanı oqıtıw metodikası páninen 

 

KURS JUMÍSÍ 

 

Tema: Elektromagnitlik indukciya qubılısın oqıtıwda interaktiv 



usıllardan paydalanıw 

 

 

Ilimiy basshısı:                              K. Turdanov 

 

Tayarlaǵan:                            M. Yerniyazova 

 

 



 

Nókis-2020 jıl 

Mazmunı 

 

 

KIRISIW 

I BAP.   ELEKTROMAGNITZM NIZAMLARI 

 

 

1.1. Magnit maydanı. Toqlı kontur. Magnit maydanının` indukciya 

vektorı 

 

 

1.2. Bio-Savara-Laplas nızamı 



 

 

1.3. Amper nızamı 



 

 

1.4. Elektromagnitlik indukciya. Faradey ta`jiriybeleri 



II BAP.   ELEKTROMAGNITLIK INDUKCIYA QUBILISIN 

OQITIWDA INTERAKTIV USILLARDAN PAYDALANIW 

 

 

2.1. Elekromagnitlik indukciya qubılısı temasın o`tiwge tayarlıq 



 

 

2.3.  «Elektromagnitlik indukciya qubılısı» temasının` bir sabaqlıq 

bag`darlaması 

 

 

JUWMAQLAW 

 

 

PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR 

 


KIRISIW 

 

O`zbekstan  Respublikası  G`a`rezsizlikke  eriskennen  son`    kúndelikli 



turmısımızda  ko`plegen  o`zgerisler  boldı.  Jan`a  gimnaziyalar,  akademiyalıq 

litseyler  ashıldı,  onda  elimizdin`  ko`p  g`ana  sandag`ı  ul-qızları  dún`ya 

júzilik  bilimlendiriw  standartı  da`rejesinde  bilim  alıw  menen  birge  ka`sip -

o`ner iyelemekte.  

Oqıtıwshılar  kundelikli  sabaqtı 

ótiw  waqtında  jańa  pedagogikalıq 

texnologiyalardan  paydalanıp  oqıwshılardıń  sabaqqa  bolǵan  qızıǵıwshılıǵın  

arttırıwımız  kerek.  Bunday  máselelerdi  sheshiw  ushın  fizika  hám  texnika 

kabinetleri  házirgi  zaman  talabına  sáykes  bezelgen  bolıwı  tiyis,  sebebi  bul  jerde 

oqıwshılar ózlerine kerekli bolǵan tusinik hám bilim kónlikpelerin aladı. 

Usılar  menen  qatar  oqıwshılarǵa  bilim  beriwde  dúnya  juzindegi  hám 

elimizdegi ilim hám texnika jańalıqları menen tanıstırıp barıwımız kerek. Házirgi 

waqıtta  hárqıylı  sabaq  turlerin  qollanıwǵa  boladı,  olarǵa  sınaq-sabaq,  báseke-

sabaq, sayaxat-sabaq, sabaq-kollektivizm oyın sabaǵı, sabaq-konkurs, sáwetlesiw 

gurrińlesiw h.t.b. sabaq turleri bar. 

Fizika  kursın  ótkende  Elektrodinamika  tiykarlarına,  sonıń  ishinde 

elektromagnetizm nızamlarına ayrıqsha kewil bólinedi, sebebi elektromagnetizm 

nızamlarına  tiykarlana  otırıp  turmıstaǵı,  ilimdegi  hám  texnikadaǵı  kóp  ásbaplar 

jumıs  isleydi,  olarǵa:  tezletkishler,  magnit  diskaları,  transformatorlar,  úsh  fazalı 

toq,  eletrodvigateller  hám  generatorlar  jatadı.  Sonlıqtanda  elektromagnetizmning 

tiykarǵı 

nızamları  bolǵan  Bio-Savara-Laplas,  Amper,  elektromagnitlik 

indukciyaǵa,  sonıń  ishinde  Lents  qádesine  ayrıqsha  kewil  bóliw  kerek.  Usı 

nızamlardı  tolıq  túsingennen  keyin  ǵana  joqarıda  atı  kórsetilgen  úskenelerdiń 

islew printsiplerin bidiw múmkin. 

Sabaq-oqıw  protsessin  shólkemlestiriwdiń  tiykarǵı  forması.  Bilimlendiriw 

tarawındaǵı barlıq hújjetlerde oqıw protsessinde sabaqtıń áhmiyetli ekenligi atap 

kórsetiledi.  Bilimlendiriwdiń  mazmunı  haqqında  gáp  etkenimizde  oqıtıwshı  óz 



pánindegi  taza  temanı  oqıwshılarǵa  jetkerip  beriw  uqıbın,  al  oqıwshılardıń  usı 

pándi qay dárejede ózlestiriwin   tusinemiz. 

Oqıtıwshınıń  sheberligin  oqıwshılardıń  ózlestiriwi,  sabaqtıń  analizi  baqlaw 

arqalı  ámelge  asırılwı  múmkin.  Sabaqtı  baqlaw,  analiz  nátiyjelerine  qarap, 

oqıtıwshınıń  xızmetine  baha  beriwge  boladı.  Sabaqtıń  sapası  bilimlendiriw 

mazmunınıń negizgi ólshemleriniń biri bolıp tabıladı.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

I BAP.  ELEKTROMAGNETIZM NIZAMLARI 

1.1. Magnit maydanı. Toqlı kontur. Magnit maydanının` indukciya 

vektorı 

Magnit  maydannın`  payda  bolıwın  biz  magnit  strelkasın  tog`ı  bar  o`tkizgish 

qasına  jaqınlatıw  arqalı  bilemiz.  Da`slep  o`tkizgishten  toq  jiberimeymiz  ha`m 

magnit  strelkasının`  jaylasıwın  baqlaymız.  Keyin  o`tkizgish  arqalı  toq  jibersek, 

onda magnit strelkasının` buzılg`anın ko`remiz. Demek o`tkizgishten toq o`tkende 

onın` a`trapında magnit maydanı payda boladı eken. 

To`oqtın` bag`ıtın o`zgertse, onda magnit strelkası keri bag`ıtqa burıladı. [1]. 

Solay  etip,  toqlardı  qorshap  turg`an  ken`islite  magnit  maydanı  dep  atalıwshı 

maydan payda boladı. 

Magnit maydanınn` tiykarg`ı qa`siyetleri to`mendegishe: 

1. Magnit maydanı elektr tog`ı ta`repinen payda etiledi. 

2. Magnit maydanı toqqa ta`sir etiwi boyınsha bayqaladı. 

Magnit maydanın izertlew ushın toqtın` juda` kishi elementin alıw qolaylıday 

bolıp ko`rinedi. Biraq o`tkizgish kesindisinde turaqlı toqtın` boılwı mumkin emes, 

sebebi turaqlı toq o`tip turatug`ın qa`legen maydanın barlıq waqıtta tuyıqlang`an 

boladı.  Magnit  maydnın  uyreniw        ushın  en`  jaqsısı  kishi  o`lshemlerdegi  tuyıq 

konturdı  alıw  kere.  Toqtı  jetkerip  beriwshi  o`tkizgishlerdi  bir-brine  jaqın 

ornalastırıw yamasa birge o`tiw kerek. Sonda bul o`tkizgishlerge magnit maydanı 

ta`repinen ta`sir etetug`ın juwmaqlawshı kush nolge ten` boladı. 

Birge  esilgen  jinshke  mayısqak  sımlarg`a  birqansha  sın  oramlarınan  ibarat 

kishkene  tegis  ramkanı  ildiremiz.  Sın  ha`m  ramka  arqa`lı  toq  jibergenimizde 

ramka  burıladı  ha`m  sım  ramka  tegislginde  bolatug`ınday  bolıp  jaylasadı. 

Sımdag`ı  toqtın`  bag`ıtın  o`zgertkenimizde  ramka  1800  qa  burıladı.  Solay  etip, 

magnit maydanı tag`ı bar ramkag`a bag`darlawshı ta`sir jasaydı. 

Magnit  maydanı  xarakterlewshi  vektorlıq  shama  magnit  indukciyasının` 

vektorı  dep  ataladı.  Bul  vektor  V  ha`ribi  menen  belgilenedi.  Endi  biz  V 

vektorının`  bag`ıtın  anıqlawshı  qa`deni  ornatamız.  Tag`ı  bir  ramka  jaylasqan 

orındag`ı  magnit  indukciyası  vektornın`  bag`ıtı  ushın  ramkag`a  jurgizilgen 



perpenduklyardın` (normal` 



n

nin`) bag`ıtı qabıl etiledi. Eger burg`ını  rmkadag`ı 

toqtın`  bag`ıtı  boyınsha  aynaldırsaq,  onda  perpendikulyar  burg`ının`  orın 

awıstıratug`ın ta`repine qaray jurgiziledi. 

Demek  kishkene  ramka  ja`rdemi  menen,  qa`legen  tochkada  magnit 

indukciyası vektornın` bag`ıtın anıqla`wga boladı onın` ushın burılg`an ramkanın` 

qashan toqtawın kutiw kerek. 

Magnit  strelkasının`  ja`rdemimenende  V  nın`  bag`ıtın  anıqlaw  mumkin. 

Strelka  S-qubla,  N-arqa  polyusları  bar  kishkene  turaqlı  sopaq  magnit  bolıp 

esaplanadı. Onı magnit maydanına jaylastıra otırıp ha`m bug`ılwına qaray otırıp V 

bag`ıtın anıqlawg`a boladı. 

Toqtın`  magnit  industriyası  vektorının`  bag`ıtı  burg`ı  qa`deminin`  ja`rdemi 

menen  anıqlanadı.  Burg`ı  qa`desi  to`mendegiden  ibarat:  eger  burgının` 

ilgerilemeli qozg`alısının` bag`ıtı o`tkizgishtegi toqtın` bag`ıtımenen birdey bolsa, 

onda  burg`ının`  sabının`  aynalıw  bag`ıtı  magnit  indukciyası  vektorının` 

bag`ıtımenen birdey boladı. 

Magnit  maydanı  ta`repinen  konturg`a  ta`sir  etiwshi  kushler  momenti    M

max

 

konturdın` magnit momenti 



M

P

 ha`m indukciya vektorı 



B

g`a proportsional` [1]  



 

]

*



[

max


B

P

M

m



         (1.1) 

 

Konturdın` magnit momenti tok J g ha`m kontur betine S proportsional` 



n

S

J

P

*

*



  (1.2.) 

Demek, 

B

P

M

M



max


       (1.3) 

qatnası  konturdın`  qa`siyetlerine  g`a`rezli  bolmaydı  ha`m  ken`isliktin` 

berilgen  uchatkasındag`ı  magnit  maydanın  xarakterleydi.  Bul  shama  magnit 

indukciyası vektornın` moduli bolıp esaplanadı. 

Magnit indukciyasnın` 1 birligi 

M

A

H

M

A

M

H

B

*

1



*

.

1



2



     (1.4.) 

T

M

A

H

B

1

*



1



    (1.5) 

Magnit 


indukciyasının` 

birligi, 

yugoslaviyalı  ilimpaz  elektrotexnik 

N.Teslanın`  hurmetine,  tesla  atamasına  iye  boldı  (aldın`  Tl  belgileytug`ın  bosla, 

ha`zirgi waıtta T dep belgileydi. 

Magnit sin`irgishligi. Birtekli ortalıqta magnit indukciyası vetorı 



B

 vakumda 



ken`isliktin`  usı  tochkasındag`ı  vektor 

0

B

  dan  o`zgeshe  boladı.  Ortalıqtın` 



magnitlik qa`siyetlerin xarakterlewshi 

0

B



B



      (1.6) 

qatnası  ortalıqtın`  magnit  sin`iriwshiligi atamasına  iye.  Bunnan  biz ko`remiz 

birtekli ortalıqta magnit indukciyası mınag`an ten` boladı [1] 

0

B



B



      (1.7) 



bunda 

-magnit  sin`iriwshiligi.  Vakkum  ushın  M=1  Amper  gipotezası. 



Denenin`  magnitlik  qa`siyetlerin  onın`  ishinde  tsirkulyatsiya  jasawshı  toklar 

menen  tusindiriwge  boladı.  Bunnan  son`  Amper  mınaday  ulıwma  juwmaqqa 

keledi: qa`legen denenin` magnitlik qa`siyetleri onın` ishindegi tuyıq elektr tokları 

menen anıqlanadı. 

Magnit maydanının` kernewliligi. Magnit maydanının` kernewliligin 

H

menen 



belgileymiz. 

H

ha`m 



B

sektorlar arasında to`mendegidey baylanıs bar [1]. 



0

0



B

H



 yamasa 


H

B



0

0



    (1.8) 

bunda 

лысы

магниттурк

M

Генри



7

0



10

*

4



   (1.9) 



(1.6) ha`m (1.8) nen 

2

0



H

B





      (1.9) 

Magnit maydanının` kernewliligi CU sistemasında to`mendegishe anıqlanadı. 

 


M

A

М

ГН

T

B

H

1

1



1

]

[



]

{

0





    (1.10)



1.2. Bio-Savara-Laplas nızamı 

Turaqlı toktın` magnit maydanları frantsuz ilimpazları Bio (1774-1862) ha`m 

Savara  (1791-1891)  ta`repinen  izertleniledi.  Bul  nızam  ta`jiribeler  tiykarında 

frantsuz fizigi Laplas (1749-1827) ta`repinen ulıwmalastırılg`an. 

Bio-Savara-Laplas  nızamı  magnit  maydanı  teoriyasında  elektrostatistikalıq 

maydandag`ı  Kulon  nızamı  qanday  sorawg`a  juwap  berse,  bulda  magnit 

maydanında  sonday  sorawg`a  juwap  beredi.  Bul  waıtta  to`mendegidey  soraw 

turadı: Tochkalıq zaryadttın` magnit maydanı qanday? 

Elektr  maydanınan  magnit  maydanının`  ayrmashılıg`ı  sonnan  ibarat  magnit 

maydanı zaryadlang`an bo`lekshelerge ta`sir etip qoymastan, al magnit maydanın 

qozg`alıwshı  zaryadlar  payda  etedi.  Elektr  maydanının`  kernewlligi  dq  zaryad 

ta`repinen  payda  etiletug`ın  tochkag`a  shekemgi  aralıqtın`  kvadratına  keri 

proportsional. 

2

r



dq

dE

 Bio-Savara-Laplas nızamında usınday etip formulirovka 



jasalınadı. 

Magnit  maydanının`  indukciyası  zaryadqa  tuwrı  proportsional`  al  zaryadtan 

baslang`an  aralıqtın`  kvadratına  keri  proportsional`.  Biraqta  magnit  maydanı 

zaryad  qozg`alısının`  tezligine  proportsional`  bolıp  tezlikpenen  maydannın` 

berilgen  tochkasına  zaryadtan  jurgizilgen  radius  vektor  arasındag`ı  muyeshtin` 

sinusına proportsilnal: [2]. 





sin

4

2



0

v

r

dq

dB

      (1.11). 



Maydannın` indukciyasına dB bag`ıtı on` buraw qa`desi menen anıqlanadı: dB 

o`tkizgish elementi d g`a  ha`m radius vektor r ge perpendikulyar onın` bag`ıtı on` 

burawdın`  aynalmalı  qozg`alısı  menen  sa`ykes  keledi,  egerde  biz  burg`ını  tok 

elementinen radius vektor r ge qarata buratug`ın bolsaq. 



1.3. Amper nızamı 

Magnit  maydanının`  bar  ekenligin  ko`rsetetug`ın  usıllardın`  biri  magnit 

maydanının`  toklı  o`tkizgishke  ta`siri  boladı.  1820-jıl  A.Amper  magnit 

maydanındag`ı toklı o`tkizgishke magnit maydanının` ta`sir etiwshi nızamı jarattı. 

[2]. 


Meyli  magnitlik  indukciya  vektorı 

B

  tog`ı  bar  o`tkizgish  kesindisinin`  (tok 



elementi)  bag`ıtımenen   

  muyeshin  quraytug`ın  bolsın.  Ta`jiriybe,  indciya 



vektorı  tog`ı  bar  o`tkizgishti  boylap  bag`ıtlang`an  magnit  maydanının`  to`qqa 

heshqanday  ta`sir  jasamaytug`ınılıg`ın  ko`rsetedi.  Sonlıqtan,  toktın`  moduli 



B

 



vektorının`  o`tkizgishke  perpendikulyar  qurawshısının`  moduline,  yag`n`ıy 

sin



1

B

B

  ge  g`a`rezli  bolatug`ının  ha`m  o`tizgishti  boylap  bag`ıtlang`an 



n

B

qurawshısı g`a`rezli bolmaytug`ının ko`rsetedi. Solay etip, Amper ta`sir etiwshi 

kush  penen,  indukciya  vektorının`,  ag`atug`ın  toktın`,  o`tkizgishtin`  magnit 

maydanında  turatug`ın  bo`leginin`  uzınlıg`ına  ha`m  muyeshtin`  sinusı 

ortasındag`ı baylanıstı taptı. Bug`an Amper nızamı dep ataladı. 

Amper  kushi  magnitlik  indukciya  kushinin`,  toqtın`  kushine,  o`tkizgish 

uchastkasnın`  uzınlıg`ına  ha`m  magnitlik  indukciya  menen  o`tkizgish 

uchastkasının` arasındag`ı muyeshtin` sinusına ko`beymesine ten`. 

Amper kushinin` bag`ıtı shep qol qadesi boyınsha anıqlanadı: eger shep qoldı 

o`tkizgishke  perpendikulyar  bolg`an 



B

nın`  qurawshısı  alaqandı  tesip 



o`tetug`ınday  etip  jaylastırsaq,  al  alg`a  sozılg`an  to`rt  barmaq  toktın`  bag`ıtı 

boyınsha  bag`darlansa,  onda  90

0

  qa  ashılg`an  bas  barmaq,  o`tkizgishtin` 



kesindisine ta`sir etetug`ın kushtin bag`ıtın ko`rsetedi. 

 

1.4. Elektromagnitlik indukciya. Faradey ta`jiriybeleri. 

1831-jılda  Angliyan  fizini  M.Faradey  magnit  maydanı  ja`rdeminde  elektr 

tog`ın  alıw  mumkinshligi  bar  ekenligin  ta`jiriybeler  ja`rdeminde  ko`rsetti.  Bul 

qubılısqa elektromagnitlik indukciya qubılısı, al payda bolg`an tokqa inducion tok 

dep ataladı. 

Bul qubılıstı bayqawg`a mumkinshilik tuwg`an en` a`hmiyetli fakt-bul, elektr 

ha`m  magnit  maydanlarının`  arasındag`ı  o`z-ara  tıg`ız  baylanıs  bolıp  tabıladı. 

Waqıttın`  o`tiwimenen  o`zgeretug`ın  magnit  maydanı  elektr  maydanın  payda 

etedi, al o`zgeriwshi elektr maydanı magnit maydanın payda etedi. 



Tuyıq  o`tkizgish  konturda  magnit  indukciyasının`  usı  kontur  menen 

shegaralang`an  maydandı  tesip  o`tiwshi  sızıqlarının`  sanının`  o`zgeriwinde  tok 

payda boladı. Magnit indukciyası sızıqlarının` sanı qanshama tez o`zgerse, payda 

bolatug`ın indukciyalıq tok ta sonshama ko`p boladı. 

Endi  biz  elektromagnitlik  indukciyanın`  payda  bolıwının`  mexanizmin 

qarayıq.  Magnit  maydanının`  indukciya  tusinigin  kiritiw  bul  ma`seleni 

tusindiriwge ha`m a`piwayılastırıwg`a mumkinshilik tuwdıradı. Magnitlik kushler 

qozg`alıwshı  zaryadlardın`  ta`sirinen  elektrlik  ta`sir  boladı.  Ta`biyatta  ayırıqsha 

magnitlik zaryadlar joq, al tek g`ana on` ha`m teris elektr zaryadları bar. 

Magnit  ag`ımı.  Magnit  indukciyası  vektorı 



B

  ken`isliktin`  ha`rbir 



tochkasındag`ı  magnit  maydanın  xarakterleydi. 

B

  vektorının`  modulinin`  bir 



tochkadag`ı ma`nisine emes, al jalpaq tuyıq kontur  menen shegralang`an bettin` 

barlıq  tochkalarındag`ı  ma`nislerine  g`a`rezli  bolatug`ın  tag`ı  bir  shamanı 

kiriteyik  Onın`  ushın  betinin`  maydanı  5  bolg`an  ha`m  bir  tokli  magnit 

maydanında  jaylasqan,  jalpaq  tuyıq  (konturdı)  o`tkizgishti  qaraymız. 

O`tkizgishtin` tegisligine jurgizilgen normal` 

n

 magnit indukciyası vektorı 



B

 nın` 



bag`ıtı menen 

 muyeshin jasaydı. 



Magnit indukciyası vektorı 

B

nın` moduli menen maydan 5 tin` ja`ne 



B

 ha`m  



n

  vektorlarının`  (betke  jurgizilgen  normal`dın`)  arasındag`ı  muyeshtin` 



kosinusının` ko`beymesine ten` bolg`an shama maydannın` beti S arqalı o`tiwshi 

magnit ag`ımı F dep ataladı. 

cos


*

S



B

Ф

    (1.12) 



Eger  kishi 

t

  waqıtı  ishinde  magnit  ag`ımı 



Ф

g`a  o`zgerse,  onda  magnit 



ag`ımının` o`zgeriw tezligi  

t

Ф



/

g`a ten` boladı. 

İndukciyalıq  tok  kushi  magnit  ag`ımının`  kontur  menen  shegralang`an  bet 

arqalı o`zgeriw tezligine proportsional` boladı. 

Waqıt boyınsha o`zgeriwshi magnit maydanı elektr maydanın payda etedi [4] 

Tuyıq konturda indukciyanın` E.q.k.i moduli boyınsha magnit ag`ımının` kontur 

menen shegaralang`an bet arqalı o`zgeriw tezligine ten` boladı. 


Egerde tuyıq kontur menen shegaralang`an maydan arqalı magnit ag`ımı 1 s ta 

nol`ge  shekem  ten`  o`lshewli  kemitiwde  konturda  indukciyanın`  1  V  lıq  E.q.k.i. 

payda bolsa, onda bul ag`ım 1 Veber (Vb) ge ten` boladı: 

1Vb=1 V*1 s. 

Magnit  maydanının`  o`zgeriwinde  payda  bolatug`ın  elektr  maydanı 

elektrostatistikalıq maydang`a qarag`anda putkilley basqasha strukturag`a iye. Ol 

elektr  zaryadları  menen  tikkeley  baylanısta  bolmaydı  ha`m  onın`  kernewlilik 

sızıqları o`zlerinen baslanıwda ja`ne tamamlanıwıda mumkin emes. Olar, ulıwma 

alg`anda,  ha`sh  jerde  baslanbaydı  ha`m  tamamlanbaydı,  al  magnit  maydanının` 

indukciya  sızıqlarına  uqsas  bog`an  tuyıq  sızıqlı  bolıp  esaplanadı.  Bul  kirimli 

elektr maydanı dep atalıwshı maydan bolıp tabıladı. 

«…  Kirimli  maydan  heshqanday  qosımsha  kushsiz  tuyıqsında  uzliksiz 

elektrdin` ag`ısın payda etiw mumkin. [5]. 

Eger  katushka  boyınsha  o`zgermeli  tok  o`tse,  onda  katushkanı  tesip  o`tiwshi 

magnit ag`ımı o`zgeredi. Sonlıqtan o`zgermeli tok o`tip turg`an usı o`tkizgishtin` 

o`zine  indukciyanın`  E.q.k.i.  payda  boladı.  Bul  qubılıs-o`zlik  indukciya  dep 

ataladı. 

Biz  joqarıda  ko`rdik 



J

B

  ,  al 



B

Ф



  proportsional`  demek 

J

B

Ф



  Olay 

bolsa 


J

Ф

 yamasa 



LJ

Ф

    (1.13) 



L-proportsional`dın`  koeffitsenti.  L  shaması-konturdın`  induktivliligi  dep 

yamasa onın` o`zlik indukciya koeffiyenti dep ataladı. 

İnjduktivliktin` CU degi birligi genri dep ataladı. 

A

C

B

c

A

B

Гн

*

1



/

1

1



1



     (1.14) 

Faradey  ta`jiriybeleri.  Egerde  gal`vanometrge  tutastrılg`an  solenoid  ishine 

turaqlı  magnitti  kirgizsek,  yamasa  shıg`arsaq,  onda  gal`vanometrde  toq  payda 

boladı. Magnit qanday tez kiritilse yamasa tez shıg`arılsa, payda bolatug`ın toktın` 

shamasıda ko`p boladı. 

 


II BAP.  ELEKTROMAGNITLIK INDUKCIYA QUBILISIN 

OQITIWDA INTERAKTIV USILLARDAN PAYDALANIW 

2.1. Elekromagnitlik indukciya qubılısı temasın o`tiwge tayarlıq 

Eletkromagnetizm  nızamlırı  Akademiyalı`q  litseylerinde  elektrodina-  mika 

tiykarları  bo`liminde  o`tiledi.  Bul  tema  magnitlik  o`z`-ara  ta`sir,  Erstedtin` 

jumısları, toqtın` magnit maydanı, magnit maydandag`ı kontur, magnit indukciya 

vektorı,  magnitlik  ag`ıs  atlı  temalardan  keyin  o`tiledi.  Bizin`  qarap  atırg`an 

temamız  boyınsha  biz  Bio-Savara_Laplas,  Amper  nızamlırın,  elektromagnitlik 

indukciya qubılısın o`tiwdi jobalastırdıq. 

Bul  temanı  o`tiwden  aldın  biz  oqıwshılarg`a  toqtın`  magnitlik  ta`sirine  tiysli 

bolg`an  tiykarg`ı  tusiniklerdi  qa`liplestiriwmiz  kerek.  Ekinshi  jaqtan  og`an  tiysli 

bolg`an o`lshem birliklerdi bilgen bolıwı kerek. 



Sabaq-oqıtıw 

protsessin 

sho`lkemlestiriwdegi 

tiykarg`ı 

forma

Akademiyalıq  litsey  ha`m  Akademiyalı`q  litseyleri  haqqındag`ı  reforma 

dokumentlerinde  oqıtıw  protsessinde  sabaqtın`  ahmiyetli  u`lken  ekenligi  atap 

ko`rsetilgen. 

Joqarıdag`ı  atı  ko`rsetilgen  temanı  o`tiw  ushın  a`debiyatlardı  uyrenip 

shıg`ıwdı  u`sınamız.  Ol  materiallar  internetten  an`sat  tabıladı.  Akademiyalıq 

litseylerde  ha`m  Akademiyalı`q  litseylerinede  bul  temanı  leciya  formasında 

o`tken maqul boladı. 

Sabaqqa  tayarlıq  protsessi  bul  oqıtıwshının`  tvorchestvolıq-laboratoriyası 

esaplanadı. 

Sonlıqtanda 

sabaqqa 


tayarlıq 

uaqıtında 

biz 

G`a`rezsiz 



O`zbekstanımızdın` g`a`rezsizligin  qorg`ay  alatug`ın, ekonomikalıq ha`m  siyasiy 

abırayın  ko`tere  alatug`ın  ha`r  ta`repleme  rawajlang`an,  ruwxıy  jaqtan  bay, 

moral`lıq jaqtan taza jaslardı ta`rbiyalap atırg`anımızdı 1 gezekke qoyıımız kerek. 

Bul 


sabaqqa 

tayarlıqtın`  1-bag`ıtı  esaplanadı.  Ekinshi  bag`ıt  bul 

ulıwmapedagogikalıq  bag`ıt.  Pedagogika  ha`m  oqıtıw  teoriyası  oqıtıwshıg`a 

temanı o`tiwge jetiskenliklergeerisiwge mumkinshilik beredi. 

Bul  bag`darda  oqıtıwshıdan  wlıwma  pedagogikalıq  printsiplerdi  ha`m 

didaktikanın`  printsiplerdt  biliw  talap  etiledi.  Sabaqqa  tayarlıqtag`ı  u`shinshi 



bag`ıt  sabaqqa  tayarlıq  bul  oqıw  materialının`  mazmunın  analiz  jasaw,  bul  eki 

ko`z qaras tiykarında alıp barıladı: Wlıwmadidaktikalıq ha`m ilimiy-metodikalıq. 

Wlıwma pozitsiyadan shıg`a otırıp, biz o`tetug`ın tamag`a material toplaymız. 

Material toplaw da`wirinde biz usı temanı is ushın “Elektromagnetizm nızamları“ 

temasının`  belgilep  alıwımız  kerek.  Bul  ma`selede  biz  bul  materialdı  o`tkennen 

keyin oqıu`shılardın` keyingi oqıw materialların o`zlestiriw a`lbette eske alıwımız 

kerek. 

Elnektromagnetizm 



nızamların  bilmey  turıp  oqıwshı  ha`rqıylı 

elektroo`lshewshi 

a`sbaplardın`, 

elektrodvigatel`lerdin`, 

televizordın`, 

generatorlardın` t.b. islew printsipin bilmeydi. Sonlıqtanda bul temalardı o`tiwde 

biz oqıwshılarg`a teren` bilim beriwimiz kerek. 

Tayarlıqtag`ı  onnan  keyingi  bıg`ıt  bul  materiallardı  toplaw  ha`m  onı  sabaq 

o`tiwge  sho`lkemlestiriw.  A`dette  ta`jriybeli  mug`allimler  sabaqqa  ha`mme 

uaqıtta  turaqlı  turde  tayarlanıp  baradı  ha`m  bul  jumısta  hesh`  qanday  maydalıq 

joq.  Onın`  tiykarg`ı-oqıwlıq  ha`m  oqıwlıq  qollanbası.  Olardın`  ishinde  ha`rqıylı 

kitaplar.  Kitaplar  ishinde  ilimi,  ilimiy-metodikalıq:  gazet-jurnallar  materialları 

olardı kesip tayarlap qoyu kerek. Usılarmenen qatar demonstratsiyalıq a`sbaplar, 

suwretler, tablitsalar, sxemalar h t.b lardı tayarlap qoyuımız kerek. 

Ha`zirgi waqıtta u`lken mumkinshilik olda bolsa internetten paydaoanıw. 

Sabaqqa  tayarlıqtın`  u`shinshi  bag`darı-onın`  bag`darlamasın  duziw.  sabaq 

bag`darlaması  bizin`  oyımızdı,  ta`jriybemizdi  biz  jıynag`an  infomatsiyalardı 

saqlap  turatug`ın  dokument.  Bag`darlamanı  duziw  bizge  keleshektegi  sabaq 

haqqındag`ı  oylawdı  tuwdıradı,  ekinshiden  belgili  bir  logikada  materialdı 

duziwge, anıq faktlerdi saylap alıwg`a, en` bir jaqsı duzilgen sabaq bag`darlaması 

bizge  sabaq  waqıtında  waqıttı  unemlewge,  oqıtıwshının`  bag`darlang`an  jumısın 

ta`miynleydi. 



 

2.2.  «Elektromagnitlik indukciya  qubılısı» temasının` bir sabaqlıq 



bag`darlaması 

Sabaqtın` maqseti: Magnit maydanın` tog`ı bar o`tkizgishke ta`sirin oqıwshılarda 

qa`liplestriw. 


Texnikalıq ta`miynleniwi: kodoskop, komp`yuter. 

Sabaqtın` barısı; 

1.  U`y tapsırmasın soraw. Bahalar qoyıw 

2.  Taza temanı tusindiriw. Elektromagnitlik indukciya.  

   

Elektromagnit indukciya ha`diysesin Faradey ashqan. ha`diyse sonnan ibarat, ha`r 



qanday tuyi`q o`tkizgish konturi` menen shegaralangan bet arqali` o`tip ati`rg`an 

magnit  indukciya  ag`i`mi`  o`zgergen  waqi`tta  usi`  konturda  elektr  togi`  payda 

boladi`. Bul toq  indukcion toq  dedinedi. 

 

 



 

 

 



       

                      2.1-suwret                                 2.2-suwret  

Gal`vonometrge  jalg`ang`an  A  solenoidti`n`  bir  uchi`na  turaqli`  magnitti 

jaqi`nlasti`rsaq, solenoidta elektr togi` payda boladi` (2.1-suwret).  

S-solenoidti`  k-gilt  arqali`  B  toq    deregine  jalg`asaq,  A  solenoidta  qi`sqa 

waqi`tli` toq  payda boladi` (2.2-suwret). 

Ta`jiriybelerdi  analiz  qi`lsaq,  birinshi  ta`jiriybege  usi`  na`rse  xarakterli,  A 

solenoidta  toq    magnit  og`an  jaqi`nlasqanda  yamasa  onnan  uzaqlasqan  waqi`tta 

g`ana,  yag`ni`y  solenoid  jaqi`ni`nda  magnit  maydan  o`zgergen  waqi`tta  yamasa 

solenoidti`n`  o`zi  magnit  maydani`nda  ko`shken  waqi`tta  payda  boladi`. 

Magnitti`n` solenoidg`a sali`sti`rg`anda ha`reketi yamasa solenoidti`n` magnitg`a 

sali`sti`rg`anda ha`reketi toqtawi` menen solenoid jaqi`ni`ndag`i` magnit maydan 

turaqli`  boli`p  qaladi`  ha`m  solenoidtan  toq    o`tpeydi.  Ekinshi  ta`jiriybegi 

ha`diyse  ha`m  birinshidegige  uqsas  -  bunda  o`zgeriwshi  magnit  maydandi`  S 

solenoidta  payda  bolg`an  yamasa  jog`ali`p  ati`rg`an  toq    payda  etedi.  Eki 

jag`dayda ha`m o`tkizgish konturi` jaqi`ni`ndag`i` magnit maydani`ni`n` shamasi` 



Б 



К 



Г 

Г 



—  


o`zgeredi,  demek,  kontur  menen  shegaralang`an  bet  arqali`  o`tiwshi  magnit 

indukciya ag`i`mi` ha`m o`zgeredi. 

  Peterburg  universitetinin`  professori`  Lenc  indukcion  toq  ti`n`  bag`i`ti  uchun 

to`mendegi  qa`deni  tapti`:  tuyi`q  konturda  payda  bolg`an  toq    sonday  bag`i`tlan 

boladi`, bul  toq    konturi`  menen  shegaralang`an  bet  arqali`  o`tiwshi  ha`m  oni`n` 

o`zin 


payda 

etiwshi 


magnit 

ag`i`mi` 

indukciyasi`ni`n` 

o`zgeriwin 

kompensaciyalawshi` menshik magnit indukciya ag`i`mi`n jaratadi`. 

  Birinshi 

ta`jiriybe 

solenoidg`a 

magnitti`n` 

qubla 


polyusi`n 

jaqi`nlasti`rg`ani`mi`zda soleniodta saat strelkasi`na keri bag`i`tlang`an toq  payda 

boladi`  (1-suwret).  Bul  jag`dayda  magnit  payda  etken  indukciya  ag`i`mi` 

soleniodti`n` ishine qarap bag`i`tlang`an boli`p, magnit jaqi`nlasqan sayi`n arti`p 

baradi`.  Solenoidtag`i`  indukcion  toq  ti`n`  magnit  maydani`  si`rtqi`  magnit 

maydani`ni`n` 

o`siwin 

kompensaciyalaydi`. 

Magnitti`n` 

qubla 


polyusi` 

uzaqlasti`ri`lg`anda  solenoidta  saat  strelkasi`  bag`i`ti`ndag`i`  toq    payda  boladi`. 

Si`rtqi`  maydanda  magnit  indukciya  ag`i`mi`  kemeye  baslaydi`.  Solenoidtag`i` 

indukcion toq ti`n` magnit maydani` solenoid ishine qarap bag`i`tlang`an boladi` 

ha`m magnit maydani`ni`n` kemeyiwin kompensaciyalaydi`. 

  Bizge belgili o`zgermeli magnit indukciya ag`i`mi` ashi`q konturda o`zgermeli 

elektr  qozg`awshi`  ku`shti  (EQK)  payda  etedi.  EQK  shamasi`  menen  magnit 

indukciya  ag`i`mi`ni`n`  o`zgeriw  tezligi  arasi`ndag`i`  baylani`sti`  energiyani`n` 

saqlani`w ni`zami`na tiykarlani`p ani`qlaw mumkin. 

  Eger  qozg`ali`wshan`  AS  bo`lekke  iye  bolg`an  tuyi`q  konturg`a  EQKi 

  g`a 


ten`  bolg`an galvanik  element  jalg`ang`an bolsa,   bul  derektin` dt  waqi`t ishinde 

ori`nlag`an jumi`si` 

A = 



Idt      (2.1.) 



g`a ten` boladi`. 

  Eger kontur magnit maydannan si`rtta turg`an bolsa, ori`nlang`an jumi`s Joul` - 

Lenc ji`lli`li`g`i`na sari`planadi` 

A

i



 = Q = I

2

 Rdt    (2.2) 



   

  Elektromagnit  indukciya  ha`diysesinin`  tiykarg`i`  ni`zami`na  tiykarlani`p, 

kontur  beti  arqali`  o`tip  ati`rg`an  magnit  ag`i`mi`  o`zgerip  ati`rg`an  barli`q 

jag`daylarda  indukciya  EQKi  payda  boladi`.  Soni`n`  uchun  konturdan  o`tip 

ati`rg`an  toq    ku`shinin`  o`zgeriwi  na`tiyjesinde  usi`  konturdi`n`  o`zinde 

indukcion EQKi payda boladi`. Bul ha`diyse o`zlikindukciya ha`diysesi deyiledi. 

  Ma`selen, konturdi` (katushkani`) turaqli` toq  deregine jalg`aw  yamasa u`ziw 

waqi`ti`nda  usi`  konturdi`n`  o`zinde  o`zlikindukciya  ha`diysesi  ju`zege  keledi 

(2.3-suwret). 

 

 

 



 

 

 



           

 

2.3– suwret 



  Gilt K jalg`ang`anda, katushkadan o`tip ati`rg`an toq  o`zinin` toli`qk ma`nisine 

birden  erispeydi.  Bunnan  ti`sqari`,  katushka  do`gereginde  payda  bolatug`i`n 

magnit  ag`i`mi`  ha`m  o`zinin`  toli`q  ma`nisine  birden  erispeydi.  Lenc  qa`desine 

muwapi`q, payda boli`p ati`rg`an indukcion toq  indukciya ag`i`mi`n payda etedi, 

bul  ag`i`m  da`slepki  magnit    ag`i`mi`ni`n`  arti`wi`na  qarsi`li`q  etedi.  Payda 

bolg`an indukcion toq  jalg`ani`p ati`rg`an toq ka keri bag`i`tlang`an boladi` (2.3-

suwrette    toq    bag`i`ti`  punktir  si`zi`qli`  strelka  menen  ko`rsetilgen).  Bul  toq 

jalg`ani`w  ekstra  togi`  deyiledi.  Jalg`ani`w  ekstra  togi`  kontu`rdag`i`  toqti` 

kemeytiredi. 

  Shi`nji`rdi`  u`zgenimizde  ha`m  sog`an  uqsas  ha`diyse  ju`zege  keledi.  Eger 

konturda  toq    ku`shi  kemeyip  ati`rg`an  bolsa,  konturdi`n`  maydani`  arqali` 

o`tiwshi magnit indukciya ag`i`mi`da kemeyedi. Bunday jag`dayda tiykarg`i` toq  

penen bir ta`repke bag`i`tlang`an toq  indukciyalanadi. Bu indukcion toq   uziliw 

 



 

В 



К 



+



 

-

 



ekstra togi` deyiledi.  Konturdi`n`  ku`shli  yamasa  ku`shsizraq  uzindukciya 

ha`diysesin ko`rsetiwi uzindukciya koefficenti dep atalatug`i`n fizik shama menen 

xarakterlenedi. 

  Konturdan  o`tip  ati`rg`an  toq    sebepli  payda  boli`p  ati`rg`an  magnit  ag`i`mi` 

toq  ku`shine proporcional, yag`ni`y: 

F = LI     (2.3) 

bul jerde L – konturdi`n` induktivligi boli`p SI sistemada Genrida o`lshenedi.   

    [L] = [F/I] = Vb/A = Gn 

Demek,    1  Gn  sonday  elektr  shi`nji`ri`ni`n`  induktivligiki,  shi`nji`rdan  1  A 

turaqli` toq  o`tkende payda bolatug`i`n magnit ag`i`m  1 Vb boladi`. 

  O`z-ara  indukciya  ha`diysesi  sonnan  ibarat,  bazi`bir  konturdag`i`  toq  ti`n` 

ku`shi o`zgergende bul toq ti`n` o`zgeriwshi magnit maydani` qon`si` konturlarda 

EQKini payda etedi. 

Toq    o`tip  ati`rg`an  o`tkizgishler  do`gereginde  barli`q  waqi`tta  magnit 

maydani` payda boladi` ha`m toq  o`tiwi toqtawi` menen magnit maydani` ha`m 

jog`aladi`.  Demek,  toq    energiyasi`ni`n`  ma`lim  bir  bo`legi  o`tkizgish 

do`gereginde magnit maydani`n payda qi`li`wg`a sari`planadi`. 

 

   



3.  Sorawlar beriw ha`m og`an  juwaplar  beriw. 

4.  Bekkemlew:  

Sabaqti` bekkemlew ushi`n «Elektromagnitlik indukciya qubılısı» temasi`n 

oqi`ti`wda “Venn  diagrammasi`  usulin qollaw 

 

Fizika  pa`ni  ha`r  qi`yli`tabiat  ha`diyselerin  ózinde  qa`liplestirgen  qiziqli` 

pa`n.  Biraq  joqari`  klass(kurs)larg`a  o`tken  sayi`n  temalar  qi`yi`nlasi`p  baradi`. 

Natiyjede kópshilik óquwshilar pa`ndi ózlestiriwge qiynaladi`. 

Baqlawlar,  temani`  tu`sinbegen  oqiwshilsrdi`n`  ko`pshiligi  oqi`ti`wshi`g`a 

soraw  bermeytug`i`nli`g`i`n  ko`rsetedi.  Eger  oqiwshi`  sabaqti`n`  temasi`n 



tu`sinbegen  jeri  boyi`nsha  oqi`tiwshi`ga  soraw  berip,  temani`  tu`sinip  alsa  ,  ol 

keyingi temalardi` tu`siniwde qi`nalmaydi. 

Usi`  ayti`lg`anlardi`  esapqa  alg`an  halda  ha`r  bir  pedagog  o`tip  ati`rg`an  

sabag`i`n u`lken itibar beriwi,  ha`m oqi`wshi` pikirin ti`n`lay biliwi kerek . Usi` 

jag`dayda jan`a pedagogikali`q texnologiyalardi` qollaw jaqsi` na`tiyje beredi. 

Jan`a pedagogikalıq texnalogiyanın` oqıu, bilimlendiriu, ta`rbiya ma`selelerinde baslı 

principlerine  suyenip  a`mel  qılıuımız  kerek  boladı.  Jan`a  pedagogikalıq 

texnalogiyanın` baslı principi xa`zirgi uaqıtlarda jan`a qurıp atırg`an erkin puxaralıq 

ja`miyetimizdin`  bas  principlerin  qurap  turadı.    Ma`selen,    bul  ja`miyette  xa`r  bir 

adam  dun`yanı  durıs  tusinip  jetisiu,  xa`r  bir  jeke  adam  onda  o`z  ornın  tabıu  ushın 

izleniu sha`rt degen principlerden ibarat. 

      Bizin`  elimizde  princip  bolg`an  ma`sele,  1991-jıldan  g`a`rezsizlikti  qolg`a 

kirgizgen  kunnen  baslap  bilim  xa`m  ta`rbiyanın`  maqseti,  mazmunı  tup-tiykarınan 

jan`alandı. Usi` ta`jriybeler tiykari`n interaktiv metodlar quraydi`, olardan biri «Venn 

diagrammasi`» metodi` boli`p tabi`ladi`. 

Bul  metod  oqi`wshi`larda  temag`a  tuwri`  jandasi`wg`a,  temani`n`  tiykarg`i` 

tu`siniklerin  ani`q  tu`sinip  ali`wi`na  mu`mkinshilik  jarati`p,  kishi  gruppalardi` 

jarati`w tiykari`nda sxema boyi`nsha a`melge asi`ri`ladi`. 

Jazi`w  doskasi`  o`z-ara  ten`  to`rt  bo`lekke  (temag`a  baylani`sli`)  bo`lip 

ali`nadi`  ha`m  ha`r  bir  bo`lekke  to`mendegi  su`wrette  ko`rsetilgen  sxemalar 

si`zi`ladi`.  

 

 





 



 



Strategiya  oqi`wshi`lar  ta`repinen  o`zlestirilgen  teoriyali`q  bilimler, 

mag`li`wmatlar  yamasa  da`lillewlerdi  analiz  qi`li`wg`a  ja`rdem  beredi.  

Strategiyani` qollaw basqi`shlari` to`mendegilerden ibarat: 

 1.  Auditoriya  oqi`wshi`lari`  to`rt  shruppag`a  bo`linedi.  Jazi`w  taxtasi`na 

tapsi`rmani` ori`nlaw ushi`n kerekli ma`sla`ha`tler jazi`lg`an sxema si`zi`ladi`. 

2.Ha`r bir gruppag`a bo`lek tapsi`rmalar beriledi. 

3.  Tapsi`rmalar  ori`nlang`annan  keyin,  gruppa  ishinen  lider  tan`lanadi`.  4. 

Lider  gruppa  ag`zalari`  ta`repinen  bildirilgen  pikirlerdi  uli`wmalasti`ri`p,  jazi`w 

taxtasi`ndag`i` diagrammani` tolti`radi`. 

Uli`wma orta talim gruppalari`nda o`tiletug`i`n “Elektromagnitlik indukciya” 

temasi`n oqi`ti`wda joqari`dag`i` metodti` qollap ko`reyik. 

Da`slep oqi`ti`wshi` taza temani` tu`sindiredi: Indukcion tokti`n` payda boli`w 

sebeplerin, O`zlikindukciya ha`m o`z-ara indkuciya ha`diysesin ayti`p beredi.  

Temani`  bekkemlew,  oqi`wshi`lardi`n`  temani`  qanshelli  o`zlestirgenligin 

biliw maxsetinde auditoriya oqi`wshi`lari` to`rt gruppag`a bo`linedi. 

Gruppalarg`a to`mendegi su`wrettegi sxema boyi`nsha sorawlar tarqati`ladi`.  

 

 

 



 

I группа 



 

 

II группа 



 

 

 



 

 

III группа 



 

 

 



                          

 



 

 



 

 

1



.  

  

 



 

 

         



           

1

 



 

 

 



                

 





 

 

 



 

 

IV группа 



 

Usi`  diagrammalardi`  tolti`ri`w  ushi`n  10  minut  waqi`t  bkriledi.    `erilgen 

waqi`t tamam bolg`annan keyin ha`r bir gruppa sorawlarg`a juwap beredi. Bunda 

gruppani`n` ha`r bir ag`zasi` o`z pikirin aytadi`.  

 

 

 



   

 



 

 

 



            

3  


 

 



 

 

 



 

          

 

 



 

 

           2 



 

 

 



                   

1

 



Sonnan keyin oqi`ti`wshi` juwmaqlawshi` pikirdi aytadi`. Aqi`ri`nda aktiv 

oqi`wshi`lar si`yli`qlanadi`. 

Bul metodti` qollaw arqali` to`mendegi na`tiyjege erisiw mu`mkin: 

1. Oqi`wshi`lar fizikali`q tu`siniklerdi sali`sti`ri`w ha`m uqsas tu`siniklerdi 

bir birinen parqi`n aji`rati`p biledi. 

 2.  Bul  metodta  oqi`wshi`  ti`n`laydi`,  so`yleydi,  sorawlarg`a  juwap  aladi` 

ha`m bahalanadi`. 

3.Oqi`wshi`ni`n`  temani`n`  qaysi`  bo`limin  bekkemley  alg`anli`g`i`n  bilip 

ali`wg`a boladi`.  

 

5.  Shınıg`ıw islew. 



Esaplar shıg`arıw 

1-esap.  Juqa  saqıynanın`  orayındag`ı  magnit  indukciyası  qanday,  egerde 

o`teteg`ın toqtın` shaması J=10A? Saqıynanın radiusı r=5sm 

Berilgeni: J=10A  

r=5 sm 


Anıqlanıwı B=?    Sheshiliwi. Do`n`gelek toq bolg`anlıqtan indukciya B (2.4) 

formulası menen anıqlanadı. 



J

r

B

2

0





 

Orınlarına 

ma`n`islerin 

qoyıp, 


biz 

to`mendegige 

iye 

bolamız. 



1



bolg`anlıqtan 

5

2



7

0

0



10

*

4



10

*

5



*

2

10



10

*

4



2

2











r



J

J

r

B

 Tl yamasa  

Тл

Тл

B



126

10

*



10

*

4



6



 

juwabı 



Тл

B

126



 

2-esap. Sheksiz uzın tuwrı tok arqalı J=50A toq ag`adı. O`tkizgishten r=5 sm 



qashıqlıqtag`ı tochkanın` magnit indukciyası nege ten`? 

Berilgeni: J=50A 

R=5 sm 


Anıqlanıw kerek B-? 

Sheshiliwi.  Magnit  inducyai  vektorının`  san  ma`nisi  (2.5)  formulası 

menen anıqlanadı. Demek, 



R

J

B



2

0



 

1



 bolg`anlıqtan 



Тл

Тл

R

J

R

J

R

J

B





200

10

*



2

10

*



5

50

10



*

2

10



*

2

2



*

10

*



4

2

4



2

7

7



7

0









 



juwabı 

Тл

B

200



 

6.  Uyge tapsırma . Tapsırmanın` maqseti tusindiriledi. 

7.  Sabaqtı juwmaqlastırıw. 

 

 



Sabaqlarg`a analiz 

Oqıtıwshılardın`  pedagogikalıq  mamanlıg`ın  jetilisiwi-bul  oqıtıwshılardın` 

o`zinin`  pedagogikalıq  ha`reketlerin  ha`mme  uaqıtta  analizlew  esaplanadı. 

O`tilgen  ha`rbir  sabaq  oqıtıwshının`  professional`lıg`ın  o`simi  boladı  egerde 

pedagog  o`zinshe  teren`  ha`m  kritikalıq  turde  o`z`  sabag`ın  tallap  bilse.  Braqta 

sonnı  eske  alıw  kerek  sabaqqa  analiz  ayırıqsha  bilimdi,  uqıplılıqtı  sonımenen 

birge u`sı protsesske ayrıqsha kewiil bo`liniwdi talap etedi.  

Sonlıqtanda  sabaqqa  kriteriyalar  qoyılıwı  kerek  olarg`a  to`mendegiler 

jatadı.     

  Ha`zirgi uaqıttag`ı oqıwshılarg`a bilim beriw ha`m ta`rbiyalawdın` global` 

maqsetlerin asırıw. 

  Fizika  pa`nin  oqıtıwda  ilimi-pedagogikalıq  talaplardın`  orınlanıwın 

ta`miynlew 

    Fizika pa`ni boyınsha jetilistirilgen programmanın` talapların orınlaw. 

  Bir orfografiyalıq rejim talapların saqlaw 

  Sabaqqa qoyılatug`ın ha`zirgi didaktikalıq talaplardı orınlaw 

  Fizika  pa`ni  boyınsha  oqıtıwshılardın`  joqarı  sapadag`ı  bilimi,  oqıwg`a 

uqıplılıg`ı ha`m ko`nligiwleri kerek 



 

Sabaqtı  o`tkende  biz  1-den  o`tken  sabag`ımız  maqsetine  qanday  da`rejede 

jetti,  sonı  anıqlawımız  kerek.  2-den  o`tilgen  sabaqtın`  mazmunı  qanday  boldı 

yag`nıy  oqıtıw  programmasının`  talabına  juwap  beredime,  oqıw  materialı  durıs 

saylap alıng`anba, klass oqıwshılarının` qa`ddine sa`ykes keledime, pa`n ishindegi 

ha`m pa`n aralıq baylanıslar islendime. 

 

Sonlıqtanda biz sabaq o`tiwshilerge to`mendegilerdi usınamız: 

1.  Temanın` ornın tabıw kerek, sabaqtın` ulıwma maqsetin ayırıw 

2.  Sabaqqa  tiysli  3  turli  kitap  saylap  alıw  kerek  ilimi,  ilimi-pedagogikalıq, 

metodikalıq. 

3.  Oqıw  programmasın  qarap  shıg`ıw,  onda  tusindiriwleri  oqıp  shıg`ıw, 

berilgen sabaqqa programmada oqıtıwshıdan neler talap etiledi. 

4.  Oyımızda  oqıwlıqtag`ı  materialdı  yadqa  tusiremiz,  tayanısh  bilimlerdi, 

uqıplılıqtı, ko`nligiwdi saylap alamız. 

5.  Sabaq  maqsetin  konkretlestiremiz,  tiykarg`ı  ma`seleni  ayırıp  alamız, 

maqsetti formulirovka jasaymız ha`m sabaq planına kirgizemiz. 

6.  Sabaqtın`  bas  ideyasın  ayırıp  alamız.  Sabaq  uaqıtında  oqıwshı  neni 

tusindiriw kerek, nenii yadında saqlaw kerek ha`m sabaqtan son` neni biliwi ha`m 

qanday uqıplılıqqa iye bolıw kerek sonı anıqlawımız kerek.            

7.  Bilim beriwdin` en` effektiv usılların saylap alıw 

8.  Sabaqlıq  planında  sabaqtın`  barısın  jazıp  barın`  ha`m  barlıg`ın  putin  bir 

qubılıs turinde qaran`. 

 

Sabaqtı jaqsı o`tiw ushın to`mendegilerdi este tutın`: 

1. Jıynaqlı  bolın`,  anıq  ha`m  tusinikli  etip  ma`seleni  qoyın`  ha`m  onı  izbe-iz 

a`melge asırıwdı maqsetke jetiwge alıp barın` 

2. Oqıwshılar  menen  birlikte  bolın`,  oqıwshılardın`  zeynine  tiymen`,  olardın` 

bilmeenligi ushın ashulanban` 


3. Juwap  berip  atırg`an  oqıwshını  bo`lmen`,  aytsın  sebebi  anıq  emes  juwap 

sorawdın` ma`nisine tusinbegenlikten bolıw mumkin. 

4. Tapsırmalar 

ha`m 


instruciyalar 

anıq  bolıw  kerek.  Oqıtıwshılardın` 

qızıg`ıwshılıg`ın joyıltıw sabaqtın` temasın o`zgertip jiberedi. Qosımsha meterial 

kirgiziwimiz kerek boladı. 

5. Oqıwshılardın`  aytqanların  qatan`  baqlap  barıw  kerek.  Oqıwshılardın` 

qızıg`ıwshılıg`ın joyıltıw kerek boladı. 

6. Dıqqattın`  ko`rsetkishi  bolıp  tın`lawshının`  aktiv  otırısı,  oqıtıwshıg`a  dıqqat 

penen qaraw, tapsırmag`a dıqqat toplawı 

7. Waqıttı unemlew, sabaqtı uaqıtında baslap qon`ırawg`a shekem kurs 

8. Oqıshılarg`a qoyg`an talaplardı tolıg`ımenen orınlanıwın talap etiw. 

9. Sabaq  o`tiw  tempi  intensivligi  bolıw  kerek,  braqta  oqıwshılardın`  oqıw 

materialların qabıllawg`a kewil bo`liniwi kerek. 

10.  Oqıwshılardın`  sorawına  ayrıqsha  itibar  beriw  kerek,  olardın`  initsiativasın 

qollaw kerek. 

 

Sabaq  tamam  boldı.  Sabaq  turalı  oylanıw  kerek,  analizlew  kerek,  o`zinin`  is 



ha`reketin`sdi  ha`m  oqıwshılardın`  jetispegenligin  ha`m  jetiskenligin  baqalaw 

kerek. 


Kurs jumısı boyınsha juwmaqlar 

Solay etip joqarıdag`ı aytılg`anlar kurs jumısının` aktuallıg`ın ko`rsetedi. Kurs 

jumısı 2 baptan turadı. 

I.  Bap.  A`debiy  sholıwg`a  bag`ıshlanadı.  Bunda  biz  magnit  maydanına,  toqlı 

konturg`a,  magnit  maydanının`  indukciya  vektorına  qısqasha  toqtap  o`temiz. 

Onnan keyin elektromagnitizm nızamları bolg`an Bio-Savara-Laplas ha`m Amper 

nızamlarına  ha`m  elektromagnitlik  indukciya  qubılısına  sonday-aq  Faradey 

ta`jiriybesine toqtaymız. Baptın` juwag`ında inducion mexanizmli elektr o`lshew 

a`sbaplrın sholıp o`temiz. 

II  Bap.  “Elektromagnitlik  indukciya  qubılısı”  temasın  oqıtıw  metodikasına 

bag`ıshlang`an bolıp, bunda sabaqqa tayarlıq, sabaqtı o`tiw ha`m sabaqqa analiz 

jasawdan turıp, o`z betinshe islew ushın materialdan turadı. Sonın` menen birge 

oqıwshılar menen kontaktti qalay jasaw kerek usıg`an bag`ıshlang`an. 

Elektromagnitlik  indukciya  qubılısı  temasın  o`tiwdegi  demonstratsiyalıq, 

laboratoriya  jumsının`  ha`m  esap  shıg`arıwdın`  a`hmiyeti.  Bul  bap  atları 

ko`rsetilgendey  sabaqtı  bekkem  tusiniw  ushın  demonstratsiyanın`,  laboratoriya 

jumsının`  ha`m  esaplar  shıg`arıwdın`  a`hmiyetine  hám  metodikasına 

bag`ıshlang`an. 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Paydalanılg`an a`debiyatlar 

1. 


FIZIKA  I  qism.  Akademik  litsey  va  kasb-hunar  kolledjleri  uchun  darslik 

Ǵaniev A.G., Avliyoqubov A.K., Almardonova G.A. Toshkent “Oqituvchi” 

2003.  

2.  Fizikadan  masalalar  twplami.  Akademik  litsey  va  kasb-xunar  kolledjlar 



uchun  J.Nurmetov,  M.İ.  İsroilov,  M.  Nishonova,  A.  Avliekulov  Toshkent 

“Ukituvchi” 2002. 

3.  A.  Numonxujaev  va  boshqalar.  Fizika.  Ma`ruza  matni.  1 -qism.  T. 

Uqituvchi, 2002. 

4.  A.  Numonxujaev  va  boshqalar.  Fizika.  Ma`ruza  matni.  2-qism.  T. 

Uqituvchi, 2002. 

5.  J.  Nurmanov  va  boshqalar.  Fizika  laboratoriya  ishlari.  T. 

Uqituvchi, 2002. 

6.   Tursunov S., Kamolov J. “Elektr va magnetizm”, 1996 y. 

7.  Maxmudova  X.M.  “Elektr  zanjir  qismlarini  órganish”.  Toshkent, 

TDPU. 2005  y. 

İnternet  saytlari 

1. www. tdpu. uz 

2. www. pedagog. uz 

3. www. Ziyonet. uz 

4. www. edu. uz 

5. tdpu-INTRANET. Ped 

6. www. astronet. ru 



  

 

Download 489.31 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling