Bolalar ongida natural sonlar qatori tizimining tarkib topishi

BOLALARDA SON SANOQ HAQIDAGI BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH, SANASHGA O‘RGATISH.

BOLALAR ONGIDA NATURAL SONLAR QATORI TIZIMINING TARKIB TOPISHI

Reja:

Reja:

• Son-sanoq bo’yicha tasavvurlarni shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.
• Kichik guruhda son-sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.
• O’rta guruhda son-sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.
• Katta guruhda son-sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.
• Tayyorlov guruhda son-sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.

Tayanch tushunchalar: raqam, sonlar, tug’ri va teshari sanoq, arifmetik amallar, arifmetik masalalar, miqdor, hisoblash

1. Son- sanoq bo’yicha tasavvurlarni shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish

«Son-sanoq» bo’limi «Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish» bo’limining asosiy uzagidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning mazkur bo’lim dasturiy masalalarini uzlashtirishlari maktabning boshlang’ich sinflarida ularning matematiqani ongli uzlashtirishlarining garovidir.

«Son-sanoq» bo’limi «Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish» bo’limining asosiy uzagidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning mazkur bo’lim dasturiy masalalarini uzlashtirishlari maktabning boshlang’ich sinflarida ularning matematiqani ongli uzlashtirishlarining garovidir.

Son-sanoq. Maktabgacha yoshidagi bolalarni o’qitish o’ziga xos xususiyatga ega. Maktabgacha yoshida yechilitii kerak bo’lgan vazifalar ual qilinmasa, maktabda o’qitish muvaffakiyatli bo’lmaydi. Bu vazifalardan biri anik bilimlar va tafakkur usullaridan abstrakt bilim va usullarga o’tishdan iborat. Bu xil o’tish saviyasi, ayniqsa, matematika o’qitish uchun zarurdir. Bunday saviyaning bo’lmasligi yoki yetarli bo’lmasligi ikki tomonlama kiyinchilikka olib keladi. Bir tomondan, maktabgacha yoshidagi bolalar ko’pincha maktabga mavuum matematik usullarni egallagan uolda keladilar, bo’larni bartaraf qilish juda kiyin bo’ladi.

Ikkinchi tomondan, bolalar maktabda abstrakt bilimlarki egallar ekanlar, ko’pincha ularni formal, asl mazmunini tushunib yetmagan xolda uzlashtiradilar. Shuning uchun ham anik shart- sharoitlarda matematik bilimlarni kullanish imkoniyati juda cheklangan bo’ladi. Shu sababli maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni o’qitishning muhim Vazifasi matematik abstraktlashlar bilan anik borlik orasidagi botliklikni ta’minlaydigan bilim va harakatlarning oraliksaviyasini shakllantirishdan iborat bo’lishi kerak.

Ikkinchi tomondan, bolalar maktabda abstrakt bilimlarki egallar ekanlar, ko’pincha ularni formal, asl mazmunini tushunib yetmagan xolda uzlashtiradilar. Shuning uchun ham anik shart- sharoitlarda matematik bilimlarni kullanish imkoniyati juda cheklangan bo’ladi. Shu sababli maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni o’qitishning muhim Vazifasi matematik abstraktlashlar bilan anik borlik orasidagi botliklikni ta’minlaydigan bilim va harakatlarning oraliksaviyasini shakllantirishdan iborat bo’lishi kerak.

Tekshirishlar shuni ko’rsatmoqdaki, maktabgacha yoshdagi bolalarga matematika o’qitishda o’tish saviyasi mazmuni quyidagilardan iborat:

Birinchidan, shunday faoliyat va masalalarni uzlashtirish kerakki, ularda matematik operatsiyalarni qo’llashning zarurligi bolalarga yakkol kurinib turadi. Bu bir tomondan, bolaning amaliy faoliyati bilan bevosita botlik (tenglashtirish, taqqoslashga oid) masalalar, ikkinchi tomondan, ularga shunday shartlar kiritiladiki, bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan foydalanmay turib (masalan, fazoda ajratib kuyilgan ikki

Birinchidan, shunday faoliyat va masalalarni uzlashtirish kerakki, ularda matematik operatsiyalarni qo’llashning zarurligi bolalarga yakkol kurinib turadi. Bu bir tomondan, bolaning amaliy faoliyati bilan bevosita botlik (tenglashtirish, taqqoslashga oid) masalalar, ikkinchi tomondan, ularga shunday shartlar kiritiladiki, bunda mazkur masalalarni matematik vositalardan foydalanmay turib (masalan, fazoda ajratib kuyilgan ikki

tuplamni amalda tenglashtirish) amalga oshirish mumkin bo’lmaydi.

Ikkinchidan, muhitning shunday munosabatlarini ajratish kiradiki, bu munosabatlarni kullanish bolaga aniq buyumlardan matematik ob’ektlarga o’tish (masalan, buyumlarni ma’lum belgilari bo’yicha guruhga kiritish va shu asosda tuplam munosabatlarini, tenglik-tengsizlik munosabatlarini, qism- butun munosabatlarini xosil qilish) imkonini beradi.Tekshirish natijalari shuni ko’rsatadiki, matematik operatsiyalar maktabgacha yoshda uzlashtirilgan shunday masalalar va munosabatlar asosida kiritilsa va kayta ishlansa, matematiqani egallash samaralirok bo’ladi. Yo xaddan tashqari anikdik, yo matematik bilimlarning formalligi tufayli paydo bo’ladigan kiyinchiliklar mazkur xolda paydo bo’lmaydi.

Ikkinchidan, muhitning shunday munosabatlarini ajratish kiradiki, bu munosabatlarni kullanish bolaga aniq buyumlardan matematik ob’ektlarga o’tish (masalan, buyumlarni ma’lum belgilari bo’yicha guruhga kiritish va shu asosda tuplam munosabatlarini, tenglik-tengsizlik munosabatlarini, qism- butun munosabatlarini xosil qilish) imkonini beradi.Tekshirish natijalari shuni ko’rsatadiki, matematik operatsiyalar maktabgacha yoshda uzlashtirilgan shunday masalalar va munosabatlar asosida kiritilsa va kayta ishlansa, matematiqani egallash samaralirok bo’ladi. Yo xaddan tashqari anikdik, yo matematik bilimlarning formalligi tufayli paydo bo’ladigan kiyinchiliklar mazkur xolda paydo bo’lmaydi.

Maktabgacha yoshidagi bolalarni o’qitishda matematik bilimlar tarkibini tekshirish tenglik-tengsizlik, qism-butun munosabatlari, bilvosita tenglashtirish sanoq va arifmetik amallarni to’liq va ongli uzlashtirish uchun asos bo’ladigan sodda masalalar va munosabatlarning o’zidan iborat eqanini ko’rsatdi. Bu munosabat va masalalarni (ularning eng sodda shakllarini) bolalar 3 yoshdan boshlab tushuna boshlaydilar. Ular bunday mashtulotlarga katta kizikish bilan yondashadilar, xuddi shu yerning o’zida uzlashtirganlari (tenglik, qism-butun va xokazo munosabatlari)ni o’yinlarga kuchiradilar, turmushda amaliy ishlar qilishda foydalanadilar, bir-birlariga (katta va tayyorlov guruhi bolalari) shunga o’xshash masalalarni taklif qiladilar.

Maktabgacha yoshidagi bolalarni o’qitishda matematik bilimlar tarkibini tekshirish tenglik-tengsizlik, qism-butun munosabatlari, bilvosita tenglashtirish sanoq va arifmetik amallarni to’liq va ongli uzlashtirish uchun asos bo’ladigan sodda masalalar va munosabatlarning o’zidan iborat eqanini ko’rsatdi. Bu munosabat va masalalarni (ularning eng sodda shakllarini) bolalar 3 yoshdan boshlab tushuna boshlaydilar. Ular bunday mashtulotlarga katta kizikish bilan yondashadilar, xuddi shu yerning o’zida uzlashtirganlari (tenglik, qism-butun va xokazo munosabatlari)ni o’yinlarga kuchiradilar, turmushda amaliy ishlar qilishda foydalanadilar, bir-birlariga (katta va tayyorlov guruhi bolalari) shunga o’xshash masalalarni taklif qiladilar.

«Miqdor va sanoq», «Kattalik», «Geometrik shakllar», «Fazoda muljal olish»,«Vaqtga nisbatan muljal olish».

«Miqdor va sanoq», «Kattalik», «Geometrik shakllar», «Fazoda muljal olish»,«Vaqtga nisbatan muljal olish».

2. Kichik guruhda son-sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni hisoblash amallari bilan tanishtirish.Endi har xil guruhlarda «Son-sanoq» bo’limi ustida ishlash uslubiyati haqida fikr yuritamiz. Kichik guruhda son- sanoq bo’yicha tasavvurlarini shakllantirish va ularni Hisoblash amallari bilan tanishtirish,

Son-sanoq. Bolalarga alohida predmetlardan guruh kosil qilishni (barcha kizil, barcha sarik, barcha yumalok va boshqa predmetlarni guruhlash), guruhdan bir predmetni ajratishni, “ko’p”, “bitta”ni farqlashni, xonada qaysi predmetlar ko’p, qaysi bittaligini, “bittadan”, “bitta kam” iboralarini tushunishni o’rgatish.Tuplam tarkibiga kiruvchi predmetlarning miqdoriga ko’ra guruhlarning tengligi va teng emasligini farqlash, bir predmetni ikkinchisining ustiga yoki ostiga ko’yib taqqoslashni o’rgatish.

Ko’p , kam , teng , shuncha kabi suzlarni tushunish va nutqda uz urnida qo’llashni, “qancha?” surotining ma’nosini tushunishni o’rgatish.Tevarak - atrofdan bitta va ko’p predmetlarni topishga o’rgatish.2 gacha sanashga 2 ta narsalarning sonini aytishga o’rgatish. Masalan, “Bir, ikki- ikkita yontok”, “Bir, ikki-ikkita olma. Ikki

Ko’p , kam , teng , shuncha kabi suzlarni tushunish va nutqda uz urnida qo’llashni, “qancha?” surotining ma’nosini tushunishni o’rgatish.Tevarak - atrofdan bitta va ko’p predmetlarni topishga o’rgatish.2 gacha sanashga 2 ta narsalarning sonini aytishga o’rgatish. Masalan, “Bir, ikki- ikkita yontok”, “Bir, ikki-ikkita olma. Ikki

do’stga ikkita olma kerak”.Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalarini sanoqka o’rgatishdagi bosh vazifalardan biri bir tuplam elementlarini ikkinchi tuplam elementlari bilan

taqqoslash, solishtirish yuli orkali bolalarni tuplamlarni taqqoslashga o’rgatishdan iborat. Bu dastlabki bosqich kelgusida sanoq faoliyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.

Bola miqdoriy taqqoslash usullarini egallaydi. Bola sanashni bilmaydi, shu sababli u oldin taqqoslanayotgan tuplamlarning qaysinisi ko’p, qaysinisi kam eqanini, yoki ular teng kuvvatli eqanini aniklashni o’rganadi. Bolalarda kelgusida matematik tasavvurlarni rivojlantirish ko’p jikatdan sanoqka o’rgatishning boshlantich davriga botlik.

Bola miqdoriy taqqoslash usullarini egallaydi. Bola sanashni bilmaydi, shu sababli u oldin taqqoslanayotgan tuplamlarning qaysinisi ko’p, qaysinisi kam eqanini, yoki ular teng kuvvatli eqanini aniklashni o’rganadi. Bolalarda kelgusida matematik tasavvurlarni rivojlantirish ko’p jikatdan sanoqka o’rgatishning boshlantich davriga botlik.

Kichik guruhda tarbiyachi bolalarda tuplam alohida bir jinsli elementlar (buyumlar) majmui haqidagi tasavvurni rivojlantirishi kerak. O’qitishni buyumlarning sifat, xossalarini ajratishga oid mashqlardan boshlash kerak. Masalan, bir qancha o’yinchoklar ichidan xuddi tarbiyachi kulidagidek o’yinchokni topish taklif qilinadi, «Xuddi shunday kubchani (bayrokchani, sharni) ber». Shundan keyin har xil rangli (o’lchamli, shakldagi) 2-3 ta buyum orasidan xuddi shu rangdagi (o’lchamli, shakldagi) buyumni tanlash topshirigi beriladi.

Navbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari bo’yicha buyumlarni tanlash va guruhlarga ajratishga oid mashqlardan iborat bo’lishi kerak. Masalan: «Kizil rangli hamma kubchalarni mana bu kutiga sol, bu kutiga esa hamma kichik matryoshkalarni yig, mana bunisiga esa hamma katta matryoshkalarni yig». Bunday mashqlar natijasida bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari bo’yicha bir guruhga birlashtirish mumkin eqanini tushuna boshlaydilar: «Bo’lar kugirchoklar»,«Bo’lar koptoklar», «Bo’lar bayrokchalar» kabi.

Navbatdagi bosqich berilgan belgi-alomatlari bo’yicha buyumlarni tanlash va guruhlarga ajratishga oid mashqlardan iborat bo’lishi kerak. Masalan: «Kizil rangli hamma kubchalarni mana bu kutiga sol, bu kutiga esa hamma kichik matryoshkalarni yig, mana bunisiga esa hamma katta matryoshkalarni yig». Bunday mashqlar natijasida bolalar har xil buyumlarning umumiy belgilari bo’yicha bir guruhga birlashtirish mumkin eqanini tushuna boshlaydilar: «Bo’lar kugirchoklar»,«Bo’lar koptoklar», «Bo’lar bayrokchalar» kabi.

Tarbiyachi bolalarni guruhdagi buyumlarning biror qismi uchungina umumiy bo’lgan belgilarni ko’ra olishga o’rgatadi. Masalan, bayrokchalar ko’pligini, ammo

ularning ba’zilari sarik, ba’zilari esa kuk eqanini ko’rsatadi. (Sariq bayroqchalar ko’p, kuk bayroqchalar ham ko’p».)