Bàrchà mîddàlàr ko‘p sînli bo‘linmàs zàrràlàrdàn àtîm

---

I I I   B O B

Bàrchà  mîddàlàr  ko‘p  sînli  bo‘linmàs  zàrràlàrdàn  (àtîm-

làrdàn) tàshkil tîpgàn, dågan fikrlàr judà qàdim zàmînlàrdà yunîn

îlimlàri Dåmîkrit, Epikur và Lukråtsiylàr tîmînidàn bildirilgàn

(atîm  so‘zi  yunînchà  «atomos»  –  bo‘linmàs  dågàn  mà’nîni

ànglàtàdi). Låkin bu fikrga turli sàbàblàrgà ko‘rà uzîq vàqtlàrgàchà

jiddiy  etibîr  berilmagan.  Àmmî  o‘n  sàkkizinchi  àsrdà  frànsuz

À . L à v u à z y å   (1743–1794),  ingliz  J . D à l t î n   (1766–1844),

itàlyan À.Àvîgàdrî (1776–1856), rus Ì.Lîmînîsîv (1711–

1765), shvåd Y.Bårsålius (1779–1848) kàbi îlimlàrning sà’y-

hàràkàtlàri nàtijàsidà àtîmlàrning màvjudligigà shubhà qîlmàdi.

D.I.Ìåndålåyåv 1869- yildà elåmåntlàr dàvriy siståmàsini yaràtib,

bàrchà  mîddàlàrning  àtîmlàri  bir-birlàrigà  o‘õshàsh  tuzilishgà

egà ekànligini ko‘rsàtib bårdi. Shu bilàn birgà, yigirmànchi àsrning

bîshlàrigà kålib, bo‘linmàs hisîblànuvchi àtîmning ichigà nigîh

tàshlàsh,  ya’ni  uning  tuzilishini  o‘rgànish  muàmmîsi  vujudgà

kåldi. Ingliz fizigi J.J.Òîmsîn 1903- yildà àtîmning tuzilishi hàqidàgi

birinchi mîdålni tàklif qildi. Bîshqà ingliz fizigi D.Råzårfîrd o‘z

tàjribàlàrigà àsîsàn Òîmsîn mîdålini inkîr etib, àtîmning plànå-

tàr mîdålini tàklif qildi. Ushbu mîdålgà muvîfiq, àtîm yadrîdàn

(o‘zàkdàn) và uning àtrîfidà hàràkàtlànuvchi elåktrînlàrdàn tàsh-

kil tîpgàn. Êåyinchàlik esà àtîm yadrîsi – musbàt zàryadlàngàn

prîtîn và elåktrnåytràl nåytrînlàr màjmuàsidàn ibîràtligi àniqlàndi.