Boshlang`ich ta`lim konsepsiyasi I. Boshlang`ich ta`limning asosiy yo`nalishlari

BOSHLANG`ICH TA`LIM KONSEPSIYASI
I . Boshlang`ich ta`limning asosiy yo`nalishlari .

Boshlang`ich ta`lim jarayoni mustaqil davlatning ta`lim-tarbiya tizimida umumiy o`rta ta`limning dastlabki bos`ichi sinfda namoyon bo`ladi …

Yangicha ijtimoiy –iqtisodiy munosabatlar rivojlanayotgan hozirgi milliy kadrlar tayyorlash tizimining poydevori bo`lgan boshlang`ich ta`lim quyidagilarni bajarishi lozim :

1. 
   kichik maktab yoshidagi o`quvchilarga o`qish,o`rganish istagi va ko`nikmalarni shakllantirish ;
   
2. 
   boshlang`ich sinf o`quvchilarini yuqori darajada shakllangan bilish jarayoniga,bilish faoliyatiga intilishini kuchaytirish .
   

Bilish faoliyatiga bo`lgan ongli intilish shakllangandagina ta`lim muvofaqqiyatli bo`ladi

Boshlang`ich sinf o`quvchilaridan o`z ko`nikma va malakalarini nazorat qilish va obyektiv tarzda baholay olishga oid ma`suliyat ham shakllangan bo`lishi kerak . O`quvchining o`zi berilgan o`quv materiallarni modellashtira olish ko`nikmasiga ega bo`lishi lozim. Bu jarayonda bolaning o`zi mustaqil tarzda har qanday sxema,model bo`la olmasligini tushunib yetishi kerak,bir so`z bilan aytganda , unda faraz qila olish ko`nikmasi hosil bo`lishi lozim . Kichik maktab yoshida o`qishga , o`rganishga yo`naltirilgan faoliyat yetakchi mavqega ega bo`ladi . Shu bilan bir qatorda kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning rivojlanishida o`yin,sport,ijodiy faoliyat ham muhim o`rin tutadi. Lekin o`qish, o`rganish , yani ta`limiy faoliyat boshqa barcha faoliyat turlarini muayyan bir maqsadga – bolani mujassam rivojlantirish maqsadiga yo`naltirishi lozim . Jumladan , nutq va savodxonlikni rivojlantirishga , jismoniy taraqqiyotni ta`minlashga va boshqalar ….

II . Boshlang`ich ta`limning maqsad va vazifalari .

Zamonaviy boshlang`ich ta`lim jarayonida bolalarni rivojlantiruvchi xarakterga ega bo`lgan ta`lim tizimi tadbiq qilinadi . Unda kichik maktab yoshidagi bolalar o`z yosh xususiyatlari va tafakkur hamda ruhiy taraqqiyot darajalari o`zlashtirish imkonini beradigan ta`limiy faoliyatga kirishadilar. Qaysiki , bu faoliyat o`quvchilar uchun yetakchi faoliyat bo`lib hisoblanadi .

Kichik maktab yoshidagi bolalarda o`qish hamda o`rganishda qaratilgan faoliyatning shakllanishida , har bir o`quv predmeti bo`yicha nazariy bilimlarni egallash arayonida ularning ongi va tafakkuri jadal tarzda rivojlanadi . Bu ong va tafakkur o`z xarakteriga ko`ra nazariy hamda ilmiy tushunchalarni o`zlashtirish natijasida vujudga kelgan ong va tafakkur bo`lib , bolaning jadal tarzda taraqqiy etishini , dunyoqarashining rivojlanishini ta`minlaydi .

Shu asosga ko`ra , boshlang`ich ta`limning bosh maqsadi kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ta`lim olishga , o`rganishga qaratilgan faoliyatni shakllantirish asosida ularni tarbiyalash hamda shaxsiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqarishdan iborat .

Buning uchun quyidagi vazifalarni hal qilishi lozim :

1. 
   Bolalarning ongi va tafakkurida mavjud bo`lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirish;
   
2. 
   Kichik maktab yoshidagi bolalarda ta`limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni shakllantirish; qaysiki , bunday yangi imkoniyatlar o`quv materialini muvaffaqiyatli o`zlashtirishigagina emas , balki hayotiy muammolarni yechishga ham tayyorlaydi .
   

O`quvchilarda o`rganishga hamda ta`lim jarayoniga nisbatan jonli qiziqishni shakllantirish …

III . Boshlang`ich ta`limni tashkil etish prinsiplari .

Boshlangich ta`lim O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi qonunida va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da belgilangan qoida , talab va prinsiplar asosida amalgam oshiriladi .

Shunga ko`ra O`zbekiston Respublikasida boshlang`ich ta`limning mazmuni va asosiy vositalari quyidagi prinsiplarga asoslangan holda tanlanishi maqsadga muvofiqdir :

1. 
   jamiyat taraqqiyoti bilan barobar rivojlanib boruvchi ta`lim tamoyillariga ;
   
2. 
   ijtimoiy buyurtmalarga ;
   
3. 
   o`quvchilarning bilishga bo`lgan qiziqishlarining istiqbolliligiga ;
   
4. 
   ijtimoiy so`rovlarning ilmiy jihatdan ta`minlanganligiga ;
   
5. 
   ta`limning hammabopligiga ;
   
6. 
   ta`limning umumiyligiga ;
   
7. 
   boshlang`ich ta`limning ochiqligiga ;
   
8. 
   boshlang`ich ta`limning ilmiyligiga ;
   
9. 
   boshlang`ich ta`limning dunyoviyligiga ;
   
10. 
    boshlang`ich ta`limning reprezentativligiga ;
    
11. 
    boshlang`ich ta`limning optimalligiga ;
    
12. 
    boshlang`ich ta`limning milliyligiga ;
    
13. 
    boshlang`ich ta`limning insonparvarligiga va umuinsoniyligiga;
    
14. 
    boshlang`ich ta`limning innovatsionligiga ;
    
15. 
    boshlang`ich ta`lim shakllari va o`quv predmetlari orasidagi aloqalarning o`zaro ta`minlanganligiga tayangan holda tashkil etiladi …
    

IV . Boshlang`ich ta`limning mazmuni .

Zamonaviy boshlang`ich ta`lim uchun istiqbolli ,ustivor yo`nalishlardan biri bu shaxsning umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhida tarbiyalash asosida rivojlantirishdan iboratdir , yani har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashga yo`naltirilgan tarbiya jarayonidir .

Bugungi kunda o`zida ta`lim a tarbiya elementlarini mujassamlashtirgan boshlang`ich ta`lim jarayoni tashkil etish dolzarb mavzulardan biridir. Kichik maktab yoshidagi bolalarni o`qitish va ulardan milliy hamda umuminsoniy tarbiya elementlarini singdirish yo`li amaliy jihatdan tadbiq qilinishi lozim . Bu o`rinda milliy axloq tarbiyasi , ma`naviy , ruhiy hamda milliy nafosat va jismoniy tarbiya boshlang`ich ta`lim bosqichida ustuvor ahamiyat kasb etishi lozim . Bunda o`quv materiali shaklida berilgan ta`limiy matnlarda o`quvchilarda turli shakllarda axloqiy – ma`naviy tarbiya va millliy nafosat meyorlarini , diniy hamda umuminsoniy qadriyatlarni singdirish nazarda tutiladi ….

Boshlang`ich ta`lim jarayonida ona tili va matematika ta`limining ahamiyati beqiyosdir .

Boshlang`ich ta`limning mazmuni birinchi navbatda bilish jarayonining yaxlitligi va maqsadga yo`naltirilganligi bilan ta`minlanishi kerak .

V . Boshlang`ich ta`limning vosita va metodlari .

Boshlang`ich ta`lim mazmuni istiqbolda konkretlashtirishni nazarda tutganda ta`1lim vositalari alohida ahamiyat kasb etadi .

1-2 sinflar uchun tanlangan o`quv materiallari kitob shaklida emas balki , o`quv daftari shaklida berilishi maqsadga muvofiqdir . Bu ham iqtisodiy , ham texnologik jihatdan qulay .

Shu bilan bir qatorda , topshiriqlarni kartochkalar vositasida berish bir qator qulayliklar tug`diradi . Bu bolaning mustaqil faoliyat ko`rsatishiuni ta`minlaydi , o`quvchini o`qituvchi bilan va sinfdoshlar bilan muloqot qilishga , mustaqil faoliyat ko`rsatishfga undaydi . O`yin boshlang`ich ta`limda o`qitishning munim metodlaridan biri sifatida qurilishi shart . Mazkur ta`lim tizimida kompyuter texnologiyasini o`zlashtirish jarayoni o`yin mashg`ulotlarida ta`limning asosiy vositasi sifatida qadrlanadi :

VI . Boshlang`ich sinf o`quvchilarining salomatligi .

Bolaning salomatligi ta`limning samaradorligini ta`minlaydi . Ularning o`qishi va dam olishini tashkil etishda o`quv dasturlari va ta`lim vositalarining mazmunini aniqlashda , bolaning yoshi bilan bog`liq tarzda jismoniy hamda aqliy rivojlanishida morfofunksional hamda psixofizologik xususiyatlarni aniq hisobga olish lozim .

Shu bilan bir qatorda 6-7 yoshli bolalar o`zining psixologik , jismoniy rivojlanishi fizologik xususiyatlar bilan alohida xususiyatlarga ega . Bu o`z navbatida ta`lim jarayonida ularga alohida yondoshuvni taqozo qiladi . Shu asosga ko`ra haftalik o`quv yuklamasi maksimum quyidagicha bo`lishi mumkin : Hafta davomida faqat ikki marta kuniga 5 soatdan , qolgan uch kun esa 4 soatdan oshmasligi kerak . O`quv sinflari sanitariya gigiyena meyoriga qatiy amal qilgan holda jihozlanishi , yorug`lik , issiqlik , tozalik , muntazam shamollatib turish kabilarga rioya qilish shart . Barcha oquv binolarida mebel bolalarning bo`yiga , ularning o`tirishi va harakatlanishi meyoriga mos kelishi kerak .

VII . Boshlang`ich sinf o`qituvchisi .

Zamonaviy ta`lim nazariyasi o`qituvchini o`quv-biluv jarayonining rahbari sifatida baholaydi . Demak , o`qituvchi , shu jumladan , boshlang`ich sinf o`qituvchisi jarayonga to`g`ri rahbarlik qiulish uchun chuqur bilimga , yuksak kasb mahoratiga ega bo`lishi lozim . O`qituvchi ko`p jihatdan o`quvchi uchun o`rnakdir . Shuning uchun ham u birinchi navbatda bolani o`ziga jalb eta olishi kerak .

Yangilanayotgan boshlang`ich ta`lim nazariyasi o`qituvchining shaxsiy sifatlari , kasb mahorati va bilim darajasini diagnostika qilish asoslarini ishlab chiqishi lozim . Tekshirish natijalari asosida boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash va qayta tayyorlash asoslari yaratilishi hamda taa`lim amaliyotiga joriy etilishi kechiktirib bo`lmaydigan vazifalardan biridir .

VIII . Boshlang`ich ta`limni rivojlantirish yo`llari .

O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlanib brogan sari boshlang`ich ta`lim ham takomillashib boradi .

Ilmiy tadqiqotlar boshlang`ich ta`limning samarali rivojlanishiga asos bo`lmog`I kerak . Bu soxadagi asosiy yo`nalish va muammolar qatorida quyidagilarni ko`rish mumkin :

• 
  O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy , tarixiy , milliy , ma`naviy xusuiyatlarga mos ravishda boshlang`ich a`limning ilmiy nazariya asoslarini ishlab chiqish ;
  
• 
  Markaziy Osiyo xalqining boshlang`ich ta`lim soxasidagi tarixiy tajribasini o`rganish ;
  
• 
  Jahon pedagoglarining boshlang`ich ta`lim sohasida mavjud bo`lgan tajribalarini o`rganish :
  

1. 
   turkey xalqlarda boshlang`ich ta`lim ;
   
2. 
   rivojlangan mamlakatlarda (AQSH,Angliya,Yaponiya,Germaniya)
   

Mazkur konsepsiya ilgari surilgan qarashlar o`zining amaliy tadbirini topgandagina davlat va jamiyat kadrlar tayyorlash tizimining birinchi bo`g`ini oldiga qo`ygan talablarni bajarish imkoniyati vujudga keladi .
Mualliflar : Q.A.Abdullayeva , R.F.Safarova , M.O.Ochilova , K.N.Nazarov , N.U.Bekboyeva , M.A.Zaynnitdinova


II sinf ONA TILI

O`qish texnikasi

Miqdoriy ko`rsatkich : minutiga 40-50 so`z

Talablar :

1. 
   tovushlarni to`g`ri talaffuz qilish
   
2. 
   so`zlarni to`g`ri o`qish
   
3. 
   gap ohangiga rioya qilgan holda ravon va obrazli `qish
   
4. 
   gapdagi tinish belgilarni talaffuzda aks ettirish
   
5. 
   sanash va ajratish ohanglaridan foydalanish
   
6. 
   10 ta she`rni yoddan bilish , ertak,topishmoq,maqol,qo`shiqlarni bir-biridan farqlay olish lozim .
   

Matnning xarakteri sodda , ravon , nasriy , nazariy bolalar adabiyoti namunalari .

O`zgalar fikri va matn mazmunini anglash malakasi

Miqdoriy ko`rsatkich 10 minutda 1-1,5 sahifa .

Talab : og`zaki nutqning to`g`ri va ravon bo`lishi .

Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi .

Miqdoriy ko`rsatkich 35-40 so`zdan iborat diktant yoza olish .

Talablar :

1. 
   imlo xatolarga yo`l qo`yilmaslik;
   
2. 
   ijobiy matnning mantiqiy jihatidan izchilligi ;
   

Diktant turlari : lug`at diktant , yoddan yozuv diktanti , nazorat diktanti .

Miqdoriy ko`rsatkich : 3-4 gapdan iborat sodda matn yaratish .

Talablar :

1. 
   matndagi gapning mazmuni o`zaro bog`liqligi va aloqadorligi , ko`rsatilgan mavzu doirasida birlashtirilishi ;
   
2. 
   harflar a tinsh belgilarni to`g`ri yozish ;
   
3. 
   so`z va apni to`g`ri yozib tinish belgilarni o`rniga qo`ya olishi ;
   

Matnning xarakteri : rasm , manzara,joy,voqea hodisalar tasviri,o`qituvchiga tanish bo`lgan narsa , buyum tasviri .
MATEMATIKA

Sonlar va hisoblashlar

• 
  100 ichida sonlarni xonadan o`tmasdan qoshish va ayirish
  
• 
  18 ichida bir honali sonlarni o`nlik orqali qo`shish va ayrish
  
• 
  100 ichida sonlarni xona orqali o`tib og`zaki va yozma qo`shish hamda ayrish usullari .
  

Qo`sish va ayirish amallarining tarkibiy qismlari va natijalari orqali o`zaro bog`lanish.

Yig`indi va qoldiqni topishga od sonni necha birlik orttirishga oid , ayirmani taqoslashga oid , noma`lum qo`shiluvchini , noma`lum ayirluvchini , noma`lum kamayuvchini topishga oid soda masalalarni yechish .

Sonni yig`indiga qo`shish va yig`indiga songa oid , sonni orttirishga va yig`indini topishga oid , yig`indini topishga oid , yig`indini va qoldiqni topishga oid, ayirmani va yig`indini topishga oid tarkibli masalalarni yechish .

Vaqtni topishga oid soda masalalar yechish .

0 , 1 , 10 sonlar ishtirokidagi ko`paytirish va bo`lish .

Jadval ichida ko`paytirish va bo`lish

Berilgan sondan bir necha marta katta yoki kichik sonni topish ; sonlarni bo`lish yordamida taqqoslash .

Sonlarni ayirmali va karrali taqoslashga doir , sonlarni bir necha birlik va bir necha marta orttirishga oid , baho,miqdor va qancha turishini topishga doir , bitta narsaning massasini , narsalar sonini va narsalar massasini topishga doir sodda masalalar . Birlikka keltirishga doir tarkibli masalalar .

Geometrik shakllar,ularni o`lchash .

• 
  O`zlari ega bo`lgan hayotiy tajribalarni sistemalashtirish va geometric shakllar atrof borliqdagi buyumlarning obrazi ekanini tushintirish ;
  
• 
  Turli-tuman geometric shakllar (burchak,to`g`ri burchak,aylana,doira) bilan tanishish mos atamalarni bilish va qo`llay olish , bu shakllarni aniqlay olish , ularning bazi xossalari bilan tanishish ;
  
• 
  Har xil ko`pburchaklarning perimetrlarini topishni o`rganish ;
  
• 
  Yuz o`lchovi birligi - kv.sm (kvadrat santimetr) bilan tanishish , ko`pburchakning yuzini topishni o`rganish
  

Matematikani o`rganishga o`quvchi quyidagilarni tasavvur eta olishi kerak :

• 
  Ko`paytirishni guruhlash va taqsimot xossalari ;
  
• 
  Arifmetik amallarning o`zaro bog`liqligini ;
  
• 
  Sonli va harfiy ifodalar hamda ular orasidagi farqlarni
  

Bilishi kerak :

• 
  atamalar : qo`shish,qo`shiluvchilar va yig`indini ;ayirish,kamayuvchi,ayriluvchi va ayirmani ;ifoda va ifodaning qiymatini ; ko`paytirish,ko`payuvchi,ko`paytuvchi va ko`paytmani ; bo`lish ,bo`linuvchi ,bo`luvchi va bo`linmani ; … marta kam va …. Marta ortiqni ; to`g`ri burchak va to`g`ri to`rtburchakni ; aylana ,aylana markazi va aylana radiusini ;
  
• 
  ishora (belgisi) va belgilashlarni ; “*” (ko`paytirish belgisi) va “:” (bo`lish)ni ; x (iks)ni ;
  
• 
  bir xonali sonlarni qo`shish jadvali va ayirishning shunga mos hollarini tez bajarishda malaka hosil qilish ;
  
• 
  ko`paytirish jadvali va bo`lishning shunga mos hollarini ;
  
• 
  2 , 3 amalli ifodalarda chunonchi qavsli ifodalarda amallarni bajarish tartibi
  

Ko`nikmaga ega bo`lishi kerak :

• 
  100 ichida sonlarni og`zaki qo`shish va ayirishni o`rganilgan usullar asosida bajarish
  
• 
  100 gacha bo`lgan sonlarni qo`shish va ayirishni ustun shaklida yozish bilan hisoblay olish ;
  
• 
  Bir o`zgaruvchili ifodalarning qiymatini shu o`zgaruvchining berilgan qiymatlarida hisoblab topish ; soda masalalarni tanlash va amallar komponentlari orasidagi bog`lanishlar asosida yechish ;
  
• 
  O`rganilgan 1 , 2 amalli matnli masalalarni yechish .
  

Malakaga ega bo`lishi kerak :

• 
  narxi 20 so`mgacha bo`lgan narsalarni sotib olish bilan bog`liq hisoblashga doir masalalar yechish ;
  

Geometrik shakllar , ularni o`lchashga o`quvchi quyidagilarni tasavvur eta olishi kerak :

• 
  shaklning yuzini .
  

Bilishi kerak :

• 
  atamalar : to`g`ri burchak , to`g`ri to`rtburchak ; aylana , aylana markazi , aylana radiusini ;
  
• 
  belgilashlar : mm (millimeter) , kv . sm (kvadrat santimetr) ni .
  

Ko`nikmaga ega bo`lishi kerak :

• 
  ko`pburchak perimetrini topishni .
  

Malakaga ega bo`lishi kerak :

• 
  atrof borliqda yo`nalish ola bilish (yo`l-yo`lakay yo`nalishini o`zgartirish) ;
  
• 
  buyumlarni turli belgilariga , uzunligi (eni,balandligi) ga ko`ra tartibga solish ;
  
• 
  elementlarning (cho`plarning) o`rinlarini almashtirish yo`li bilan geometric shaklarning ko`rinishini o`zgartirish.
  

ATROFIMIZDAGI OLAM
Tasavvur qila olish kerak :

• 
  yer sayyora ekanligini ;
  
• 
  yerning quyoshg atrofida , oyning yer atrofida aylanishi ;
  
• 
  jism va moddalarni ;
  
• 
  suvning uch holatini ;
  
• 
  hayvonlarning qishdagi hayotini .
  

Bilishi kerak :

• 
  fasllardagi mavsumiy o`zgarishlarni ;
  
• 
  o`simliklarning kuzdagi hayotini ;
  
• 
  dehqonlarning kuzdagi mehnatini ;
  
• 
  qish faslining manzarasini , qorning xususiyatlarini ;
  
• 
  dehqonlarning bahor va yozdagi mehnatini ;
  
• 
  o`simliklarning o`t,buta va daraxtlarga bo`linishini ;
  
• 
  aksariyat o`simliklarning urug`dan ko`payishini ;
  
• 
  termometrni ;
  
• 
  inson bilan tabiatning bog`liqligini ;
  
• 
  ovqatlanish gigiyenasi ;
  
• 
  vaqt o`lchov birligini .
  

Ko`nikmaga ega bo`lishi kerak :

• 
  tabiatning nima sababdan jonli yoki jonsiz deyilishini tushuntira olish ;
  
• 
  jismning moddalardan tashkil topganligini tavsiflay olish ;
  
• 
  havo va suvning yerdagi hayot uchun zarurligini tavsiflay olish ;
  
• 
  kuzatishga asoslanib havodagi o`zgarishlarni tushuntira olish ;
  
• 
  tabiatni asrashni muhimligini tavsiflay olish ;
  
• 
  O’zbekistonda yetishtiriladigan 5-6 xil o’simliklarni ayta olish ;
  
• 
  Inson va tabiat orasidagi munosabatni tavsiflay olish ;’-kun chiqishi ,tush vaqti,kun botishini tushuntira olish .
  

Malakaga ega bo`lish kerak :

• 
  Termometr yordamida havo va suvning xaroratini o`lchay olish;
  
• 
  Soatdan vaqtni aniqlay olish;
  
• 
  Ko`chat-daraxtlarni parvarish qilish;
  
• 
  Shaxsiy gigiyenaga amal qilish;
  
• 
  Tishni parvarishlay bilish;
  
• 
  Ovqatlanish tartibiga amal qilish;
  
• 
  Tabiatni muntazam kuzatish va natijalarni “Kundalik kuzatish daftari”ga qayt qilib borish.