Burg`ulash va portlatish ishlari

1. 
   Burg`ulash va portlatish ishlari 
   

Tabiiy (tog jinsi, yogʻoch, muz) yoki sunʼiy (tosh, gʻisht, beton devor, metallar va boshqalar) materiallarni koʻporish, siljitish, ularning tuzilishi yoki shakl oʻzgarishini tekshirish maqsadida xalq xoʻjaligida bajariladigan ishlar. Portlatuv ishlari portlovchi moddalar va zaryad yordamida bajariladi. Portlovchi moddalarni qoʻporiladigan obʼyekt orasiga joylashtirish uchun unda, odatda, oldindan burgʻilab boʻshliq (shpur, kamera) qaziladi.
Portlatuv ishlari ning qoʻllanish sohasi keng. Ular konchilikda eng koʻp ishlatiladi: qazilma boyliklarni seysmik usulda qidirish, konlarni ochish, qattiq qazilma boyliklarni qazib olish va boshqa Qurilishda Portlatuv ishlaridan qurilish may-donchalarini tekislash, muzlik va qoyali zaminlarni yumshatish, harsang tosh va ildizlarni qoʻporish, toʻgʻonlar qurish, yoʻl va gidrotexnik tonnellar qurish va boshqalarda foydalaniladi. Su v xoʻjaligida Portlatuv ishlari yordamida suv havzalari tubini va daryoning kema qat-naydigan joyi (farvateri)ni chuqurlashtirish, koʻl ostiga tiqilib qolgan katta muz boʻlaklarini parchalash, inshootlarni bahorgi muz siljishlaridan saklash va boshqa bajariladi. Sh i moliy qutb sharoitida Portlatuv ishlari bilan muz uyurmalari parchalanadi, muzlab qolgan kemalar muzlardan tozala-nadi va boshqa Metallurgiya sanoa-tida Portlatuv ishlaridan metallarni, poʻlatlistdan shtamplangan murakkab detallarni va metallarning payvandlangan joylarini mustahkamlashda, quymalarni kuyindi va zangdan tozalash va boshqalarda foydalaniladi. Neft va gaz sanoatida quduqlarda torpedalarni portlatish yoʻli bilan neft katla-midagi debit oshiriladi, suv ostidan neft qazib chiqarish uchun sunʼiy toʻgʻon va yer osti neft ombori quriladi. Portlatish yoʻli bilan neft va gaz quduqlaridagi yongʻin oʻchiriladi.
Elektr detonatorlarni portlatish portlatuv mashinasi bilan amalga oshiriladi. Portlatuv mashinasi elektromagnitli, kondensatorli va dinamo-elektrikli xillarga boʻlinadi. Kondensatorli portlatuv mashinasi koʻp tarqalgan, unda tok manbai sifatida kondensator ishlatiladi. Mashinaning ishlash tarzi kam quvvatli elektr toki manbaidan olingan elektr energiyani 10—20 sek kondensatorga yigib, yi-gʻilgan energiyani portlatish tarmogʻiga ulashdan iborat.
Portlovchi moddalardan tinch maqsadlarda foydalanish qadimdan maʼlum; birinchi marta 1448—72 yillarda Neman daryosini tosh va boshqa jinslardan tozalashda ishlatilgan. Keyinchalik poroxdan foydalanib ruda qazib chiqarish Rossiya (1617), Sileziya (1627), Chexiya (1629), Angliya (1670) va boshqa joylarda keng tarqala boshladi. Keyin elektr usuli bilan portlatish (1812) va dina-mitning (1860) ixtiro qilinishi, burgʻilash mashinalari (1861), kapsyul-detonatorlarning yaratilishi (1867) Portlatuv ishlarini keng rivojlantirishga olib keldi. Portlatuv ishlarida zaryadining kuchi 0,1 t dan bir necha ming t gacha boʻlgan portlovchi moddalar va yadroviy portlashdan foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda burg'ulash va portlatishda turli xil navlardan foydalanilmoqda portlovchi moddalar turli xil kompozitsiyalar va ishlash xususiyatlariga ega. Yuqori tezlik toshni parchalash va sindirish uchun portlovchi moddalar nisbatan qattiq jinslar uchun ishlatiladi, past tezlikli portlovchi moddalar esa yumshoq jinslarda ko'proq gaz bosimi hosil qilish va kuchaytirish uchun ishlatiladi. Masalan, 20-asrning boshlarida portlatish bo'yicha qo'llanmada qora changning ta'sirini xanjarga, dinamitni esa bolg'aning ta'siriga solishtirildi.^[1] Bugungi kunda qazib olishda eng ko'p ishlatiladigan portlovchi moddalar ANFO ga nisbatan arzonligi sababli aralashmalar dinamit.
Kelishidan oldin tunnel burg'ulash mashinalari (TBM), burg'ulash va portlatish uzoq vaqt qazishning yagona iqtisodiy usuli edi tunnellar qazish mumkin bo'lmagan qattiq tosh orqali. Hozirgi kunda ham bu usul tunnellar qurilishida, masalan, Lötschberg asosidagi tunnel. Tunnelni TBM yordamida yoki burg'ulash va portlatish usulini qurish to'g'risida qaror qabul qilish bir qator omillarni o'z ichiga oladi. Tunnel uzunligi - bu hal etilishi kerak bo'lgan asosiy masala, chunki toshli tunnel uchun katta TBMlar katta kapital xarajatlarga ega, ammo ular odatda burg'ulash va portlash tunnelidan tezroq, chunki tunnelning har bir metr narxi pastroq bo'ladi.^[2] Bu shuni anglatadiki, qisqaroq tunnellar TBM bilan qurish uchun kamroq iqtisodiy bo'ladi va shuning uchun odatda burg'ulash va portlash bilan quriladi. Er sharoitlarini boshqarish, shuningdek, erdagi turli xil xavf-xatarlarga mos keladigan turli xil usullar bilan tanlovga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Konchilikda portlovchi moddalardan foydalanish 1627 yilga borib taqaladi,^[3] qachon porox da dastlab mexanik asboblar o'rniga ishlatilgan Venger (hozir Slovak ) shaharcha Banska Styavnica. Innovatsiya tezda Evropa va Amerika bo'ylab tarqaldi.
Toshlarni portlatishning standart usuli bu teshikni ancha chuqurlikda burg'ulash va tuynukning narigi qismida porox zaryadini yotqizish edi, so'ngra teshikning qolgan qismini loy yoki boshqa yumshoq mineral moddalar bilan to'ldirib, yaxshilab ishlangan iloji boricha qattiqroq. Ushbu jarayon davomida teshikka yotqizilgan sim olib tashlandi va uning o'rniga porox poezdi bilan almashtirildi. Ushbu poezd a tomonidan yoqilgan sekin o'yin, ko'pincha oddiygina yog 'bilan surtilgan jigarrang qog'ozdan iborat bo'lib, uni yoqib yuboradigan odam xavfsiz joyga etib borishi uchun etarli vaqtni yoqish uchun mo'ljallangan.^[4]
Ushbu uslubning noaniqligi ko'plab baxtsiz hodisalarga olib keldi va voqea sodir bo'lganlar uchun xavfsizlikni yaxshilash uchun turli xil choralar ko'rildi. Ulardan biri porox uchun o'tadigan temir simni mis bilan almashtirgan. Boshqa biridan foydalanish edi xavfsizlik sug'urtasi. Bu suv o'tkazmaydigan shnurga kiritilgan, doimiy va bir xil tezlikda yonadigan kichik porox poezdidan iborat edi. Keyinchalik bu o'z navbatida portlovchi moddani yoqish uchun elektr zaryadini etkazib berish uchun ishlatilgan uzun simli qism bilan almashtirildi. Ushbu usulni suv ostida portlatishda birinchi bo'lib foydalangan Charlz Pasli uni 1839 yilda Angliya harbiy kemasining halokatini sindirish uchun ishlatgan HMS Qirollik Jorj yuk tashish xavfiga aylangan Spithead.^[4]
Toshni olib tashlash uchun dastlabki katta portlash 1843 yilda ingliz qurilish muhandisi paytida sodir bo'lgan Uilyam Kubitt yaqinidagi 400 metr balandlikdagi bo'r jarligini olib tashlash uchun 18000 funt porox ishlatgan Dover qurilishining bir qismi sifatida Janubi-sharqiy temir yo'l. Taxminan 400,000 kub metr bo'r ko'chirildi, bu mashg'ulotda kompaniyaning olti oylik vaqtini va 7000 funtni tejashga imkon beradi.^[4]
Burg'ilash va portlatish paytida sanoatgacha bo'lgan davrda foydalanish cheklangan porox (masalan, bilan Moviy tizma tunnel Qo'shma Shtatlarda, 1850-yillarda qurilgan), u qadar kuchli (va xavfsizroq) emas edi portlovchi moddalar, kabi dinamit (1867 yil patentlangan), shuningdek quvvatga ega burg'ulash uning salohiyati to'liq ishga solingan holda ishlab chiqildi.
Burg'ulash va portlatish butun dunyo bo'ylab tunnellarni qurish uchun muvaffaqiyatli ishlatilgan, xususan Frej temir yo'l tunnel, Gotthard temir yo'l tunnel, Simplon tunnel, Jungfraubahn va hatto dunyodagi eng uzun yo'l tunnel, Lrdalstunnelen, ushbu usul yordamida qurilgan.
1990 yilda Qo'shma Shtatlarda 2,1 milliard kg savdo portlovchi moddalar iste'mol qilindi (12 m³ kishi boshiga), bu portlash uchun 3,5 dan 4 milliard 1993 dollargacha bo'lgan xarajatlarni anglatadi. Bu yil Sovet Ittifoqi 2,7 milliard kg (13 m.) Iste'mol qilgan portlovchi moddalar bilan umumiy hajmda etakchi edi³ O'sha yili Avstraliya aholi jon boshiga portlovchi moddalarni iste'mol qilish bo'yicha eng yuqori ko'rsatkichni 45 m bo'lgan³ Aholi jon boshiga.

2.