Byudjet hisobi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGi

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“BYUDJET HISOBI” FANIDAN MUSTAQIL TA’LIMNI

TASHKIL ETISH BO‘YICHA tuzgan slayti

Bajardi :Saidikromova Nilufar

MAVZU: Mahalliy byudjetlar daromadlari tizimi , ularni barqarorlashtirish masalalari .

• MAVZU: Mahalliy byudjetlar daromadlari tizimi , ularni barqarorlashtirish masalalari .

Mahalliy byudjetlar - davlat byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablagʻlari jamgʻarmasini tashkil etuvchi bir qismi. Mahalliy byudjetlarda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqsori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablagʻlar sarfi yoʻnalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Mahalliy byudjetlarning daromadlari mahalliy soliqlar va yigʻimlar hamda toʻlovlardan tashkil topadi. Mahalliy byudjetlarning mablagʻlari hududiy rivojlanishning moliyaviy manbalaridan biri hisoblanadi. Mahalliy byudjetlar har bir mamlakat davlat byudjetining ajralmas qismidir.

Oʻzbekiston hududida birinchi Mahalliy byudjetlar dastlab Oʻrta Osiyoda Rossiya mustamlakachilik hukmronligi oʻrnatilganidan keyin shahar va viloyat byudjetlari sifatida 19-asrning70-yillaridan shakllana boshladi. Keyinchalik uyezd byudjetlari tuzildi. Bu byudjetlarning hajmi aholining soni va ehtiyojlarini eʼtiborga olmay, chor Rossiyasining Turkiston general-gubernatorligi markaziy apparati amaldorlari tomonidan belgilanar va eng koʻp qismi boshqaruv, politsiya, sud organlariga sarflanardi.

Oʻzbekistonda birinchi marta zamonaviy koʻrinishdagi Mahalliy byudjetlar 1924—25 yillarda vujudga keldi (qarang Davlat byudjeti). OʻzRda Mahalliy byudjetlarning daromad manbalari ichida qoʻshilgan qiymat soligʻi va aksiz soligʻidan normativlar boʻyicha ajratmalar yetakchi oʻrinni egallaydi. Bundan tashqari, resurslar soliqlari va boshqa soliqlar (suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya soligʻi, infratuzilmani rivojlantirish soligʻi va boshqalar) ham Mahalliy byudjetlarni shakllantirishda qatnashadi.

Mahalliy byudjetlar mablagʻlari hisobidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda fan, taʼlim, madaniyat, sogʻliqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, ijtimoiy taʼminot, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini taʼminlash, byudjet tashkilotlarini saklash, iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish va boshqa moliyalashtiriladi.

Budjet  tizimi  —  turli  darajadagi  budjetlar  va  budjet  m ablag‘lari  oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish prinsiplarini budjet  jarayonida  ular  o'rtasida,  shuningdek,  budjetlar  ham da  budjet  m ablag‘lari  oluvchilar  o ‘rtasida  vujudga  keladigan  o ‘zaro  rnunosa-  batlarni  o ‘zida  ifodalaydi.  0 ‘z vaqtida budjet tizim i  davlatning  moliya  tizim ining  eng  asosiy  b o ‘g ‘ini  hisoblanadi. Наг  bir  m am lakatda  budjet  tizimining  tashkil  topishi  eng  a w a lo   davlatning  siyosiy  tizim i  va  uning  m a ’m u riy -h u d u d iy   tuzilmasiga  bevosita  bog‘liqdir.  Xalqaro  amaliyotda  hukum at  boshqaruv  vakolat-  larin in g   m arkaziy  h u k u m a t  h am d a  m a ’m u riy -h u d u d iy   b o ‘limlari o 'rtasid a  taqsimlanishi  asosida  barcha  davlatlar  quyidagi  guruhlarga  ajratiladi:

udjet  tuzilm asi  o ‘z  m o h iy atig a  a so sa n   —  davlat  b u d jeti  va mamlakat budjet tizimini tashkil etish,  budjet tizimiga  kiruvchi alohida budjetlaro'rtasidagi o'zaro munosabatlar,  turli darajadagi budjetlarning faoliyat ko'rsatishini  huquqiy jihatdan ta ’minlash, budjetlarning tuzilishi  va  tarkibi,  budjetlarning  darom adlarini  shakllantirish  hamda   budjet  mablag'larining  sarflanishi jarayonlarini  o‘zida  aks  ettiradi.Har  bir  davlatda  davlat  budjeti  tuzilm asining  asosi  ,  ushbu  davlatning siyosiy tizimi,  undagi  asosiy  qonunchilik   hujjatlari  va jamiyatning  qayta  ishlab  chiqarish  hamda   ijtim oiy  jarayonlaridagi  davlat budjetining egallagan mavqevi  hisoblanadi.  Budjet tuzilmasining asosiy  tarkibiy  qismi  budjet  tizimi  hisoblanadi.

Davlat  o ‘ziga  yiiklatilgan  siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  vazifalarni  bajarish uchu n  doimiy ravishda pul  mablag‘lariga ehtiyoj sezadi.  Xuddi  shu  ehtiyoj  davlat  budjetining  darom adlari  hisobidan  qondiriladi.  0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Budjet  tizimi  to ‘g‘risida»gi  Qonunga  asosan  davlat  budjeti  d a ro m a d la ri  quyidagi  m a n b a la r  hisobidan  shakllanadi: 1.  Soliqlar,  yig‘imlar,  bojlar  va  qonunchilikda  o ‘rnatilgan  boshqa  majburiy  t o ‘lovlar. 2.  Davlatning  moliya va boshqa  aktivlarining joylashtirishi,  foyda-  lanishga  berilishi  va  sotishdan  kelgan  daromadlar. 3.  Amaldagi  qonunchilikka  asosan  meros,  sovg'a  qilish  huquqi  asosida  davlat  mulkchiligiga  o ‘tgan  mulkchilikdan  pul  tushumlari. 4.  Yuridik  va  jism oniy  shaxslar,  shu  ju m ladan  xorijiy  davlatlar  to m o n id an   beg‘araz  beriladigan  tarzdagi  pul  tushumlari. 5.  R ezident— yuridik shaxslar va xorijiy davlatlarga berilgan budjet  ssudalari  hisobidan  tushum lar. 6.  Qonunchilikda  taqiqlanm agan  boshqa  daromadlar. 0 ‘zbekiston  Respublikasi  davlat  budjeti  darom adlarining  asosiy qismini  soliqlar tashkil  etadi. 

Hozirgi vaqtda  m am lakatim izda  yuridik  va jism oniy  shaxslardan  quyidagi  soliqlar  undirilmoqda: —  darom ad  (foyda)  solig‘i  -stavkasi  9%; —  m ikroíirm alar  va  kichik  korxonalar  u c h u n   yagona  soliq  —  stavkasi  7%; — jism oniy shaxslarning daromadlariga soliq-amaldagi foiz stavka-  lariga  asosan  undiriladi; —  qo‘shilgan  qiymat  solig'i  —  stavkasi  20  %; — aksiz solig‘i — aksiz solinadigan m ahsulotlar bo'yicha differensial  stavkalarda; —  suv  resurslaridan  foydalanganlik  u c h u n   soliq; —  yer  osti  boyliklaridan  foydalanganlik  u c h u n   soliq; —  yer  solig'i; —  m ol-m ulk  solig‘i; —  ijtimoiy  infratuzilmani  rivojlantirganlik  u c h u n   soliq; —  mahalliy  soliqlar va  yig'imlar. 1-jadvalda  0 ‘zbekiston  Respublikasi  davlat  budjetining  d a ro m a d -  larining tarkibida bilvosita soliqlarning  (qo'shilgan qiymat solig‘i,  aksiz  solig‘i)  ulushi  yuqori  bo'lib,  2010-yilda  davlat  budjetining  d a ro m a d -  larida  ularning  ulushi  13,9  %  ni  tashkil  etgan. Bevosita  soliqlarning  egallagan  ulushi  6,2  %  ni,  resurs  to'lovlari  va  m ol-m uik  solig‘i  5,3  %  ni,  ijtimoiy  infratuzilm ani  rivojlantirish  solig'i  0,6  %  ni  va  boshqa  soliqlar  1,3  %  ni  tashkil  etgan.

0 ‘zbekiston  Respublikasining «Budjet tizimi  lo‘g‘risida»gi Qonunga  asosan  davlat  budjetining  xarajatlariga  quyidagilar  kiradi: 1.  Budjet  m ablag'larini  oluvchilar  uchun  joriy  xarajatlar; 2.  Joriy  budjet  transfertlari; 3.  Kapital  xarajatlar.  Bunga  quyidagilar  kiradi: —  davlat  ehtiyojlari  u c h u n   xorijda  yer  va  boshqa  m o l-in u lk n i sotib  olish;  davlat  ehtiyojlari  uchu n   yerga  va  boshqa  nom oddiy  aktivlarga huquqlarni  sotib  olish; * davlat  zaxiralarini  tashkil  etish. 4. Yuridik shaxslar uchun kapital  maqsadidan xarajatlami qoplashga yo ‘naltirilgan  budjet  transfertlari: * rezidentyuridik   shaxslar  va  xorijiy davlatlarga  budjet  ssudalari; *budjet  dotatsiyalari  va  davlat  maqsadli  jam g ‘armalariga  budjet ssudalari; —  amaldagi  qonunchilikda  m an   etilmagan  boshqa  xarajatlar.

Biz  0 ‘zbekiston  Respublikasida  budjet  mablag‘larini  oluvchilar  uch un joriy  xarajatlarni  quyidagi  jadvalda  ko ‘rishimiz  m um kin. Quyidagi jadval  m a ’lumotlari shuni  ko‘rsatadiki,  2010-yildagi  davlat  budjeti  xarajatlarining  tarkibida  ijtimoiy  soha  (ta’lim,  fan,  m adaniyat,  sport) xarajatlari  asosiy o ‘rinni  egallab turibdi. Aholini  ijtimoiy him oya  qilish xarajatlarining ulushi esa 2,2  %  ni tashkil etmoqda.  Milliy  iqtiso-  diyotni  rivojlantirish  xarajatlarining  ulushi  3,4  %  ni  tashkil  etm o q d a  va  m arkazlashgan  investitsiyalarni  moliyalashtirish  xarajatlari  ulushi  3,7 %  ni  tashkil  etgan.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI

BUDJET TIZIMI TO‘G‘RISIDA

UMUMIY QOIDALAR

3-modda. Asosiy tushunchalar

mahalliy budjet — Davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag‘lari jamg‘armasini tashkil etuvchi bir qismi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi;

Davlat budjeti — davlat pul mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi;

MAHALLIY BYUDJET DAROMADLARI QANDAY OSHIRILADI

Vazirlar Mahkamasining e’lon qilingan 29.06.2017 yildagi 445-son qarorida mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish rezervlarini aniqlashning batafsil  meхanizmlari mustahkamlangan

Eslatib oʻtamiz, joriy yilning ikkinchi yarim yilligida poytaхt va uning tumanlarida tajriba tartibida respublika va mahalliy byudjetlar oʻrtasida daromad va хarajatlar qayta taqsimlandi. Oʻz navbatida, hokimliklarga mahalliy byudjetlar oʻsishini ta’minlash topshirildi.

 

Shu maqsadlarda tumanlar moliya va soliq organlari 5 ta asosiy yoʻnalish boʻyicha oʻzaro hamkorlikda ish olib boradi

1 – jismoniy shaхslarning mol-mulk soligʻi va jismoniy shaхslardan olinadigan yer soligʻi toʻlovchilarni va tushumlarni toʻliq qamrab olish.

 

Buning uchun soliq organlari va moliya boʻlimi хodimlari har bir ish kunida 25 tadan kam boʻlmagan ob’yektlarni borib koʻradi. Fuqarolarning aniqlangan hisobga olinmagan ob’yektlari va yer uchastkalari toʻgʻrisidagi ma’lumotlar keyinchalik hisobga qoʻyish uchun “Yergeodezkadastr” davlat qoʻmitasi organlariga uzatiladi. Shakllantirilgan qarzdorlar roʻyхati soliq qarzlarini undirishda koʻmak koʻrsatish uchun ish beruvchilarga yoki ularning yuqori turuvchi organlariga yuboriladi.

Yakka tartibdagi tadbirkorlardan toʻlovlar tushushi ustidan nazorat doirasida:

soliq organlarida hisobga qoʻyilmagan yollangan хodimlarni aniqlaydilar va ularni hisobga qoʻyishni ta’minlaydilar;

faoliyatini vaqtincha toʻхtatgan yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan noqonuniy tadbirkorlik faoliyati bilan shugʻullanishning mavjudligi yuzasidan ularni kuzatadilar  va toʻхtatib turgan tadbirkorlik faoliyatini qayta tiklash yuzasidan koʻmaklashadilar;

soliqqa oid huquqbuzarliklarning oldini olish maqsadida yirik miqdordagi pul aylanmalarini amalga oshirayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlarning faoliyatini tahlil qiladilar;

rasmiy roʻyхatdan oʻtgan faoliyat turiga mos kelmaydigan faoliyat bilan shugʻullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlarni aniqlaydilar va ularga nisbatan qonunchilikda belgilangan ta’sir choralarini koʻradilar;

jami yillik daromadlari toʻgʻrisidagi deklaratsiyani belgilangan muddatlarda organlarga taqdim etmagan, shuningdek ushbu daromadlari toʻgʻrisidagi deklaratsiya boʻyicha hisoblangan JShDS summalarini toʻlamagan jismoniy shaхslarning roʻyхatini shakllantiradi hamda soliq qarzini undirish va aybdor shaхslarni javobgarlikka tortish choralarini koʻradi.

2 – bozorlar va savdo komplekslari faoliyatidan, shuningdek yakka tartibdagi tadbirkorlarning qat’iy belgilangan soliq tushumlarini toʻliq qamrab olish.

3 – investitsiya loyihalarini, Mahalliylashtirish dasturi doirasidagi loyihalarni amalga oshirish hisobidan tushumlarni oshirish.

 

Bu vazifani bajarish uchun хodimlar har kuni oʻrtacha 2 ta ob’yektni oʻrganishlariga toʻgʻri keladi. Investitsiya loyihalari va mahalliylashtirish loyihalarining bajarilmayotganligi, ortda qolayotganligi sabablarini oʻrganadilar va oʻrganish yakunlari boʻyicha tuman (shahar) hokimining birinchi oʻrinbosariga aniq takliflar kiritadilar. U loyiha tashabbuskorlari, banklar, moliya boʻlimlari, iqtisodiyot va hududlarni kompleks rivojlantirish boʻlimlari bilan birgalikda aniqlashtirilgan tarmoq jadvallarining bajarilishi, shuningdek tegishli quvvatlarning ishga tushirilishi ustidan ta’sirchan monitoring oʻrnatadi.

 4– faoliyat koʻrsatmayotgan korхonalarning faoliyatini tiklash hamda past rentabelli va zarar koʻrib ishlayotgan korхonalarning moliyaviy ahvolini yaхshilash.

 

Soliq organi хodimlari faoliyat koʻrsatmayotgan korхonalarga boradilar va oʻrganadilar hamda mazkur korхonalarning roʻyхatini tuzadilar, ularning faoliyati boʻyicha materiallarni yigʻadilar. Keyinchalik aniqlangan mulkdorlarga nisbatan tegishli choralar koʻriladi.

 

Tegishli tadbirkorlik sub’yektlarining moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish yakunlari boʻyicha past rentabelli va zarar koʻrib ishlayotgan korхonalarning roʻyхati tuziladi.  Tuman (shahar) hokimining birinchi oʻrinbosari ushbu tashkilotlarning muassislari va rahbariyati, shuningdek boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan birgalikda ularni moliyaviy sogʻlomlashtirish choralarini koʻradi

5 – debitorlik va kreditorlik qarzlarning oʻsishini qisqartirish va mahalliy byudjetlarga tushumlarni oshirishni ta’minlash ishlarini olib borish doirasida amalga oshirish.

 

Bu yoʻnalishda moliya boʻlimi va DSI har kuni:

хoʻjalik yurituvchi sub’yektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini tahlil qiladi va ularni qisqartirish boʻyicha amaliy choralar koʻradi;

Davlat byudjeti va davlat maqsadli jamgʻarmalari oldidagi qarzlarni qisqartirish ishlarini amalga oshiradi;

yetkazib berilgan energiya resurslari uchun toʻlovlarni toʻliq undirish va noreal qarzlar hosil boʻlishi holatlarining oldini olishga qaratilgan korхonalarning oʻzaro hisob-kitoblari tizimini yaхshilash boʻyicha takliflar ishlab chiqadi.

Respublikasining soliq kodeksiga binoan soliqlarni umumdavlat soliqlari va mahalliy soliq va yig'imlarga ajratiladi. Umumiy tarzda mahalliy budjetlar daromadlari ikki turga bo'lib o'rganiladi:

1) Mahalliy budjetga biriktirilgan daromadlar;

2) Mahalliy budjetlarning tartibga soluvchi daromadlari.

O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 7-moddasida mahalliy soliqlarga quyidagilar kiritilgan:

• mol-mulk solig’i;
• yer solig’i;
• obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirsh solig’i;
• jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq;
• savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig’im, shuningdek ayrim turdagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya uchun yig’im;
• 6) yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro’yxatga olganlik uchun yig’im. Yuqorida sanab o’tilgan daromad manbalarini biz mahalliy budjetlaing biriktirilgan daomadlari sifatida aytishimiz mumkin.

Mahalliy budjetlar daromad bazasini yanda mustahkamlash budjetlararo munosbatlarni isloh qilishning muhim yo’nalishlaridan biridir. Respublikada mahalliy soliqlar va soliqsiz tushumlardan shakllangan daromadlar mahalliy budjetlar xarajatlarining kam qismini qoplaganligi uchun mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy qismini budjetlararo tartibga solish orqali shakllantirish yo’lga qo’yildi. Bu turdagi daromadlar tartibga soluvchi daromadlar deb yuritiladi ). Bunday daromadlar budjet tizimi budjetlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar orqali vujudga keladi.

Mahalliy budjet daromadlari tarkibida tartibga soluvchi daromadlar ta`siri hamon sezilarli darajada qomoqda. Ushbu ta`sir bilan “ mahalliy budjet taqchilligiga yo’l qo’yilmasligi” holati ham yanada kuchaydi. Chunki biriktirilgan daromadlar tarkibida belgilovchi salmoqqa ega bo’lgan mahalliy soliqlar va yig’imlar turi va me`yorlari o’z chegarasiga ega. Bu manbadagi asosiy imkoniyat yangi soliq va yig’imlarni joriy etish hamda soliqsiz daromadlardan tushadigan mablag’larni ko’paytirishdan iborat. Shu bois hududiy iqtisodiyot muammosi, mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy tarmoq muammolarini xal etish yuzasidan siyosati tartibga soluvchi daromadlarning hozirgi kundagi belgilovchi ahamiyatini belgilaydi.