Davlat sotsializmi 1 sotsializmga

---

Davlat sotsializmi
Davlat sotsializmi - 1) sotsializmga
burjua davlatining ijtimoiyiqtisodiy
tadbirlari orqali erishish mumkinligini
targʻib etuvchi reformistik nazariya. 2)
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda amalda
mavjud boʻlgan sotsializm. D.s.
nazariyasi 19-asr ning 2-yarmida
Germaniyada tarqaldi. Uning asoschisi
nemis iqtisodchisi K. I.
RodbertusYagetsov boʻlib, uning
qarashlariga koʻra, insoniyat jamiyati

---

kommunizm sari rivojlanib, oʻz yoʻlida
davlatning rivojlanish bosqichlari va
mulkchilik shakllari bilan belgilanadigan
3 davr ("antik davr", "feodalizm va
kapitalizm", "kommunizm")ni bosib oʻtadi.
"Antik davr" negizini odamga mulkchilik,
"feodalizm va kapitalizm" davrini yerga va
kapitalga mulkchilik, "kommunizm"ni
mehnatga va ish haqiga mulkchilik
belgilaydi. U davlatni jamiyatning
"kommunizm"ga evolyusion oʻtishini
harakatlantiruvchi kuchi boʻlgan ideal
tashkilot tarzida talqin qiladi. G. Shmoller,
L. Brentano, A. Vagner, V. Zombart va b.
ham D.s. gʻoyalarini targʻib etganlar. D.s.
asoschilari sotsializm deganda i.ch.
vositalari va iqtisodiyotning islohotlar

---

yoʻli bilan davlatlashtirilishini tushunar
edilar. Shu sababdan ular 1873 yildagi
iqtisodiy tanglik davrida Prussiya temir
yoʻl kompaniyalarini halokatdan kutqarib
qolish uchun uning davlat ixtiyoriga
olinishi, boj tarifi oʻrnatilishi, tamaki
monopoliyasi, spirtli ichimliklarga soliq,
baʼzi liberal islohotlarni sotsializmning
amalga oshirilishi deb talqin qilgan. D.s.
nazariyasiga inqilobiy sotsializm
nazariyasi asoschilari K. Marks va F.
Engels qarshi chiqib, sotsializm faqat
sotsialistik inqilob, ishchilar sinfi
hokimiyatining oʻrnatilishi va i.ch.
vositalarining deyarli hammasini
sotsialistik mulkka aylantirish
natijasidagina amalga oshirilishi mumkin

---

degan gʻoyani ilgari surganlar. Biroq
Rossiyadagi Oktyabr toʻntarishi bilan
boshlangan va 1917—91 yillarda
oʻtkazilgan sotsialistik eksperiment
Marks gʻoyalari asosida yarimyorti
shakllangan sotsialistik tuzum, oʻz
mohiyati va tabiatiga koʻra haqiqatdan
adolatli demokratik jamiyat boʻlmasdan,
amalda D.sdan iborat ekanini koʻrsatdi.
Sobiq Ittifokdagi sovet sotsializmi ham,
undan nusxa olgan boshqa
mamlakatlardagi sotsializm ham haddan
tashqari markazlashtirilgan
boshqarishga asoslangan sotsializm edi.
Mas, Ittifokda i.ch. vositalarining 90%
dan ortigʻi davlat mulki edi. Shuning
uchun u ham haqiqiy demokratik erkin

---

jamiyat boʻla olmadi va pirovardida
inqirozga uchradi. Hoz. paytda mavjud
sotsialistik mamlakatlar (Xitoy,
Vyetnam)da keng koʻlamli demokratik
islohotlar oʻtkazilmoqda. Gʻarb
mamlakatlaridagi sotsialistik va
kommunistik partiyalar, ishchilar
partiyalari (mas, Germaniya sotsial-
demokratik partiyasi, Buyuk Britaniyadagi
leyboristlar partiyasi va b.) sotsialistik
mafkuraning koʻpgina tamoyillaridan voz
kechdilar, i.ch. vositalarining mutlaq
koʻpchiligini markazlashtirish va
davlatlashtirish kabi gʻoyalar bugungi
kunda uz jozibasini butunlay yoʻqotdi.
Chunki bunday D.s. hayot sinovidan oʻta
olmadi, lekin demokratik sotsializm

---

gʻoyalari hali ham uchrab turadi.
Kapitalizm ham oʻzini toʻlaqonli
demokratik va odil jamiyat sifatida
namoyish eta olmaganligi sababli, turli
mamlakatlar (Germaniya, Daniya,
Shveysariya va b.)da yangi sivilizatsiyaga,
ijtimoiy-insoniy tuzumga oʻtish —
umumdemokratik adolatli jamiyat qurish,
uning boshqariladigan, ijtimoiy
yoʻnaltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirish gʻoyasi vujudga keldi va uni
hayotga joriy etish boʻyicha samarali
ishlar qilinmoqda, demokratik va iqtisodiy
islohotlar amalga oshirilmoqda. Inson
manfaatlari ustun boʻlgan, barcha kishilar
uchun munosib insoniy hayot
taʼminlanadigan erkin jamiyat qurish