Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti

 

Masih dam ura olmas anga uruj tuni, 

Magar bizing mahi ulviy xirom qildi hadis. (6,91) 

 

Diniy  manbalarga ko`ra, Muhammad payg`ambarning Makkadan Quddusga 

borishi  va  u  yerdan  Buroq otiga  minib ko`kka chiqishi  va  Alloh  bilan  muloqotda 

bo`lib  qaytgan  tuni  —  uruj  (me`roj)  tuni  deb  ataladi.    Mahi  ulviy  xirom  –  eng 

yuqorida  yuradigan  oy.  Bayt  Masih  me’roj  kechasida  unga  (payg’ambarga)  nafas 

ham qilolmaydi, agar bizning eng yuqorida yuradigan oyimiz so’zlasa ya’ni Alloh 

so’zlarini  aytsa    degan  ma’noni  beradi.  Hadislarda  Muhammad  payg’ambarning 

me’rojga  ko’tarilishi  bilan  bog’liq  ko’plab  voqealar  bayon  etiladi.Ularga  ko’ra, 

Muhammad  payg’ambar    osmon  qavatlariga  chiqadi.  Jannatni,  do’zaxni  ,  Muso, 

Iso,  Ibrohim,  Odam,  Idris  alayhissalomlarni  ko’radi.Yuqoridagi  baytda  eng 

25 

 

yuqorida yuradigan oyimiz deganda shoir Muhammad payg’ambarning  yetti qavat 

falakka  ko’tarilganlarini  nazarda  tutadi.  Payg’ambarning  so’zlagan  so’zlari  hadis 

deb yuritilishi ko’pchilikkka ma’lum. Aynan mana shu uruj tunida payg’ambarning 

ummatlariga Alloh tomonidan besh vaqt namoz farz qilingan. Yana ko’plab me’roj 

kechasi  bilan  bog’liq  voqealarni  Muhammad  payg’ambar  sahobalariga  so’zlab 

berganlar.  Bayt  mana  shu  voqealarga  ishora  qilib,    bizning  payg’ambarimiz 

so’zlaganda  Masih  nafas  ham  ololmaydi  deya  Muhammad  payg’ambar  Iso 

Masihdan  ustun  qo’yiladi.  Xuddi  shu  mazmundagi  yana  bir  baytga  e’tibor 

qarataylik: 

 

Uruj aqshomi tegrangda oy-u kavkablar, 

Masih girdida andoqki, bir necha xaffosh. (7,177) 

 

«Xaffosh»  bu  -  ko‘rshapalak.  Bu  baytda  Muhammad  payg’ambarning  uruj 

tunida atrofidagi oy  va  yulduzlar Masih atrofidagi ko’rshapalaklarga o’xshatiladi. 

Ma'lumki, ko‘rshapalaklar  gumbazlarning ichini o‘zlariga  uya  qilib oladilar.  Ko’r 

bo’lishlariga qaramay to’da bo’lib turli shakllar  hosil  qiladilar. Iso Masih atrofini 

ko’rshapalaklar  egallashi  bu  ko’zi  ochiq  nodonlardan    ko’ra  ularning  ustunligini 

ko’rsatishdir.  Bu  o’rinda  oy-  yulduzlar  ham  ko’ngli  bilan  ilohiy  ishqni  anglagan 

timsollar sifatida gavdalangan .  

Na’t  g’azallaridan  olingan  yuqoridagi  baytlar  tahlilini  bir  umumiy  xulosa 

ipiga  tizganda,    ulardagi  qo’llangan    payg’ambarlar  obrazi  mohiyatni  qiyosiy 

o’rganish  uchun  xizmat  qilganligini  ko’rishimiz  mumkin.  Har  bir  xususiyat  tilga 

olinganda, u bilan birga nabiyning alohidaligi dalillangan. Hamda shoir bir baytga 

butun  bir  tugal  tasavvur  hosil  qilishga  yetarli  voqealar    tizimini  joylashtirganligi 

hayratlanarlidir. Islomiy g’oyalar bilan sug’orilgan na’t g’azallari o’zida butun bir 

diniy  tarixni  aks  ettiradi.  Odam  ,    Iso,  Sulaymon,  Muso  payg’ambarlar  obrazlari 

qo’llangan  baytlar  tahlili  misolida  olib  borgan  kichik  izlanishimizda,  Alisher 

Navoiy  devon  tuzish  qoidalariga  qat’iy  amal  qilganligi,  na’t  g’azallarida  ham 

insonlarni  tasavvufiy,  diniy  g’oyalar  asosida  iymon-  e’tiqodga  chaqirganligini  va 

26 

 

eng  muhimi,  talmeh  san’atidan  ustalik  bilan  foydalanib  tugal  tarixlarni  baytlarda 

aks ettirganini aniqladik. Shu bilan birga,  payg’ambar maqtoviga bag’ishlangan bu 

xildagi  g’azallarda  mubolag’asiz  oddiy  haqiqatlar  tasvirlanganligi  g’azalxonni 

zeriktirmaydi. Aksincha, uni tubsiz ilm dengizida suzib zavqlanayotgan g’avvosga 

aylantiradi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

27 

 

IKKINCHI BOB 

 

MA’SHUQA VASFI VA OSHIQ HOLATI TASVIRIDA XIZR VA ISO 

MASIH TIMSOLLARINING QO’LLANISHI  

 

2.1. Ma’shuqa vasfi tasvirida Xizr va Iso Masih timsollariga murojaat 

 

               Alisher Navoiyning olamshumul ijodi asrlar davomida zamonlar elagidan 

tushmay,  bizning  istiqlol  nash’idasi  qalblarga  surur  bag‘ish  etib,  yangi  ulug‘vor  

g‘oyalar,  yangicha  tafakkur  va  ijod    shakillarining  kurtak  yozishiga  zamin 

hozirlayotgan  ayni  zamonamizda  o‘zining  badiiy  qimmatini,  ilmiy  ahamiyatini 

saqlab  qolishida  sabrning  o‘rni  g‘oyatda  beqiyosdir.  U  o‘z  qalbida  jo  bo‘lgan 

go‘zal  xislatlar  qatorida  ishq  va  oshiqlikni  ham  o‘lmas  asarlar  g‘oyasiga 

singdirishga intilgan. Bu orqali insonlarni har bir narsaga muhabbat bilan qarashga 

undaydi.  Bu  undash  mohiyatan  insonni  kamolotga  chorlaydi.  ”Kamolotga  riyozat 

yo‘li  orqali  boriladi.  Ruhiy-ma’naviy  kamolot  bosqichidan  o‘tish  jarayonida 

jismning  imkoniyatlari  qisqarib,  ruhning  yukasalishi  uchun  to‘siq  o‘zlik  (jism, 

nafs), “menlikdan  nishon”  mahv bo‘ladi.  Natijada  inson  Iloh  va  Hayotning,  ya’ni 

o‘zining asl mohiyatini anglaydi. Bu esa komillik mezonidir. Xuddi shunday xolis 

dunyoqarash  jamiyat  va  odamlarda  ustuvor  bo‘lsa,  xudparastlik,  zuhdfurushlik, 

nohaq  qon  to‘kish,  turli  qarama-qarshi  guruhlar,  mazhablar  o‘rtasidagi 

kelishmovchilik  o‘z-o‘zidan  yo‘qoladi”.[12,3]    Alisher  Navoiy  ijodida  Alloh 

madhi,  payg'ambar  maqtoviga  bag'ishlangan  g'azallar  bilan  bir  qatorda    yana 

oshiqona, orifona  g'azallar ham borki, ularda ma'shuqa ta'rif-u tavsif etiladi. Vasf -

ta'riflash  ,  maqtash  deganidir.    Bunday  g'azallarda  shoir  lirik  qahramoni  e’tibor 

markaziga    yorni,  ya'ni  suyukli  ayolni  yana  ko'p  hollarda  ilohiy  ishqni    tarannum 

etib,  Allohnida  ma'shuqa  obrazi  o'rnida  ulug'laydi.  Bunda  oshiq  butun  mohiyati 

bilan ko’zga tashlanadi. B. Valixo’jayev shoir g’azaliyotida ishq, oshiq va ma’shuq 

munosabatlari  xususida  fikr  yuritib  quyidagi  xulosaga  keladi:  “…  Navoiy 

g’azaliyotida  ham  insoniy  (ayol-erkak  o’rtasidagi),  ham  ma’naviy  (jinsi  farq 

28 

 

qilmaydi),  ham  haqiqiy  (Olloh  taologa  nisbatan)  ishq  o’z  ifodasini  topgan  bo’lib, 

ana  shu  asosda  uning  timsollari  ham  belgilanadi:  oshiq  –  ma’shuqa,  do’st  –  yor, 

Olloh va solih va boshqalar”.  Ishq,  avvalo poklik, qolaversa, sadoqat-u chinakam 

e’tiqod  bilan  muqaddasdir.  Mana  shu  ma’noda  oshiq  o’z  yorini  shunchalar 

yuksaklarga  ko’taradiki,  bunda  bir  vaqtning  o’zida  ikki  mohiyat  ravshanlashadi: 

birinchisi  –yor  go’zalligi,  ikkinchisi  –  lirik  qahramonning  ma’naviy  olami.  Shoir 

ijodida  ma’shuqaning  qoshi,  labi,  qaddi,    so’zlari  kabilar  ta’riflanadi. 

Izlanishimizning  ushbu  o'rnida  mana  shunday  ma'shuqa  vasfi  tasviridagi 

g'azallarda Xizr va Iso Masih timsollariga murojaatni tahlilga tortamiz. 

 

Xating ul Xizriki, terlasa yuzung, 

Obi hayvon aro bo'lg'ay g'avvos. (9,190) 

 

Keltirilgan  misralar  “  Ey,  sening  dardu  g’aming  jonima  xos”  misrasi  bilan 

boshlanuvchi  g’azalning  beshinchi  bayti.  Unda  ma’shuqaning  qoshi  yuzi  terlagan 

vaqtda  hayot suvida  suzayotgan  g’avvos  Xizrga  o’xshatiladi.  Xizr  umrboqiylikka 

yetishtiruvchi  obi  hayvonga  ega  bo’lgani  diniy  manbalardan  ma’lum.  U  bunga 

Allohga  muhabbati,  e’tiqodi  bilan  erishgan,  albatta.  Bu  o’rinda,  Xizr  alayhis-

salomga  Allohning  ilohiy  mo’jizalari,  ne’matlari  chin  e’tiqodi,  unga  nisbatan 

haqiqiy  muhabbati  sabab  g’avvos  darajasida  nasib  etgani  va  shu  orqali  yor 

go’zalligiga  o’zgacha  ixlos  ufurib turadi.  Ma’shuqaga  nisbatan  shunchalar  sof  va 

pokiza o’xshatishlar bilan  lirik qahramon  unga  nisbatan sof  muhabbatini-da  ifoda 

etadi.  

 

Ko'zni afsunsoz etib jonbaxsh labdan nukta ayt, 

Somiriy sihrin, Masiho mujizin izhor qil! (6,310) 

 

Ushbu bayt ilohiy ishqni tarannum etadi. U “Uyg’onib subh uyqusidin mehr 

shamin tor qil, …” misrasi bilan boshlanuvchi g’azaldan olingan. Bayt mazmunida 

ko'zingni  usta  hikoyachi  qilib  jonbag'ishlovchi  labingdan  Somiriy  nayrangi  va 

29 

 

Masih  mo'jizasini  ayt  deyiladi.  Muso  alayhis-salom    Alloh  bilan  muloqotga 

ketayotib, qavmlariga men o'ttiz kunda qaytaman, deb va'da qilgan .  Ammo tog'ga 

yetib borishning o'ziga o'ttiz kun ketib qoladi va Alloh muloqotning muddatini qirq 

kunga  uzaytiradi.  Bundan  foydalangan  Somiriy  Muso  alayhis-salom  qavmini 

yo'ldan  uradi.    Somiriy  nayrangi  xususida  diniy  manbalarda  quyidagicha 

ma'lumotlar  keltiriladi:      "Alloh  taolo  Qur'oni  karimning  "Toho"  surasida  Muso 

alayhis-salom  bilan  Somiriy  o'rtasida  bo'lib  o'tgan  hodisani  bayon  etadi.  Muso 

alayhis-salomning o'z vaqtida qaytib kelmaganidan foydalangan Horun as-Somiriy 

nomli  kohin  Isroil  avlodlaridan  barcha  tilla  taqinchoqlarni  so'rab  oldi,  ularni 

olovda  eritib,  buzoq  shaklida  but  yasadi  va  uning  ustiga  Jabroilning  oti  tuyog'i 

ostidan  olgan  bir  siqim  tuproqni  sochib  yuborgan  edi,  buzoq  tirikdek  mo'ray 

boshladi. Somiriy boshchiligidagi yo'ldan ozgan kimsalar buzoqning atrofida tavof 

qilishib,  raqs  tushishib,  xursandchilik  qila  boshladilar."    Somiriy  harakatlari  va 

Masih  mo'jizalari   haqida Qur'oni karim oyatlarida  ma'lumotlar borligi  yuqoridagi 

fikrdanda  anglashiladi.  Baytda  Alloh  ko'yidagi  oshiq  Undan  ikki  xil  voqeani 

so'zlashni so'raganida yaxshi va yomon amallarni chog'ishtirgandek bo'ladi. Va bu 

o'rinda Masih ezgu amallar egasi sifatida talqin qilinadi. 

 

Orzu aylar labing ollinda jon bermakni Xizr, 

Xizr suyidin o'lug umr aylagandek orzu. (6,398) 

 

"Belingu  zulfing  xayolin  sharh  etarmen  mo'-bamo',  …  "  deb  boshlanuvchi 

g'azaldan keltirilgan bu baytda  lirik qahramon fikriga ko'ra,  ma'shuqa oldida Xizr 

jon berishni  istaydi, xuddi Xizrning  hayotbaxsh suvidan o'lik  umr orzu qilgandek. 

Oshiq  ma'shuqani shu  qadar ta'riflaydiki,  umrboqiylik  nasib etgan  Xizr  ham  hatto 

uning  labi  oldida  jon  berishni  orzu  qiladi.  Shoirning  bu  xil  o’xshatishlardan 

maqsadi  Xizrdek  payg’ambarni  qadrsizlantirish  emas,  balki  uning  ulug’ligini 

ta’kidlagan holda, yorning oshiq nazaridagi mavqeini dalillab, qay darajada ekanini 

g’azalxonga yetkazib berishdir. Umuman olganda, Xizrning umrboqiyligiga ishora 

qilingan baytlar bu xildagi g'azallarda ko'plab uchraydi.    

30 

 

 

La'li labingda ter bo'lub obi hayot qatrasi, 

Yoki Xizr suyi labing, qatra bo'lub hubob anga. (7,13) 

 

Keltirilgan bayt "Chin kiyigi desam ko'zin, vah, nedurur itob anga, … " deb 

boshlanuvchi  g'azalning  ikkinchi  bayti.  Shoir  ma'shuqaning  qip-  qizil  labi 

atrofidagi  terni    hayot  suvining  qatrasi  deydi  va  fikrida  davom  etib    yoki  labing 

atrofidagi Xizrning umrbaxsh suvi qatrasi  suv yuzidagi pufakdir deb o'xshatishini 

yakunlaydi.  Yorning  labi  atrofidagi  mayda  tomchilarni  shu  darajada  ustalik  bilan 

shoir  o’xshatganki,  beixtiyor  tabiiy  voqelik  haqida  so’z  ketayotgandek  tuyuladi.  

Ayniqsa, suv yuzidagi pufaklar misraga o’zgacha go’zallik  va yorga munosabatda 

oshiqning  ayricha  mehrini  dalillaydi.  Ko'rib  turganinggizdek,  bu  baytda  ham 

Xizrning  umrboqiylik  suviga  qiyosan  ma'shuqa  maqtalyapti,  lekin  o'zgacha 

timsollar va o'xshatishlar bilan.  

 

Yer-u ko'kta istabon paydo emas Xizr-u Masih, 

Qochtilar go'yo dudog'ing obi hayvonin ko'rub. (6,68) 

 

Dudog'ingdagi  hayot  suvini  ko'rgan  Xizr-u  Masih  go'yo  qochdilar.  Yor 

dudog'idagi obi hayvon shu darajadaki , uni ko'rgan Xizr ham Masih ham yo'qlar, 

yer-u  ko'kdan  ham  topilmaydilar.  "Xasta  jonim  za'fin  angla,  ko'nglim  afg'onin 

ko'rub,  …"  misralari  bilan  boshlangan  g'azalning  beshinchi  bayti  bo'lgan  ushbu 

parchada  Xizr  va  Masih  timsollari  birga  qo'llanishidan  maqsad  ulardagi  ilohiy 

xususiyatlarni yor dudog'idagi tiriklik suvi bilan qiyoslab , ma'shuqani ularning har 

ikkisidanda  yuksakroqqa  ko'tarishdir.  Xizr  ega  bo'lgan  abadiylik  va  Masihdagi 

tiriltiruvchilikdanda  ma'shuqaning  dudog'idagi  hayot  suvi  oshiqga  ustun  ko'rinadi 

hamda  shu  vajdan  ikkala  qahramonni  qochgan  gumon  qiladi.  Baytdan  maqsad 

abadiy  hayot  egasi,  hanuzgacha  yer  yuzining  turli  burchaklarida  ezgulik  ulashish 

maqsadida  kezib  yuruvchi,  namoz  o’qigan  joyi  yashillikka  burkanuvchi  Xizrdek 

payg’ambarni  yoxud  nafasi  bilan  o’lganlarni  tiriltiruvchi,  kasallarni  davolovchi, 

31 

 

Alloh yaratgan ilohiy nurdan yaralgan Masihdek payg’ambarni ojiz qilib ko’rsatish 

emas  ,  balki  ularning  mavqeini,  e’tiqodi  darajasini  g’azalxonga    bir  eslatib, 

shundan so’ng ularning yorning dudog’ini ko’rib qochganlarini keltirish bilan ham 

talmeh,  ham  mubolag’a  san’atini  ustalik  bilan  qo’llaydi  shoir.  Hamda  diniy 

g’oyalar  bilan  sug’orilgan  mazmunda  ma’shuqaga    nisbatan  lirik  qahramon 

bahosini  to’la  yetkazadi.  Shuni  ham  e’tiborga  olish  kerakki,  bu  baytda  faqatgina 

yorning labi ta’riflanyapti.  

 

Sahfayi husnungda jonbaxsh irining, ey siymbadan, 

O'xshashurkim, aylagay Iso quyosh ichra vatan. (6,371) 

 

Ushbu  bayt  g'azal  matlasi.  Baytda  shoir  yorning  yuzini  quyoshga,  undagi  

jonbag'ishlovchi labini quyoshni vatan qilgan Isoga o'xshatadi. Bu bayt mazmunida 

ham  e'tibor  Masihning  jonbaxshligiga  qaratiladi.  Oshiq  o’zining  yorini  birinchi 

misraning o’zidayoq yuzi, labi va tanasini maqtaydi. Ikkinchi misrada esa umumiy 

holatda  yorning  yuzini  quyoshga  va  labini  unda  vatan  qilgan  Isoga  o’xshatishi, 

birinchi misradagi ta’riflarning izchil davom etishiga ko’mak bergan. 

 

Masihodin labing afsah, quyoshdin orazing ahsan, 

Quyoshingg'a falak hayron, Masihingga quyosh maskan. (6,380) 

 

Bayt  labing  Masihdan  chechan  yuzing  quyoshdan  chiroyli,  quyoshingga 

ya'ni, yuzingga falak hayron, Masihdek labingga quyoshdek yuzing maskan degan 

mazmunni  beradi.  Ma'shuqaning  go'zal  orazi  bu  qadar  bir  mazmun  chizig'ida, 

izchil  ta'rif  berish  shoir  ustamonligini  amalda  yana  bir  bor  isbotlaydi.  Bu  bayt  

matla’  bo’lib,  avvalgisidan  farqli  o’laroq,  ma’shuqaning  labi  Masihdan,  yuzi 

quyoshdan ustun qo’yiladi.  

 

Labing Masihu aning nutqi nuktapardozi 

Ki, ruhi qudsiy erur bu Masih e'jozi. (7,469) 

32 

 

 

Bu  baytda  ham  Masih  mo'jizasi  tilga  olinib,  uning  tiriltiruvchi  so'zlari 

nazarda  tutiladi.  Ma'shuqaning  labi  Masih,  uning  so'zlari  esa  ma'nolidir.  Bu  toza 

ruh  Masih  mo'jizasidir.  Bu  baytda  Masihning  tug’ilishi  bilan  bog’liq  voqealarga 

ishora qilinadi. uning onasi Maryamning e’tiqodi sabab unga farzand ilohiydan ato 

etiladi.  Shuning  bilan  Alloh  yaratgan  ruhdan  Masih  dunyoga  keladi.  Alisher 

Navoiy  esa  mana  shularga  ishora  qilib  lirik  qahramon  tilidan  yorni  Masihga 

mo’jiza sifatida nasib etgan toza ruh kabi deya tasvirlaydi. Yorning labi va u orqali 

voqelanadigan  so’zlari  maqtalgan  ushbu  baytda  Masih  mo’jizalari  deb  turib 

Alisher Navoiy to’laligicha Masih bilan bog’liq mo’jizalarga ishora etadi. 

 

So'z demay jonbaxsh la'lingkim o'lukni tirguzur, 

Ko'rsa Ruhullah ani dam urmag'ay e'jozdin. (7,320) 

 

"Benavomen ayru xayli hamdamu hamrozdin,…" misrasi bilan boshlanuvchi 

g'azaldan  olingan  misralarda  ma'shuqa  shu  darajada  ko'kka  ko'tariladiki,  u 

so'zlamasdan  turib  ham  o'likni  tiriltira  oladi.  Buni    ko'rgan  Ruhulloh    mo'jiza 

haqida  gapirmaydi  ham.    Islom  dinining  muqaddas  kitobi  bo’lmish  Qur’oni 

Karimda  Iso  alayhis-salomga  nisbatan  qo’llangan  nomlardan  biri  bo’lgan 

Ruhullohning  baytda  qo’llanishi  ma’shuqaning  oshiq  ishqida  tutgan  o’rnini 

dalillagan.  Chunki,  shoir  birinchi  misrada  labing  o’likni  tiriltiradi  deyishi,  o’z-

o’zidan  Iso  alayhis-salomning  Masih  degan  nomini  qo’llashni  taqozo  etadi. 

Allohning  yaratgan  ruhligiga  ishora  qilingan  bu  nomdan  foydalanish  vazn  va 

mazmun  talabini  qondirgan.  Yuqorida  ta’kidlanganidek,  Iso  Masih  Allohning 

Maryamga  yo’llagan  so’zi  va  u  yaratgan  ruhdir.  “Olloh  taoloning  qavli:  “(Ey 

habibim), eslangiz,  farishtalar: “ Yo Maryam, darhaqiqat Olloh senga  o’zidan bir 

so’zni  xushxabar  qilib  yo’lladiki,  uning  ismi  Al-Masih  Iso  ibn  Maryam…” 

(“Bo’l”- desa, bas o’sha ish bo’ladi” degan qavligacha, “Oli Imron” surasi, 45-47-

oyatlar )”[21,323]. 

 

33 

 

La'li bir so'z birla yuz yilliq o'lugni Xizr etar, 

Go'yiyo Ruhullah ushbu obi hayvon ichradur. (6,147) 

 

Yorning qizil labi bir so'z bilan o'likni Xizrdek abadiy qiladi, Ruhulloh ham 

shu  hayot  suvi  ichida  go'yo.  Yuqorida  ta'kidlanganidek,  Xizr  hayot  suvini  ichib 

umrboqiy bo'lgan. Bir so'z bilan yor o'likni Xizr etadi deganda shoir ana shu hayot 

suvini  ichgandek  bo'lishini  nazarda  tutadi  va  ikkinchi  misrada  Ruhullah  yani  Iso 

Masih  bilan  bog’liq  mo’jizadan  darak  beruvchi  yana  bir  nomni  keltirish  orqali 

Alloh  yaratgan    ruh    ham  shu  hayot  suvida  mavjud  ekanini  aytib  ma'shuqaning 

bitta  so'zini  shunchalik  ilohiylashtiradi.  Bu  bayt  “Barmog’i  hayrat  bilakim  la’li 

xandon ichradur, …” misrasi bilan boshlanuvchi g’azaldan olingan.  

 

Yo'q og'izdan nukta aytur mahvashimdek bo'lmag'ay, 

Gar quyosh har zarrasidin bir Masiho aylasa. (6,43) 

 

"Ko'nglum  o'rtansun  agar  g'ayringg'a  parvo  aylasa,.."  deb  boshlanuvchi 

g'azaldan  olingan  baytda  Masih  obrazining  qo'llanishi,  talmeh  ,  mubolag'a  singari 

bir  necha  she'riy  san'atlarning  qorishib  kelishi  baytdagi  misralar  nazokatini 

ko'tarishga  xizmat  qilgan.  Agar  quyosh  har  bir  zarrasidan  bitta  Iso  Masih 

yaratganda  ham,  yo'q  hisobi  og'zidan  so'z  aytadigan  mahvashimdek  bo'lmaydi. 

Masih  obrazi  ushbu  o'rinda  ham  tiriltiruvchilik  xususiyatini  namoyon  qilgan. 

Hamda  ma’shuqaning  so’zlari  oshiq  uchun  hayot  baxsh  etishi  badiiy  ifodalangan. 

Yana  uning  og’zini  kichkina,  yo’q  hisobi  deya  o’ta  ustalik  bilan  ta’rif  etadi. 

Mumtoz  adabiyotimizda  yor  og’zining  kichikligi  g’unchaga  o’xshatilishini  ko’p 

uchratganmiz.  Lekin  bu  o’rindagi  “yo’q  og’iz”  o’xshatilmishi  shoir  tomonidan 

keltirilgan ajoyib topilmadir. 

 

O'lukni tirguzur la'ling Masihoho kalom aylab 

Takallum choshniysin sharbati yuhyil-izom aylab. (6,69) 

 

34 

 

Takallum -so'zlash; choshniy - totish; yuhyil izom-suyaklarni tiriltirish deya 

adib  asarlari  lug'atida  izohlanadi.  Bayt,    qip-qizil  labing  Masihday  so'zlab  o'likni 

tiriltiradi,  so'zing  sharbatidan  totish  suyaklarni  tiriltiradi  degan  ma'noni  beradi. 

Ushbu  matla’  bilan  boshlangan  g'azalda  ilohiy  ishq  aks  etgan.  Bu  o'rinda 

ma'shuqaning labi jonbaxshlik yuzasidan Masihga o'xshatiladi.  

 

Nutqi jon bermak qilur ul la'li xandon birla bahs, 

Rost Isodekki qilg'ay obi hayvon birla bahs. (6,92) 

 

Mazkur  matla’da  ma'shuqa  bilan  so'z  tortishuv  qilish  o'limga  olib  borishini 

Iso  obi  hayvon  bilan  bahs  qilishiga  o'xshatib  badiiy  tasvirlaydi  shoir.  O'liklarni 

tiriltiruvchi  Iso,  ichganlarni  umrboqiy  qiluvchi  hayot  suvi  bilan  bahsi  uni-da 

o'limga  olib  boradi  go'yo.  Bu  o’rinda  hayot  suvi  Iso  alayhis-salomdan  ustun 

qo’yiladi.  

 

Masih ignasi Maryam igirgon ip bila go'yo 

Chigilib, egniga jonbaxshlik to'ni tikilibdur. 

 

Agar Masih duosi o'lugni tirguzur erdi, 

Ne nutq erurki, so'kunchung bila o'lug tirilibdur. (6,134) 

 

Yuqorida  "Pariyvashim  qora  bo'rkinki,  bir  yon  egri  qilibdur,  …"  deb 

boshlanuvchi g'azalning beshinchi va oltinchi bayti keltirildi. Ularda dastavval Iso 

Masihning tug'ilishi  bilan bog'liq  voqealar keyin esa  uning  ilohiy  xususiyatga ega 

bo'lishi keltirilib so'ngra ma'shuqa maqtaladi. Shoir har bir baytni bir voqea asosiga 

quradi.  Maryamning  Allohga  e'tiqodi  tufayli  ilohiy  mo'jiza  sifatida  Iso  tug'ildi  va 

Masih  ,  jonbaxshlik  unga  ato  qilindi.  Masih  duosi  o'liklarni  tiriltiradi  ,  sening 

nutqing  qanday  nutqki,  so'kinching  o'liklarni  tiriltiradi.  Ko'rib  turibmizki,  yorning 

so'kinchi  bilan  Masih  duosi  qiyosan  go'zal  mazmun  kasb  etmoqda  va  mana  shu 

35 

 

to'qqiz  baytlik  g'azalning    bor  yo'g'i  ikki  baytida  butun  bir  voqealar  tizimi  badiiy 

tasvirlanmoqda. 

 

Chashmayi hayvondin , ey jonim, su ichmaydur ko'ngul, 

Xizrvash xatting aro shirin zuloling borida. (6,408) 

 

"Anbari  tar  istaman  yuz  uzra  xoling  borida,…"  misrasi  bilan  boshanuvchi  

g'azaldan olingan ushbu baytda oshiq ma'shuqasining Xizrdek xatidagi shirin ziloli 

yani  so'zlari  borligi  uchun  ko'ngli    hayot  suvidan  ichmasligini  ta'kidlaydi.  Bu 

o'rinda  Xizr  ega  bo'lgan    abadiy  umr  baxsh  etuvchi  hayot  suvi  tilga  olinib  undan 

ma'shuqaning  xatidagi  so'zlari  ustun  qo'yiladi.  Bu  xildagi  baytlar  ham  Alisher 

Navoiy  devonlarida  ko'plab  uchraydi,  lekin  ularning  har  biri  o'zgacha  badiiy 

san'atlar,  timsollar  bilan  sayqallanib  keladi.  Xizrvash  xatting  deyish  bilan  shoir 

yorning  ezgulikdan  darak  beruvchi  xatini  tasvirlaydi.  Oshiq  uchun  yorning 

ahamiyati,  uning  birgina  xatida  tajassumlangan  ma’noni  shunchalar  ulug’lash 

Alisher Navoiy lirik qahramonining tabiatini, marifatini ko’rsatib bergan. 

 

Erdi jon bermak Masih anfosi , bukim, yuz Masih, 

Jon topar anfosidin - bas bul ajab e'jozdur. (9,116) 

 

Masih  nafasi  jon  beradi.  Bu  qanday  mo’jizaki,  yuzta  Masih  nafasidan  jon 

topadi. Mazmuni ma’shuqani mo’jiza sifatida talqin etgan bu bayt “ Ruh gulzorida, 

yo  rab,  ul  ne  sarvi  nozdur,  …”  deb  boshlanuvchi  g’azaldan  olingan.  Masihning 

so’zi-yu  nafasi  bilan  o’lganlarni  tiriltirib,  pes  va  moxovlarni  davolagani  xususida 

izlanishimizning avvalgi o’rinlarida aytgan edik. Endi shu jihatlar va boshqa ilohiy 

mo’jizalarni  dalillovchi,  shuningdek,  yaqin  kelajakda  ikki  farishtaning  ikki 

qanotiga  kaftini  tutgan  holda  kelib,  salb  va  to’ng’izni  yo’qotuvchi  deya  diniy 

manbalarda  qayd  etilgan  Allohning    elchisini  oshiq  ta’rif-u  tavsif  etayotgan 

ma’shuqaning  nafasi  tiriltirsa.  Yana  yuztasini!.  Bu  qadar  ma’shuqaga  ehtirom  va 

muhabbat kishini hayratda qoldiradi.  

36 

 

 

Nukta surgach la'li o'lg'onlar topar umri abad, 

Umrida Iso qachon mundoq takallum aylagay. (7,457) 

 

Yuqoridagi  bayt mazmuniga  hamohang  ushbu parcha “ Necha  men  mehnat 

chekib,  ul  oy  tana’um  aylagay,  …”  deb  boshlanuvchi  g’azalning  uchinchi  bayti. 

Ma’shuqa  so’zlaganda  o’lganlar  abadiy  umr  sohibi  bo’lib  tiriladilar.  Umrida  Iso 

bunday  so’zlamaganligi  tasvirlangan  bu  o’rinda.  Bilamizki,  Iso  alayhis-salom 

o’lganlarni  tiriltiradi.  Ularni  abadiy  hayot  bilan  ta’minlay  olmaydi.  Yuqorida 

keltirilgan  baytlardan  birida  ham  Iso  alayhis-salom  va  hayot  suvi  chog’ishtirilib, 

Iso  payg’ambardan  hayot  suvi  ustun  qo’yilganligining  guvohi  bo’lgan  edik.  Bu 

o’rinda  ham  mana  shu  jihatdan  Iso  alayhis-salomdan  yorning  abadiy  umr  baxsh 

etuvchi so’zlari ustun qo’yiladi.    

 

La'lu g'amzang birla baskim nuktadon ustodsen, 

Bir nafas borsen Masiho, bir zamon jallodsen. (6,376) 

 

Qizil  labing,  ko'z  qisishing  bilan  ma'noli  so'zlar  aytuvchi  ustozsan,  bir 

nafasing bilan Masihdek jon bag'ishlaysan, bir vaqt jallodga aylanasan. Ushbu bayt 

g'azal matla’si bo'lib, unda Masih tiriltiruvchi nafasi bilan jallodga zid qo'yiladi va 

misra  betakror    mazmun  kasb  etadi.  Ikkinchi  misrada  bir  vaqtning  o’zida  uchta 

san’at qo’llangan. Talmeh (Masih), tazod (Masih-jallod), tanosib(nafas-zamon). Bu 

qadar ustamonlik bilan she’riy san’atlardan foydalanish, unumli foydalanish faqat 

Navoiygagina xos.  

 

Qad ermas ravza sarvi nozidur bu, 

Kalom ermas, Masih e'jozidur bu. (7,378) 

 

Ma’shuqaning  so’zi  bilan  birga  qaddi  ham  maqtalgan  baytlar  ham  Navoiy 

ijodida uchratish mumkin. Keltirilgan bayt g’azalning matla’si bo’lib, unda Masih 

37 

 

nafasi  uning  mo'jizasi  sifatida  keltiriladi.  Qad  emas  bog'ning  sarvinozi  yani  tik 

o'sadigan daraxti nazarda tutilyapti. So'z emas Masih mo'jizasidir .  

 

Ul Masih anfosi tarso saydidur ko'nglum qushi 

Kim, malak dayri ravoqi kunjida xuffosh erur. (7,145) 

 

"  Orazing  husnin  fuzun  qilg'an  hiloliy  qosh  erur,  …"  misralari  bilan 

boshlangan  g'azaldan  olingan  baytdagi  ayrim  so'zlar  izohi  shoir  asarlari  lug'atida 

quyidagicha  izohlanadi:  tarso-nasroniy;  sayd-ov;  dayr-mayxona;  ravoq-gumbaz; 

kunj-burchak  .  ko'nglim  qushi  u  Masih  nafaslini  ovlovchi  nasroniy  ovchidir  ,  ul 

malak mayxona gumbazi burchagidagi ko'rshapalakdir. Baytda ma'shuqa  mayxona 

gumbazi  burchagidagi  ko'rshapalakka  o'xshatilishi  ,  uning  ko'ngil  ko'zi  ochiq 

ekanligini badiiy  ifoda etadi. O'zgacha tasvir, o'zgacha o'xshatishlar qo'llangan bu 

baytda  ham  Masihning  hayotbaxsh  nafasi  qo'llangan,  ammo  butunlay  yangi 

taassurot  oladi  kitobxon.  Mana  shu  o'rinda  yana  bir  fikrni  ta'kidlash  lozimki, 

Alisher  Navoiyning  oshiqona  g'azallari  markazida  turgan  lirik  qahramon  yuksak 

ma'naviyatli shaxs. U o'z  ma'shuqasining faqat tashqi qiyofasini emas, balki uning 

go'zal  insoniy  fazilatlarini,  pok  tuyg'ularini  sevadi.  Maqsud  Shayxzoda 

A.Navoiyning  "G'aroyib us-sig'ar" devonini tadqiq qilgach, undagi lirik qahramon 

aynan  Navoiyning  o'zi  degan  xulosaga  keladi.  Shunga  asosan,  Navoiy 

g’azallaridagi lirik qahramon, oshiq uning o’zi deb qarasak to’g’ri bo’ladi.  

 

Chamanda tozalig'din har quruq shoxe erur Xizriy, 

Magarkim ondin o'tmish obi hayvonim xirom aylab. (6,69) 

 

Keltirilgan  baytda  oshiq  ma'shuqasini  shu  darajada  ulug'laydiki,  agar  u 

chamandan  o'tsa  Xizr  quruq  shoxga  o'xshab  qoladi.  Xizr  a.s  namoz  o'qiganda 

hammayoq  yashillikka  burkanishi  diniy  manbalardan  bizga  ma'lum.  Ushbu  bayt 

mazmunida  ham  shoir  aynan  mana  shu  voqealarga  ishora  qiladi  va  Xizrdek 

avliyodan  ma'shuqani  yuqori  ko'tarishga  erishadi.  “O’lukni  tirguzur  la’ling 

38 

 

Masihoso kalom aylab, …”  misrasi bilan boshlanuvchi g’azalning uchinchi bayti. 

Chaman  ma’shuqa  o’tgunigacha  Xizr  tashrifidan  yashillikkka  burkangan.  Lekin 

yorning yurishidan chaman birinchi holati quruq shox kabi ko’rinadi. 

 

Hayvon suyidur shudrun, Iso damidur salqin, 

Bo'ston sari jononim go'yoki xirom etmish. (6,213) 

 

"To  ko'z  bila  ko'nglumni  ul  g'amza  maqom  etmish,  …"    misrasi 

boshlanuvchi    g'azaldan  olingan  ushbu  baytda    lirik  qahramon  jononi  o'tgan 

gulzorni tasvirlab, undagi shudringni hayot suviga, gulzor havosini esa Iso nafasiga 

o'xshatadi.  Ma'shuqa  o'tgan  gulzorning  shudringiyu  havosi-da  oshiqga  jon  baxsh 

etadi.  Bu o’rinda ma’shuqaning yurishi gulzorni jonbaxsh holatga keltirgani badiiy 

tasvirlanadi. 

Ma'shuqa  ta'rif  -u  tavsif  etilgan  g'azallarda  ham  Xizr  va  Masih  alayhis-

salomlar birga qo'llangan o'rinlarni uchratish mumkin.  

 

Qading niholiki bog'i hayot tarfini tutmish, 

Magarki Xizru Masiho suyu havosida butmish. (8,182) 

 

Keltirilgan  baytda  ma'shuqaning  hayot  bog'ini  ta'rifi  tutgan  qaddini 

maqtayotgan  lirik  qahramon,  uning  niholdek  qaddi  Xizr  suvi  va  Masih  nafasidan 

o'sgandek hayotbaxshligini ta'kidlaydi. Bayt matla’ bo’lib, uning to’la mazmunida 

ma’shuqaning  sifatlari  keng  tasvirlangan.  Lekin  ushbu  birinchi  bayt  mazmunga 

kirish uchun mustahkam  poydevor bo’lgan. 

 

Kirdi jon jismimg'a xatti sahfasin ko'rgach, magar 

Elga jon bermakka mehr uzra Masih arqomidur. (6,147) 

 

Arqom  shoir  asarlari  lug'atida  yozuvchi  deb  izohlanadi.  Ushbu  baytda 

oshiqga  xat  yuborgan  ma'shuqa  elga  jon  ato  qiluvchi  mehribon  Masihning 

39 

 

yozuvchisiga  o'xshatiladi.  Ko'rib  turganimizdek,    bu  o'rinda  ham  Masih  jon  ato 

etuvchi  sifatida  tilga  olinadi.  Bu  misralar  “  Vahiy  nozil  bo’ldi  yoxud  yorning 

payg’omidur,  …”  misrasi  bilan  boshlanuvchi  g’azalning  to’rtinchi  bayti.  Baytda 

ma’shuqa go’yo xati bilan Masihdek jon ato etadi.  

Xulosa  qilib  aytganda,  ma'shuqa  vasfi  tasvirida  Alisher  Navoiy  Xizr  va  Iso 

Masih  timsollarini  qo'llash  orqali  mazmunning  ta'sirchanligini  oshirishga,  badiiy 

san'atlarni  ham  shunchaki  qo'llamasdan  ularda  butun  bir  mohiyat  yaratishga 

erishgan.  Ko'pchilik o'rinlarda Xizr  umri, Iso nafasi tilga olingan bo'lsada, boshqa 

kichik  o'xshatishlar  va  timollar  vositasida  ular  o'zgacha  taasssurot  uyg'otgan.  Biz 

izlanishimizning   ma’shuqa  vasfi tasvirini  uning qoshi, ko’zi,  labi, so’zi, qaddi  va 

yurishi kabilar misolida qisqa baytlarda ko’rib chiqdik. Hamda shunday tasvirlarda 

Xizr va Iso Masih timsollari badiiyatni qanday hosil qilishini nazardan o’tkazdik.