Birinchi bosqich talabasi Muxammadiyev Farruxjon Naximjon o’g’li

---

 

Birinchi bosqich talabasi  Muxammadiyev Farruxjon Naximjon o’g’li 

 

1.  Materiya nima? 

 

Materiya massaga ega va fazoda joy oluvchi obyektdir. Materiya tushunchasining aniq taʼrifi yoʻq. Baʼzi taʼriflarga koʻra, materiya elementar fermionlardan iborat har 

qanday  narsadir  (biroq  bunda  bir  qator  muammolar  tugʻiladi:  elementar  fermion  boʻlmagan,  biroq  massaga  ega bozonlar mavjud;  fermiondan 

iborat neytrinolarning ayrim tiplari massasiz boʻlishi mumkin). Yorugʻlik (fotonlar) va baʼzi bozonlar materiya, deb qaralmaydi. 

Materiya (lot.  materia  —  modda)  —  borliqning  moddiy  shaklini  ifodalovchi  umumiy  tushuncha.  Olamda  "umuman  odam"  boʻlmaganidek  "umuman  M."  ham 

boʻlmaydi,  balki  M.ning  anik,  koʻrinishlari  uchraydi.  Shu  tarzda  fikr  yuritgan  faylasuflar  barcha  moddiy  obʼyektlarga  xos  xususiyatlarni  umumlashtirib  ifodalash 

uchun M. tushunchasini qoʻllashgan. M. tushunchasini moddiy olamning substrati (asosi) sifatida Platon va Aristotel ishlab chiqqan, shu bilan birga M. sof potensiya 

(yashirin  imkoniyat)  deb  tushunilgan.  M.ni  R.  Dekart  fazoviy  koʻlam  va  boʻlinadigan  moddiy  substansiya  deb  taʼriflagan  va  u  17—  18-asr  materializ-mning  asosi 

boʻlgan. M. dialektik materiayaizmyaint asosiy tushunchasidir. Materialist faylasuflar M. tushunchasini bir yoklama boʻrttirib, borliq tushunchasi bilan aynanlashtirib 

talqin etishadi. Tabiat, jamiyat va inson ta-fakkurining asosida yotuvchi va ularni umumlashtiruvchi tushuncha substansiya (mohiyat) deb ataladi. Olamning asosida 

bitta  substansiya  yotadi  deb  hisoblovchi  oqim  monizm,  ikkita  substansiya  yotadi  deb  hisoblovchi  oqim  dualizm,  koʻp  substansiyalar  yotadi  deb  hisoblovchi  oqim 

plyuralizm deb atalgan. 

Olamning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi uzok, oʻtmishga borib taqaladi. Qad. Hindiston va Xitoyda, Misr va Bobilda, qad. Oʻrta Osiyo va Yunonistonda 

faylasuflar  olamning  asosida  qandaydir  modda  yoki  unsur  yotadi  deb  hisoblashgan.  Ularning  baʼzilari  bu unsurni  olov,  boshqalari —  suv  yoki  havo,  ayrimlari  — 

tuproq deb bilishgan. Baʼzi falsafiy taʼlimotlarda esa olamning asosida 4 unsur — olov, havo, suv va tuproq yotadi, barcha narsalar shu 4 ta unsurning birikishidan 

hosil boʻlgan, deb taʼkidlanadi. Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit olamning asosida eng kichik boʻlinmas unsurlar  — atomlar yotadi, ular oʻzlarining 

shakli,  harakatlanishi  va  vaznlari  bilan  birbiridan  farq  qiladi,  deb  hisoblashgan.  Shunday  qilib,  moddiy  olamning  asosida  dastlabki  yaratuvchi  modda  sifatida  nima 

yotishini, yaʼni ilk, azaliy M.ni, M.ning "bobokaloni"ni axtarish vujudga keldi. 

20-asr boshlarida markschi faylasuflar M.ga sezgi aʼzolarimizga taʼsir etib, sezgi uygʻotuvchi obʼyektiv reallikdir deb taʼrif berishgan. Bu taʼrif aytilgan davrda M. 

tuzilishining murakkab shakllari haqidagi tasavvurlar u kadar rivojlanmagan edi. 20-asrning oʻrtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik nazariyasi va re-lyativistik 

kosmologiya sohalaridagi ilmiy yutuklar kishilarning obʼyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan oʻzgartirib yubordi. Natijada tabiat-shunos olimlar sezgilarimizga 

bevosita taʼsir etishning imkoni boʻlmaydigan realliklar haqida ham tadqiqot olib bora boshladilar. 

M.  —  dunyodagi  cheksiz  barcha  obʼyekt  va  sistemalar  boʻlib,  har  qanday  xususi-yat,  aloqa,  munosabat  va  harakat  shakllarining  substrati  (asosi)dir.  M.  tabiatda 

bevosita koʻz bilan koʻriladigan obʼyektlar va jismlarnigina emas, balki kuzatish vositalari va eksperi-mentning takomillashishi asosida kelgusida bilinishi mumkin 

boʻlgan narsalarni ham oʻz ichiga oladi. M. oʻzining xossalari, xususiyatlari orkali namoyon boʻladi. Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga koʻra, har qanday jism 

molekulalardan,  molekulalar  atomlardan,  atomlar  proton  va  neytronlardan  tashkil  topgan  va  h.k.  Sifat  jihatdan  M.  ikki:  moddasimon  va  nomodda  koʻrinishida 

uchraydi. Moddasimon koʻrinishi modda va antimoddaga ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan boʻlib, ular toʻqnashganda keskin sifat oʻzgarishi roʻy 

beradi, yaʼni modda nomoddiy koʻrinishga, nomodda esa moddiy koʻrinishga aylanadi. M.ning nomoddiy koʻrinishi ham ikki: maydon va nurlanish shaklida uchraydi. 

Muayyan  maydondagi  nurlanishlar  fizik  vakuumda  moddiy  zarralarning  hosil  boʻlishiga  imkon  beradi.  M.ning  yuqorida  qayd  etilgan  koʻrinishlaridan  boshqacha 

koʻrinishdagi  turlari  ham  boʻlishi  mumkin.  Ularning  tabiati  hali  fanga  maʼlum  emas.  M.  tuzilish  darajalariga  koʻra,  mikrodunyo,  makrodunyo  va  megadunyoga 

boʻlinadi. Mikrodunyo — molekuladan kichik zarralar (mas, atom, yadro, elementar zarra va boshqalar). Makrodunyo — molekuladan katta jismlar (mas, qum, tosh, 

---

Yer,  planeta,  Quyosh,  hayvon,  odam  va  boshqalar).  Megadu-nyo  —  Yerdan  to  Koinot  miqyosigacha  boʻlgan  oʻlchovdagi  dunyo.  Bu  uchala  dunyo  bir-biri  bilan 

bogʻliq, shuningdek, ular bir-biriga almashinishi mumkin. 

Har qanday obʼyektning oʻziga xos boʻlgan, uning shunday obʼyekt ekanligini ifodalovchi ajralmas xususiyat (atribut)lari boʻladi. M.ning ham bir qancha atributlari 

mavjud: harakat, fazo, vaqt, inʼikos, ong va h.k. Bu atributlar birbiri bilan chambarchas bogʻliq boʻlib, moddiy olamdagi eng umumiy va universal aloqadorliklarni 

ifodalaydi, M.ni jonlantiradi, namoyon qiladi, shakl beradi, oʻzgartiradi, rivojlantiradi.