D. N. Pryanishnikov dexkonchilik sistemasini xujalikni kaysi soxaga muljallaganligiga karab yuritishni taklif kilgan

Bug'doy g'o'za almashlab ekish tizimi
Raxmonov Rustam
Almashlab ekish yerdan samarali foydalanish, tuprokning unumdorligini oshirish, yerlarning xolatini yaxshilash, begona о‘tlarga, zarar kunanda va kasalliklarga Karshi kurash olib borishni ta’minlaydigan eng muxim tashkiliy-agrotexnika tadbirlaridan xisoblanadi.
Ekinlarni dalalar va yillar buyicha ilmiy asosda navbatlab ekish almashlab ekish deb ataladi. Xujalikda ekinlarning ratsional navbatlanishi, almashlab ekish sistemasini tashkil etadi va ishlab chikilgan maydonlari strukturasi asosida olib boriladi.
Ekinlarni tartib Bilan, belgalangan sxemada xar bir dlaga ekish uchun ketgan vakt almashlab ekish rotatsiyasi yoki rotatsiya davri deyiladi. Ekinlarni rotatsiya davrida yillar va dalalar buyicha joylashtirish rejasi (plani) rotatsiya jadvali deyiladi.
Rotatsiya dalalar soniga teng buladi.
Dexkonchilik sistemasini va uni asoslashga birinchi bulib xarakat kilganlar ()18 asr oxirida rus agronomlar A.T.Bolotov va CH.M.Komovlar xisoblanadi. Ular tuprok unumdorligini kayta tiklanishiga karab bita dexkonchilik sistemasini ajratganlar, xamda ekinlar nisbatini don yetishtirish va chorvachilikni ozuka Bilan ta’minlashga asoslanganlar.
D.N.Pryanishnikov dexkonchilik sistemasini xujalikni kaysi soxaga muljallaganligiga karab yuritishni taklif kilgan.
Sugoriladigan yerlarga propashnoy xaydaladigan dexkonchilik sistemasi keng tarkalgan. Ushbu sistemada yerning unumdorligi yerga ishlov beri shva ugitlash Bilan tuprok unumdorligini bir meyorda ushlab turiladi. Yer asosiy ekinlardan (paxta) bushagan kezlarda takroriy va oralik ekinlar ekiladi vash u tarika almashlab ekishda usimliklar maxsuloti kupaytiriladi.
Barcha dexkonchilik sistemalarida xam ikkita kism: Yerdan unumli foydalanish va tuprok unumdorligini oshirish usuli.
Almashlab ekish xam barcha agrotexnik tadbirlar kabi usimliklar xayoti uchun yaxshi sharoit yaratishdan iboratdir. Almashlab ekish bulmagan joyda xaydaladigan yerda ekinlarni joylashtirish buyia plan xam bulmaydi. Bunday plansiz yerni ishlash, ugit kullash, begona о‘tlarga, kasallik va zararkunandalarga Karshi kurashish buyicha bironta sistema bulmaydi va uni amalga oshirib xam bulmaydi.
Xullas almashlab ekish bulgan joyda tartib buladi, samaradorlik yukori buladi, ishchi va boshka kunlari tugri taksimlash imkoniyati tugiladi. Almashlab ekilganda yerning unumdorligi kamaymasdan beda pichani kupayib, bir rotatsiya paxta xosili 10-16 sentnergacha oshgan.
Viloyatimizning takir tuprokli yerlarida paxta ugitlanib ekilganda 18,8 ga s almashlab ekilganda ikki rotatsiya mobaynida gektaridan 32,2 s xosil olingan. Xullas ishlab chikarish va Fan asosida tugri amalga oshirilayotgan almashlab ekish dexkonchilik sistemasini tashkil kiluvchi bosh omil xisoblanadi.
Almashlab ekishning asosiy maksadi:
1. Tuprok unumdorligin oshirish va undagi ozuka elementlaridan samarali foydalanish
2. Kishlok xujaligi ekinlarining xosildorligini oshirish va uni sifatini yaxshilash.
3. Ekinlarning begona о‘tlar Bilan ifloslanishini, xasharotlar va kasalliklar Bilan zararlanishini kamaytirish.
4. Eroziya va boshka agrometeorologik salbiy ta’sirini kamaytirish.
Ushbu vazifalarni amalga oshirishda nafakat ekinlarni almashlab ekish, yerga ishlov berishni xam tugri amalga oshirishdan iboratdir. Yerni ugitlash, begona о‘tlarga, xasharotlarga va kasalliklarga Karshi kurashish xam almashlab ekish doirasida amalga oshirish kerak.
Ekinlarni almashlab ekishning eng muxim tomoni shundaki, xar xildagi ekinlar xar xildagi tashki faktorlardan ta’sirlanadi, shu sababli xar xildagi ekinlarning tashki faktorlardan foydalanishi xam xar xil buladi. Shu sababli xar xil ekinlar uzlarini xar xil sostavida organik koldiklar koldiradi va xar xilda ildizlaridan organik moddalar chikarib, uzidan keyingi ekin uchun ozika tayyorlanadi.
Qishloq xo’jaligi ekinlarini almashlab ekishning ilmiy asoslari.
Ekinlarni almashlab ekishning zarurligini xar xildagi olimlar xar xilda tushuntirgan.
1. Teyer Libixlar oziklanishi nuktai nazaridan almashtirib ekish zarur deb kursatadi.
2. Dekandol, Make rva boshkalar ekinlar almashtirilib ekilmasa zaxarli muammolar kupayib ketadi yeb tushuntiriladi.
3. P.A.Kostichev, V.R.Valyamslar xar xil usimliklarning simbiotik xususiyatlari (dukkaklilar) tuprokning fizik xususiyatiga xar xilda ta’sir etishi nuktai nazaridan almashlab ekish deb kursatadilar.
Ushbu xar uchala nazariyada xam tugri, birok ularning xammasi xam bir tomonlamadir. D.N.Pryanishnikov barcha tajriba va nazariyalarni jamlab almashlab ekishda ekinlarni ratsional almashtirib ekish zarurligini kuyidagi 4 ta sababni kursatadi:
1. ximik
2. fizik
3. biologik
4. iktisod
birok, xozirgi vaktda almashlab ekishda ekologik tartibda xam urnatish zarur.
1.Ximik tartib. Ximik tartib masalasini xar xildagi usimliklar ozik moddalarni xar xilda talab kilish nuktai nazaridan karash kerak. Masalan: galla ekinlari azotni kup olib, fosfor va kaliyni kam oladi. Kartoshka esa kaliyni kup uzlashtiradi.
Yerdan uzlashtirilgan ozik moddalarning yerga kaytish ekinlarning yerda koldirgan organik koldiklariga boglik. Kuzgi javdar baxorgi galla ekinlariga nisbatan yerda ikki baravar organik koldik koldiradi.
Agarda usimlikning maxsulotlari xujalikning uzida chorvachilik uchun ozuka sifatida ishlatilsa uning gungi Bilan yerga kaytib keladi. Lekin usimlik maxsuloti boshka joylarda yuborilsa yer unumsizlanadi.
Shuning uchun xam usimliklarni almashlab ekish dalalariga joylashtirilganda maxsulotni xujalikning uzida ishlatilishi va boshka regionlarga yuborilishi xam xisobga olinishi kerak.
Ayrim ekinlar yerning yuzasida usib oson uzlashtiriladigan ozik moddalarni olsa ayrimlari yerning pastki katlamlaridagi kiyin uzlashtiriluvchi moddalarni xam oladi. Bularga misol kilib beda, gorox, grechixa va boshkalarni kursatish mumkin.
2.Fizik tartib. Xaar xil usimliklar uzining biologik va agrotexnik xususiyatlariga kura tuprokning govakligiga, strukturasiga va xaydalma katlamining tuzilishiga turlicha ta’sir etadi. Shu sababli ekin usayotganda va yigishtirilib olinganda tuprokning suv, xavo va issiklik rejimiga xar xil ta’sir etadi.
Ayniksa kup yillik utla rva galla ekinlari va ularning aralashmalari tuprok strukturasiga, suv utkazuvchanligiga va boshka xususiyatlariga yaxshi ta’sir etadi.
Paxta, lavlagi va boshka kator oralariga ishlov beriladigan ekinlar ugitlanganligi va kator oralari ishlanganligini sababli unumdorlik va tuprokning biologik xolati, ozuka rejimi ancha yaxshi buladi.
Shuning uchun xam kup yillik va bir yillik ekinlarni kator oraliklariga ishlov beriladigan ekinlar Bilan almashlab ekish yaxshi natija beradi.
3.Biologik tartib. Har xil formada ekilgan ekinlarga begona utga xar xil ta’sir etadi. Kuzgi ekinlarda kishlovchi va kuzgi begona о‘tlar kup buladi. Baxorgi ekinlarda baxorgi va kup yillik begona о‘tlar kup buladi. Kup yillik о‘tlar begona utni yukotadi. Kator oralariga ishlov beriladigan ekinlar orasida begona ut kam buladi. Xar bir ekin xar xildagi kasallik va begona ut Bilan zararlnadi. Agar bir xildagi ekin ekilsa bir xildagi kasallik va xasharot kupayadi.
4.Iktisodiy tartib. Texnika va ishchi kuchidan unumli foydalanish uchun ekinlarni turli muddatlarda ekib, turli muddatlarda yigib olish kerak. Ekish uchun esa yaxshi, xosildor va sharoitga moslashgan navni tanlash kerak.
Har bir almashlab ekish agrotexnik va iktisodiy asoslangan bulishi kerak. Ekinlarning biologik xususiyatlari, tuprok unumdorligiga ta’siriga karab almashlab ekishda yuldosh ekinlarning sifatiga kuyidagicha baxo berish mumkin:
1. juda xam yaxshi yuldosh ekin: kup yillik ut kavati va galla ekinlari Bilan aralashmasining kabati (plasti).
2. yaxshi yuldosh ekinlar: kup yillik о‘tlarning koldikligini agdarilgan kabati, kator oralari ishlanadigan ekinlar, don dukkakli ekinlar va kuzgi galla plasti (kabati).
3. urtacha yuldosh ekinlar: kungabokar, zigir, bir yillik о‘tlar, baxorgi galla ekinlar.
4. konikarsiz yuldosh ekinlar: baxorgi galla.
Almashlab ekishni uzlashtirish va joriy kilish 2 etapga bulinadi.
Birinchi davr almashlab ekishni uzlashtirishni, ya’ni tashkiliy-xujalik, agrotexnika va ixtisosligi buyicha uz ichiga oladi. Xar bir xujalikning yunalishi va ixtisosligi buyicha perspektiv plani tuziladi. Unda asosan extiyoj xisobga olinadi.
Ikkinchi davr. Almashlab ekishni joriy kilishga vaktni talab kiladi.
Almas’halb ekishni joriy etish uchun birinchi navbatda kuyidagilar bajariladi:
-almashlab ekish dalalarining xar xilligini tugatish.
-xar bir dalaga belgalangan ekinnni katiy joylashtirish.
-kabul kilingan navbatlashga muvofik, utmishdorshlardan keyin belgalangan ekinlarni ekish.
-barcha almashlab ekish dalalarilda agrotexnikani kullash.
-ekinlarni tugri navbatlash Bilan birga ugitlardan kerakli mikdorda foydaldanish.