Ekonomika fakulteti

O`zbekstan Respublikası Joqarg`ı ha`m Orta Arnawlı   

Bilimlendiriw  Ministrligi 

 

 

 

Qaraqalpaq Ma`mleketlik Universiteti 

 

 

EKONOMIKA FAKULTETI 

 

 

 

 

EKONOMIKALIQ  TEORIYa 

 

 

(Tekst lektsiyaları) 

 

 

 

 

Du`ziwshлер

'

                          

6ëêåí î3ûòû7øû Á.Åðåæåïîâà 

                                        

6ëêåí î3ûòû7øû À.Äà7ëåòìóðàòîâ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirisiw 

 

 O`zbekstan 

Respublikası Prezidenti I.A.Karimov ta`repinen islep shıg`ılg`an o`zinin` g`a`rezsiz 

rawajlanıw jolına tiykarlang`an halda bazar ekonomikasına tolıq isenim menen o`tip barmaqta. 

Prezidentimiz atap ko`rsetkenindey, “Bizin` tiykarg`ı uzaq mu`ddetli ha`m strategiyalıq wazıypamız 

burıng`ısınsha qaladı – bul demokratiyalıq ma`mleket, puxaralıq ja`miyetti qurıw protsessleri ha`m bazar 

reformaların ja`ne de teren`lestiriw, adamlardın` sanasında demokratiyalıq qa`diriyatlardı bekkemlew 

jolı-nan tuwrı, izbe-iz ha`m printsipial barıwdan ibarat”

1

. G`a`rezsizliktin` o`tken 20 jıllıq da`wiri 

dawamında milliy xojalıg`ımız ekonomikalıq jaqtan bekkemlenip, krizis jag`dayınan shıg`arıldı ha`m 

onın` ko`plegen tarawlarında turaqlı o`siwge erisildi. Biz bunı ma`mleketimizdin` 2004-jıldag`ı sotsial-

ekonomikalıq rawajlanıw na`tiyjeleri-nen ko`riwimiz mu`mkin. Atap aytqanda, reformalar da`wirinde 

birinshi ret ulıwma ishki o`nimi 7,7 payızg`a (1991-jılg`a salıstırg`anda 19,8 payızg`a) o`sti, inflyatsiya 

da`rejesi 3,7 payızdı quradı. En` a`hmiyetlisi usı da`wir ishinde milliy g`a`rezsizlik ideyası ha`m 

ideologiyası qa`liplesip, xalqımız sanasına sin`ip barmaqta. 

 Bunday 

jan`alanıw protsessinde turmısımızg`a biz ushın burın onshelli tanıs bolmag`an nızam-

qag`ıydalar, tu`sinikler, xojalıq ju`rgiziw mexanizmleri, usılları, printsipleri kirip kelmekte. Menshik 

iyeleri, isbilermenler, aktsionerler, bankir-ler, birja iyeleri, menedjerler, brokerler ha`m basqa bazar 

ekonomikasının` jan`a sub`ektleri,sotsiallıq topar ha`m qatlamları qa`liplespekte. Usılardı esapqa alg`an 

halda ja`miyetimizde ekonomikalıq pa`nlerdi u`yreniwge umtılıw ku`sheymekte. Sebebi erkin bazar 

ekonomikasına o`tiwge baylanıslı isbilermenlik qatnasıqları rawajlana basladı. Isbilermen bolıp pul tabıw 

ushın istin` ko`zin biliw, ekonomikalıq xızmetti durıs sho`lkemlestiriw ha`m onın` nızam-qag`ıydaların 

biliwdi talap etedi. Bunın` ushın ha`r bir adam jeterli da`rejede ekonomikalıq bilimge iye bolıwı za`ru`r. 

Ekonomikalıq tu`siniklerdi, onın` nızam-qag`ıydaların, xojalıqtı na`tiyjeli ju`rgiziw sırların, o`nimli 

miynet etiwdin` jolların ha`m usılların ekonomikalıq teoriya pa`ni u`yretedi. Pa`nnin` tiykarg`ı ha`m baslı 

maqseti student jaslardı ekonomikalıq pikirlewge u`yre-tiw,nızam-qag`ıydalar menen xojalıqtı n`atiyjeli 

ju`rgiziwge ha`m miynetti qa`dirlewge shaqırıw, sonday-aq insang`a ekonomikalıq ta`rbiya beriwden 

ibarat.  

 

Bul lektsiyalar teksti universitettin` ekonomikalıq emes qa`nigeliklerinin` studentlerine arnalg`an 

bolıp,ol o`z ishine 18 temanı birlestiredi. Ha`r bir tema a`piw-ayı tilde, mısallar, tablitsalar, tiykarg`ı 

tayanısh so`zler tiykarında tu`sindiriw ha`reket qılındı.             

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I  - BO`LIM. Ekonomikanın` ulıwmalıq tiykarları 

 

 

Bul bo`limde adamzat ja`miyetinin` rawajlanıwının` tiykarı bolg`an ekonomika tu`sinigi, onın` 

aldında turg`an wazıypaları, ekonomikalıq bilimlerdin` qa`liplesiwi ha`m rawajlanıw basqıshları, 

ekonomikalıq teoriya pa`ninin` predmeti, ekonomikalıq protsesslerdi ilimiy biliwdin` tiykarg`ı metodları, 

ekonomikalıq teoriyanın` ilim sıpatında atqaratug`ın wazıypaları, ekonomikalıq kategoriyalar ha`m 

nızamlar, sotsial-ekonomikalıq mu`ta`jlikler, olardın` du`zilisi, mu`ta`jliklerdin` o`sip barıw nızamı, 

ekonomikalıq xızmet,onın` differentsiatsiyası ha`m integratsiyası, o`ndiris protsessinin` ekonomikalıq 

mazmunı ha`m onın` tiykarg`ı faktorları, ja`miyetlik xojalıqtı ju`rgiziw formaları` natural ha`m tovar 

o`ndirisi,olardın` xarakterli belgileri, tovar ha`m onın` qa`siyetleri, puldın` payda bolıwı, ma`nisi ha`m 

wazıypaları, ekonomikalıq o`siw tu`sinigi, onın` faktorları ha`m tu`rleri, ekonomikadag`ı tsikllı 

o`zgerisler ha`m olardın` sebepleri, milliy baylıq ha`m ekonomikalıq potentsial tu`sinikleri, menshik 

qatnasıqlarının` mazmunı, menshik formaları ha`m tu`rleri, menshik formaların o`zgeritiw jolları ha`m 

usılları, sonday-aq bul protsesstin` O`zbekstandag`ı o`zgesheliklerine ayrıqsha itibar qaratıladı         

 

q 

– òåìà. Ýêîíîìèêàëû3 òåîðèÿíû4 ïðåäìåòè  81ì ìåòîäû 

 

q. Ýêîíîìèêàëû3 áèëèìëåðäè4 ïàéäà áîëû7û 81ì ðà7àæëàíû7    áàñ3ûøëàðû  

w. Ýêîíîìèêàëû3 òåîðèÿ ï1íèíè4 ïðåäìåòè 81ì 7àçûéïàëàðû 

e. Ýêîíîìèêàëû3 ïðîöåññëåðäè 6éðåíè7 ìåòîäëàðû 

 

 

Ekonomikalıq teoriya pa`nin,onın` nızam-qag`ıydaların biliw ushın, da`slep, ekono-mikanın` o`zi 

ne,onın` wazıypaları nelerden ibarat, ol ilim sıpatında qashan payda bolg`an ha`m qanday rawajlanıw 

basqıshlarına iye degen sorawlarg`a juwap beriwimiz tiyis. 

 Ataqlı ilimpaz Abdulla Avloniydin` jazıwınsha` “Ekonomika dep, pul ha`m tovar sıyaqlı 

o`nimlerdin` qa`dirin biliwge aytıladı. Tovar qa`dirin biliwshi adamlar orınsız jerge bir tiyin jumsamaydı, 

ornı kelgende puldı ayamaydı” ...   

 

Ekonomika so`zi ilimge a`iyemgi grek filosofı Aristotel  ta`repinen kirgizilip (“oikos” – 

u`y,xojalıq; “homos” – u`yreniw,nızam), sol da`wirde u`y xojalıg`ın ju`rgiziw sheberligidegen ma`nistim 

an`latqan. 

 

Bu`gingi ku`ni ekonomika degende, sheklengen ekonomikalıq resurslardan u`nemli paydalanıp, 

adamlardın` tirishilik etiwi, rawajlanıwı ushın za`ru`r bolg`an turmıslıq o`nimlerdi (qurallardı) islep 

shıg`arıw ha`m olardı tutınıwshılarg`a jetkerip beriwge qaratılg`an, bir-biri menen baylanıslı ha`reket 

etetug`ın tu`rlishe xızmetlerdi bir pu`t in etip birlestiriwshi sistema tu`siniledi. 

 Ekonomikalıq turmıstın` sırların biliw sol joldag`ı  xızmettin` tiykarg`ı bag`dar-ların anıqlawg`a 

umtılıw erte zamanlarda qaliplesip, bul umtılıw ekonomikalıq xızmetti ta`rtipke salıw, onı adamlarg`a 

kerekli bolg`an ta`repke bag`darlawg`a unamlı ta`sir etiw za`ru`rliginen kelip shıqqan. 

 

Ekonomikag`a ta`n bolg`an da`slepki bilimler,ko`z-qaraslar a`iyemgi du`n yanın` belgili alımları 

Ksenofont, Platon, Aristotel  miynetlerinde,sonday-aq, a`iyemgi Egipet, Rim, Qıtay, Hindistan ha`m Orta 

Aziya  alımlarının` miynetlerinde ko`rip shıg`ılg`an.     

 Ekonomikalıq teoriya o`z aldına pa`n sıpatında ko`plegen ma`mleketlerde milliy bazardın` 

qa`liplesken ha`m jer ju`zlik bazardın` ju`zege kelip atırg`an da`wirlerinde “siyasiy ekonomiya” atı 

menen qa`liplese basladı. 

 1575-1621-jıllarda jasag`an frantsuz ekonomisti Antuan Monkret en birinshi ret 1615-jılda 

“Siyasiy ekonomiya traktatı” atlı kishi ilimiy miynet jazıp, bul pa`ndi ma`mleket ko`leminde 

ekonomikanı basqarıwpa`ni sıpatında tiykarlap berdi.   

          Ekonomikalıq teoriya pa`ninin` qa`liplesiw protsessinde bir qansha ideyalıq ag`ımlar,  

mektepler ju`zege kelgen.Olar ja`miyet baylıg`ının` deregi ne,ol qay jerde ha`m qalayınsha ko`beyedi, 

degen sorawlarg`a juwap tabıwg`a urıng`an. Bul ag`ımlar,mektepler haqqındag`ı mag`lıwmattı 

to`mendegi tablitsada ko`riwimizge boladı. 

 

 

 

Ekonomikalıq teoriyanın` pa`n sıpatında qa`liplesiwi 

Ideyalıq ag`ımlar, 

mektepler atı 

Tiykarın salıwshılar 

(ta`repdarları) 

Ideyaları (ko`z-qarasları) 

“Merkantilizm” 

(ital.merkante-sawdager)  

T.Men (1571-1641),  

A.Monkret en (1575-

1621), 

G.Skaruffi (1519-1584), 

D.Yum (1711-1776) 

Ja`miyetlik baylıqtın` deregi sawda-da, 

tiykarınan sırtqı sawdada – aylanıs protsessinde 

payda boladı, ko`beyedi,sawdada ba`nt bolg`an 

miynet o`nimli miynet, basqa tarawdag`ı 

miynetlerdi o`nimsiz dep tu`sindiredi.  

“Fiziokratlar” (grek. 

phisis – ta`biyat; kratos–

ku`sh,u`stemlik ) 

F. Kene (1694-1774),  

A. Tyurgo (1727-1781) 

Baylıq awıl xojalıg`ında do`retiledi ha`m 

ko`beyedi, degen ideyanı alg`a su`rgen   

Klassik siyasiy  

ekonomiya 

A. Smit (1723-1790), 

D. Rikardo (1772-1823), 

U. Petti (1623-1686) 

Baylıq tek awıl xojalıg`ında emes, sanaat, 

transport,qurılıs ha`m basqa xızmet ko`rsetiw 

tarawlarında da do`retiletug`ınlıg`ın da`liyillep 

ber-gen ha`m ha`r qanday baylıqtın` anası – 

jer,atası – miynet, degen qatan` ilimiy juwmaqqa 

kelgen. Olardın` u`l-ken jetiskenligi miynet qunı 

teoriyasının` tiykarın salıwı bolıp tabıladı.  

“Marjinalizm” 

(fran. marginal– 

aqırg`ı,qosılg`an) 

K. Menger (1840-1920),  

F. Vizer (1851-1926), 

Bem-Baverk (1851-1914) 

Olar ta`repinen qosılg`an tovar payda-lıg`ının`, 

qosılg`an miynet yaki resurs o`nimdarlıg`ının` 

pa`seyip barıw nıza-mı degen ideyalar islep 

shıg`ılg`an.  

Ha`zirgi zaman ekono-

mikalıq teoriyası-nın` 

tiykarg`ı bag`dar-ları` 

a) neoklassik  

 (grek. neos - jan`a) 

 

 

 

 

A.Marshall (1842-1924), 

L. Val ras (1834-1910) 

Ekonomikalıq protsesslerdin` funk-tsional 

baylanısı ha`m funktsional salıstırmaların islep 

shıg`ıwg`a ha`reket etken, bazar 

ten`salmaqlıg`ın ha`m bahasın anıqlawshı 

faktorlar talap ha`m usınıstan ibarat dep 

qarag`an.   

b) monetarizm  

M.Fridmen (1912- ) 

Ekonomikanı turaqlastırıwda pul faktorı 

tiykarg`ı rol  atqaradı, degen ideyanı alg`a 

su`rgen  

v) keynslik bag`dar 

 

 

 

 

 

          h.t.b 

Dj. Keyns (1886-1946) 

Makroekonomikalıq ko`rsetkishler` milliy 

da`ramat kapital qa`rejetler, tutınıw ha`m 

toplawdın` o`z-ara bayla-nısın analizlep, 

investitsiya ha`m tu-tınıwdın` maqsetke 

muwapıq ta`rizde sho`lkemlesiwi ekonomikalıq 

rawajla-nıwdın` a`hmiyetli faktorı dep 

ko`rsetken   

 

Ekonomikalıq teoriya pa`ninin`  predmeti 

 Ekonomikalıq teoriya ja`miyetlik pa`n. Onın` predmetine tu`rlishe anıqlamalar berilgen. 

 Aristolel 

 – bul pa`ndi u`y xojalıg`ın basqarıw nızamları haqqındag`ı pa`n dep ko`rsetken. 

 Merkantilistler,fiziokratlar,klassik 

siyasiy 

ekonomiya mektebinin` wa`killer – ekonomikalıq 

teoriya (siyasiy ekonomiya) baylıq haqqındag`ı,onın` derekleri ha`m olardı ko`beytiw jolların u`yreniwshi 

pa`n dep qarag`an. 

Ekonomikalıq teoriya “siyasiy ekonomiya” degen at penen u`yrenilip kelingen bir qansha jıllar 

dawamında ol “materiallıq baylıqlardı o`ndiriw, bo`listiriw, almasıw ha`m tutınıwdı basqarıwshı nızamlar 

haqqındag`ı ilim” degen anıqlamag`a tiykarlanıp kelindi. 

Ekonomikalıq teoriyanı o`ndiris qatnasıqların u`yrenetug`ın ilim dep alıp qaraytug`ın ko`z-qaraslar 

XX a`sirde jasag`an ko`pshilik ekonomistler ta`repinen maqullanıp kelindi. 

Ha`zirgi da`wirde de ha`r qıylı a`debiyatlarda ekonomikalıq teoriya pa`ninin` predmeti boyınsha 

tu`rlishe anıqlamalardı ushıratıwg`a boladı. Keyingi da`wirdegi ekonomistler bul pa`nnin` u`yreniw 

predmetin resurslardın` sheklengenligi menen baylanıstıradı. 

 

 

Makkonell K.R., Bryu S.L. avtorlıg`ındag`ı “Ekonomiks” kitabında bul pa`nnin` predmeti 

adamlardın` materiallıq talapların tolıg`ıraq qanaatlandırıw maqsetinde  sheklengen resurslardan na`tiyjeli 

paydalanıw jolların u`yreniw bolıp esaplanadı dep ko`rsetedi. 

Bul anıqlama ekonomikalıq teoriya “ekonomiks” degen at penen ju`rgiziliwshi sabaqlıqlarda 

keltiriledi. 

“Ekonomiks” ekonomikalıq teoriya kursına salıstırg`anda bir qansha ken`irek bolıp, ol Kembridj 

universitetinde A.Marshalldın` usınısı boyınsha engizilgen edi. 

A.F.Shishkin avtorlıg`ındag`ı ekonomikalıq teoriya sabaqlıg`ında bul pa`n o`ndiris qatnasıqların 

uyretedi degen anıqlama basshılıqqa alınadı. 

Ekonomikalıq teoriya pa`ninin` predmeti boyınsha O`zbekstan ekonomistleri de o`zlerinin` bir 

qansha bahalı pikirlerin bildiredi. 

Akademik S.S.G`ulomov, akademik G.P.Juravleva ha`m basqa da bir qatar avtorlar ta`repinen 

jazılg`an “Ekonomikalıq teoriya” sabaqlıg`ında ha`m Sh.Shodmonov., T.Juraevlardın` ekonomikalıq 

teoriya kursı boyınsha lektsiyalar teksti sıpatında jazılg`an kitabında da ekonomikalıq teoriya predmetine 

bir ta`repleme anıqlama beriwge jol qoymaw za`ru`rligi haqqında aytıladı. 

Joqarıda keltirilgen anıqlamalar ekonomikalıq teoriyanın` predmetin adamzat ja`miyetinin` ha`r qıylı 

aspektlerin esapqa alıw tiykarında berilgen anıqlamalar bolıp tabıladı. Ayırımları sheklengen resurslardan 

o`nimli paydalanıwg`a tiykarg`ı itibardı qaratqan bolsa, ekinshi bir toparı o`ndiris qatnasıqlarına ayrıqsha 

dıqqat awdaradı. 

Usılardı esapqa ala otırıp bizin` pikirlerimizshe ekonomikalıq teoriya predmeti boyınsha ko`birek 

maqullang`an anıqlama sıpatında to`mendegishe aytıw mu`mkin. 

Ekonomikalıq teoriya pa`ninin` predmeti - sheklengen resurslar jag`dayında, sheksiz talaplardı 

qanaatlandırıw maqsetinde, materiallıq baylıqlardı o`ndiriw, bo`listiriw, almasıw ha`m tutınıw 

protsessinde ju`zege keletug`ın o`ndiris qatnasıqların, bazar ekonomikası jag`dayında xojalıqtı na`tiyjeli 

ju`rgiziw jolların u`yreniwden ibarat. 

Ekonomikalıq teoriya o`zinin` predmetin u`yreniw arqalı ja`miyet rawajlanıwının` ekonomikalıq 

nızamların da ashıp beredi. 

Ekonomikalıq nızamlar - bul ekonomikalıq ha`diyseler ha`m qubılıslardag`ı u`zliksiz qaytalanıp 

turatug`ın o`z-ara baylanıslar ha`m sebep aqıbetlerdin` ulıwmalıq ta`replerin sa`wlelendirip ko`rsetetug`ın 

tu`sinik bolıp tabıladı. 

Ekonomikalıq teoriyada ja`miyet rawajlanıwının` ekonomikalıq nızamları ulıwmalıq, arnawlı ha`m 

ayrıqsha tu`rlerge ajıratılıp u`yreniledi. 

Ekonomikalıq teoriya pa`ninin` predmeti onın` atqaratug`ın xızmetleri arqalı tolıg`ıraq sa`wlelenedi. 

Onın` tiykarg`ı xızmetleri retinde to`mendegilerdi aytıwg`a boladı. 

1. Biliw xızmeti. Ekonomikanın` sırların biliw ha`m olardı xalıqqa jetkeriw arqalı, olardın` 

ekonomikalıq bilimlerin  arttıradı. Adamlarda jan`asha ekonomikalıq pikirlewdi qa`liplestiriwge, olardın` 

du`n ya qarasın o`zgertiwge xızmet qıladı. 

2. Metodologiyalıq xızmet.  

Ekonomikalıq teoriya basqa bir qatar ekonomikalıq pa`nler ushın metodologiyalıq tiykar  bolıp 

xızmet etedi. 

3. A`meliy usınıslar beriw xızmeti. 

Ekonomikalıq teoriyanın` bul xızmetinin` ma`nisi jeke adamnın`, ja`ma`a`ttin`, ja`miyettin` ma`pine 

juwap beretug`ın menshiktin` ha`m xojalıq ju`rgiziwdin` progressiv formalarının` za`ru`rligin ha`m olardı 

jetilistiriw jolların ha`r ta`repleme tiykarlawdan, xojalıqtı basqarıwdın` na`tiyjeli formaların anıqlawdan 

ibarat. 

4. Boljaw xızmeti. Ha`zirgi waqıtta bul xızmeti ayrıqsha a`hmiyetke iye bolıp, ol ilimiy boljawlardı 

islep shıg`ıw, ja`miyettin` keleshektegi rawajlanıw bag`darların anıqlap beriw arqalı a`melge asırıladı. 

 Ekonomikalıq protsesslerdi u`yreniw metodları 

Ha`r qanday ilim o`zine tiyisli bolg`an ob`ektlerdi belgili metodlar ja`rdeminde izertleydi ha`m 

u`yrenedi. Sol sıyaqlı ekonomikalıq teoriyada da ekonomikalıq qubılıslardı izertlewde bir qatar 

metodlardan paydalanadı. En` ko`p qollanılatug`ın metodlardan biri ilimiy abstraktsiya metodı bolıp, 

bunda u`yrenilip atırg`an ha`diyselerge sezilerli ta`sir ko`rsetpeytug`ın ekinshi da`rejeli elementler 

abstraktsiyalanadı, yag`nıy esaplawlardı  qıyınlastırmaw maqsetinde bul elementler itibardan shette 

qaldırıladı. Ilimiy abstraktsiya jolı menen izertlengende ha`diyselerdi konkretlilikten abstraktlılıqqa qaray 

u`yreniledi. 

Bul metod qubılıslardın` ko`zge ko`rinbeytug`ın ta`replerin, onın` tu`p mazmunın ashıp beriwge 

ja`rdem beredi. 

 

 

Analiz ha`m sintez metodı. 

Ekonomikalıq qubılıslar en` da`slep ayırım bo`leklerge ajıratılıp analizlendi. Son`ınan bir-birine 

jaqın bolg`an elementler o`z-ara birlestirilip sintezlenedi, ayırım bo`leklerdi izertlew na`tiyjesinde 

alıng`an na`tiyjeler ulıwmalastırılıp, belgili bir juwmaq shıg`arıladı.  

Induktsiya ha`m deduktsiya metodı. 

Barlıq pa`nler empirik, yag`nıy faktlerge tiykarlanadı. Faktlersiz teoriya bos boladı, teoriyasız faktler 

bolsa ma`nissiz. Usıg`an baylanıslı ekonomikalıq teoriyada induktiv ha`m deduktiv metodlar 

paydalanıladı. Induktiv metod ja`rdeminde faktler bir jerge toplanıp, sistemag`a keltirilip, olar 

ulıwmalastırıladı ha`m olardan teoriyalıq juwmaq shıg`arıladı. 

Deduktiv usılda bolsa keltirip shıg`arılg`an juwmaqlar qaytadan faktler tiykarında tekseriledi. 

Tariyx ha`m logikanın` birligi metodı. 

Bul metod izertlewlerdi tariyxıy rawajlanıw ko`z-qarasınan alıp barıw za`ru`rligin talap qıladı. 

Sebebi ha`r qanday qubılıs sıyaqlı ekonomikalıq ha`diyselerde o`zinin` kelip shıg`ıw tariyxına iye. Sonın` 

menen birge olardı u`yreniw logikalıq izbe-izlikte alıp barılıwı tiyis. 

Ekonomikalıq qubılıslardı mug`dar ha`m sapa jag`ınan u`yreniwde matematikalıq, statistikalıq ha`m 

grafikalıq metodlardan da ken` qollanıladı. Sebebi milliy ekonomikanın` rawajlanıw jag`dayın, onın` 

makroekonomikalıq ko`rsetkishlerin anıqlaw matematikalıq, statistikalıq esaplawlarsız bolıwı mu`mkin 

emes. 

A`sirese bunda ekonomikalıq-matematikalıq modellestiriw metodınan, grafikalıq metodlardan 

paydalınıw ayrıqsha a`hmiyetke iye. 

 

Tiykarg`ı tayanısh so`zler 

1. Ekonomikalıq teoriyanın` predmeti - sheklengen resurslar jag`dayında sheksiz talaplardı 

qanaatlandırıw maqsetinde, materiallıq baylıqlardı o`ndiriw, bo`listiriw, almasıw ha`m tutınıw 

protsessinde ju`zege keletug`ın o`ndiris qatnasıqların, bazar qatnasıqları jag`dayında xojalıqtı na`tiyjeli 

ju`rgiziw jolların u`yreniwden ibarat. 

2. Ekonomikallıq nızam - bul ekonomikalıq ha`diyseler ha`m qubılıslardag`ı u`zliksiz qaytalanıp 

turatug`ın o`z-ara baylanıslar ha`m sebep-aqıbetlerdin` ulıwmalıq ta`replerin sa`wlelendiriwshi tu`sinik. 

3. Metod - ekonomikalıq protsesslerdi ilimiy biliwdin` printsipleri, usılları ha`m jollarının` belgili 

sisteması. 

4. Ilimiy abstraktsiya - u`yrenilip atırg`an ha`diyselerge sezilerli ta`sir ko`rsetpeytug`ın elementlerdi 

abstraktsiyalaw jolı men 

en ha`diysenin` ma`nisin ashıp beriw. 

5. Induktsiya - faktlerdi u`yreniw tiykarında teoriyalıq juwmaqlar shıg`arıwg`a tiykarlang`an metod. 

6. Deduktsiya - keltirilgen gipotezalardı faktler tiykarında tekserip ko`riwge tiykarlang`an metod. 

 

Ta`kirarlaw ushın sorawlar 

1. Ekonomikalıq bilimler qaysı da`wirlerden baslap payda bolg`an? 

2. Ekonomikalıq bilimlerdin` rawajlanıwındag`ı qanday basqıshlardı bilesiz? 

3. Ekonomikalıq teoriyanın` predmeti ne? 

1.  Ekonomikalıq teoriya qanday xızmetlerdi atqaradı? 

2.  Ekonomikalıq protsesslerdi u`yreniwde qollanılatug`ın tiykarg`ı metodlardı 

 sanap o`tin`? 

 

w 

– òåìà. %íäèðèñ 81ì îíû4 ò6ðëåðè 

q. %äèðèñ ïðîöåññè 81ì îíû4 òèéêàð2û ôàêòîðëàðû 

w. Íàòóðàë 81ì òîâàð 5íäèðèñè, îëàðäû4 5çãåøåëèêëåðè 

e. Òîâàð 81ì îíû4 31ñåéèòëåðè 

 

Ja`miyettin` du`zilisi qanday bolıwına qaramastan onın` ag`zaları o`z mu`ta`jliklerin qanaatlandırıwı 

sha`rt. Sebebi tirishilik etiw mu`ta`jliklerdin` qanaatlandırılıwın bildiredi. Olay bolsa mu`ta`jlik 

degenimiz neW 

Mu`ta`jlik - bul adamlardın` tirishilik etiwi ushın qanday tovarlarg`a ha`m xızmetlerge bolg`an 

za`ru`rliginin` jıyındısı. 

 

 

Turmısta mu`ta`jlikler og`ada ko`p, olar ekonomikalıq, sotsial, ma`deniy, siyasiy, fiziologiyalıq 

ha`m tag`ı basqalardan ibarat. Bulardın` ishinde sotsial - ekonomikalıq mu`ta`jlikler u`lken a`hmiyetke 

iye. Sebebi olardı qanaatlandırıw adam  ushın birinshi za`ru`rlik ha`m ol o`ndiristin` rawajlanıwın 

ta`miynleydi. Adamlar ma`deniyat, sanaat, siyasat ha`m basqada ja`miyetlik xızmetler menen 

shug`ıllanıwdan aldın olardın` birinshi da`rejeli mu`ta`jlikleri awqatlanıw, kiyiniw, baspanag`a (turaq 

jayg`a) iye bolıw, miynet etiw mu`ta`jlikleri ju`zege keliwi za`ru`r. 

Sotsial - ekonomikalıq mu`ta`jlik - adamlardın` jasawı, miynet etiwi ha`m belgili ekonomikalıq 

jag`daylarg`a iye bolıwı ushın tutınıwı za`ru`r bolg`an o`nimler ha`m xızmetlerdin` jıyındısı bolıp 

esaplanadı. Bul tek g`ana tirishilik mu`ta`jligi emes, al insannın` insan sıpatında rawajlanıwı ushın 

za`ru`r. Bul mu`ta`jlik o`ndirislik xızmetlerdi talap etedi.  

  Mu`ta`jlik en` da`slep jeke ta`rtipte boladı. Sebepli ha`r adamnın` qa`siyetine qaray mu`ta`jlik 

o`zgeshelenedi. Mu`ta`jlik adamnın` jasına, jınısına, miynetine (ka`sibine), diydine ha`m a`detine 

baylanıslı boladı. 

Mu`ta`jlik gruppalıq ta`rtiptede bolıwı mu`mkin. Ayırım mu`ta`jlikler jeke bolsada bir neshe 

adamnın` mu`ta`jligin qanaatlandıradı. Bunday jag`dayda gruppalıq mu`ta`jlik payda boladı. Bul ma`lim 

toparg`a birlesken adamlardın` ulıwmalıq mu`ta`jligi. Bug`an mısalı, sem ya ag`zalarının` mu`ta`jligi. Bul 

jerde ha`r bir sem ya ag`zasının` jeke mu`ta`jligi sem yanın` ulıwma mu`ta`jligi menen birlesedi. 

Barlıq tu`rdegi jeke ha`m gruppalıq mu`ta`jliklerdin` jıyındısı ulıwma ja`miyetlik mu`ta`jlikti 

keltirip shıg`aradı. Bul ja`miyettin` jasawı ushın za`ru`r. Mısalı, ta`biyiy resurslardı qorg`aw, ja`miyetti 

basqarıp turıw menen baylanıslı mu`ta`jlikler. 

Ja`miyettegi mu`ta`jlikler qaysı tu`rde bolıwına qaramastan; 

1. Ja`miyettin` ekonomikalıq rawajlanıwı da`rejesi; 

2. Ja`miyettin` sotsial - ekonomikalıq du`zilisi; 

3. Turmıs keshiriwdin` ta`biyiy - geografiyalıq jag`dayı; 

4. Tariyxıy - milliy da`stu`rler ha`m u`rip - a`detler menen baylanısıp ketdi. 

Egerde ma`mleket ekonomikalıq jaqtan to`men rawajlang`an bolsa, mu`ta`jliklerdin` shen`beri tar 

boladı, al ekonomika joqarı bolsa mu`ta`jlikler ha`r qıylı boladı. 

Mu`ta`jliklerdin` en` a`hmiyetli qa`siyeti onın` sub`ektivligi yag`nıy ha`r bir adamg`a o`zgesheligi 

esaplanadı. Mu`ta`jliklerdin` ha`r tu`rliligine baylanıslı bir adamnın` mu`ta`jligi basqasınıkine usamaydı, 

biraqta mu`ta`jlikte bir qatar belgiler bar. Sol belgilerge qaray olardı toparlarg`a bo`liw mu`mkin. Bunday 

bo`liwge mu`ta`jliktin` xarakteri, onın` nege qaratılg`anlıg`ı tiykar etip alınadı. Usı belgileri boyınsha 

mu`ta`jlikler u`shke bo`linedi. 

1. Materiallıq mu`ta`jlik. 

2. Sotsial - ma`deniy mu`ta`jlik. 

3. Miynet mu`ta`jligi. 

Materiallıq mu`ta`jlikler tirishilik etiwdin` birinshi sha`rti. Bunday mu`ta`jliklerge` awqatlanıw, 

kiyiniw, baspanag`a yie bolıw sıyaqlı mu`ta`jlikler kiredi. 

Sotsial - ma`deniy mu`ta`jlikler xızmetler ko`rinisine iye bolıp, olar bilim alıw, den sawlıqtı 

bekkemlew, ma`deniy da`rejeni joqarılatıw, ka`sipke iye bolıw sıyaqlı za`ru`rliklerden turadı. 

Miynet mu`ta`jligi adamnın` miynet etiw qa`biletinen kelip shıg`adı. 

Mu`ta`jliklerdin` bul u`sh toparı o`z-ara birlikte sotsial-ekonomikalıq mu`ta`jliklerdi an`latadı. 

Mu`ta`jliklerdin` sheksizligi. Mu`ta`jliklerdin` o`sip barıw nızamı 

Ja`miyet rawajlang`an sayın mu`ta`jlikler u`zliksiz tu`rde o`zgerip, rawajlanıp baradı. Sebebi 

mu`ta`jlikler sheksiz, olar toqtawsız jan`alanıp baradı. Bul protsess ulıwma ekonomikalıq nızamlılıq, ol 

ja`miyettin` ishki du`zilisinin` qanday bolıwına qaramastan rawajlanıwdın` barlıq basqıshlarında ha`reket 

etedi. Bul nızamg`a muwapıq ja`miyet ag`zalarının` mu`ta`jligi u`zliksiz o`sip baradı, yag`nıy 

mu`ta`jlikler mug`darı boyınsha o`sip, du`zilisi boyınsha jan`alanıp turadı, eski mu`ta`jlikler orınına 

jan`ası keledi. 

Mu`ta`jlikler tutınıwdın` ja`rdeminde ju`zege keledi. Sebebi tutınıw waqtında tovar ha`m 

xızmetlerdin` paydalılıg`ı  sınawdan o`tedi. Bunnan son` jan`a mu`ta`jlikler payda boladı. Olardı 

qanaatlandırıw ushın o`ndiris a`melge asırıladı. O`ndiris penen mu`ta`jlik bir-biri menen tıg`ız baylanısta 

rawajlanıp baradı. 

O`ndiriste jan`a o`nimler ha`m xızmetler do`retiliwi menen olarg`a mu`ta`jlik payda boladı. Eger 

elektron esaplaw mashinaları (EEM) islep shıg`arılmag`anda olarg`a mu`ta`jlik bolmas edi. Olardın` 

payda bolıwı, jan`a mu`ta`jlikti, EEMlerdin` jan`a tu`rlerine mu`ta`jlikti payda etti. Bul o`z gezeginde 

EEMler islep shıg`arıwdı ken`eyttiredi. 

 

 

Ulıwma ja`miyetlik ko`lemde mu`ta`jliklerdin` o`sip barıwı texnikalıq rawajlanıwg`a baylanıslı. Sol 

sebepli qol miynetine tiykarlang`an o`ndiriste mu`ta`jlik a`ste rawajlanadı. 

Rawajlang`an ja`miyette mu`ta`jliktin` milliy qa`siyetleri (belgileri) qısqarg`an halda onın` milletler 

aralıq belgileri rawajlanıp baradı. Bul tu`rli xalıqlardın` bir-birine ta`siri na`tijesinde a`melge asırıladı. 

Mısalı, kostyum Evropada payda bolg`an, biraqta og`an mu`ta`jlik ulıwma insanıylıq tu`s alg`an, ol jer 

ju`zindegi barlıq millet ha`m xalıqlardın` kiyimine aylang`an. 

Mu`ta`jliklerdin` o`sip barıwı to`mendegi to`rt jolda a`melge asırıladı. 

1. Mu`ta`jlik ken`eyip, mug`darı boyınsha o`sip baradı. 

2. Jan`a mu`ta`jlikler payda bolıp, mu`ta`jliktin` ishki du`zilisi o`zgeredi. Mısalı, 

videoapparaturalardın` payda bolıwı, u`yde qa`legen tamashanı ko`riw mu`ta`jligin payda etti. Bul 

teatrg`a bolg`an mu`ta`jlikti qısqarttı. 

3. Belgili mu`ta`jlikler toparının` shen`beri do`gereginde tu`rli mu`ta`jlikler salıstırmalı o`zgeredi. 

Bunda mu`ta`jlik ulıwma ta`rizde saqlanadı, biraqta onın` anıq ko`rinisleri ha`m formaları o`zgeredi. 

Mısalı, transport mu`ta`jligi saqlang`an halda, onın` anıq tu`rlerine mu`ta`jlik o`zgeredi. 

4. Bir mu`ta`jliktin` ekinshisi menen almastırılıwı. Bunday almasıw orınbasar mu`ta`jliklerdin` 

payda bolıwı menen ju`zege keledi. Bunday mu`ta`jlikler joqarı rawajlang`an ekonomikag`a ta`n. 

Mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıw quralları ha`m usılları 

Ja`miyettegi o`sip baratırg`an mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıwdın` tiykarg`ı ha`m birden-bir quralı 

o`ndiris esaplanadı. Biraqta o`nim ha`m xızmetlerdi do`retiwdin` o`zi mu`ta`jliklerdin` 

qanaatlandırılg`anlıg`ın bildirmeydi, olar tutınıwg`a jetip barg`anda g`ana mu`ta`jlikler qanaatlandırılıwı 

mu`mkin. 

Mu`ta`jliklerdin` o`sip barıwı menen olardı qanaatlandırıwshı qurallar da rawajlanadı. Biraq 

mu`ta`jlik sheksiz bolg`anı menen onı ta`miyinlew ushın kerekli o`ndiris resursları (ta`biyiy ha`m miynet 

resursları, texnika ha`m texnologiya) sheklengen. Sonlıqtan sheklengen resurslardan aqılg`a muwapıq 

paydalanıw sha`rt. 

O`sip baratırg`an mu`ta`jliktin` onı qanaatlandırıwshı qural menen baylanısı eki jaqlama boladı` 

1. Mu`ta`jliktin` mug`darının` artıp barıwı resurs birliginen ko`birek tutınıw buyımların alıwdı talap 

etedi. Ma`selen, 1 t. metalldan ko`birek bir tu`rde u`y-ruwzgershilik bwyımları islep shıg`arıladı. 

2. Mu`ta`jlik du`zilisinin` jan`alanıwı resurs birliginen ko`p tu`rdegi o`nim alıwdı talap etedi. 

Ma`selen. 3 t. paxtadan 20 emes, 30 tu`rdegi kiyim-kenshek islep shıg`arıladı. 

Resurslardın` sheklengenligin esapqa alıp, barlıq mu`ta`jliklerdi bir waqıttın` o`zinde qanaatlandırıp 

bolmaydı. Sonlıqtan o`ndiris imkaniyatına qaray otırıp, mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıwdın` optimal 

(mu`mkin bolg`an ha`m en` qolay) da`rejesin tan`lap alıw kerek. 

Mu`ta`jliklerdin` qanaatlandırılıwı tek g`ana na`tiyjeli o`ndiris penen sheklenbeydi. Bunın` ushın 

ekonomikanın` basqa ta`repleride bo`listiriw ha`m almasıw da jaqsı jolg`a qoyılıwı kerek. 

Ekonomikanın` rawajlanıwı menen mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıw usılları da o`zgerip baradı. 

Tariyxta bu`gingi ku`nge shekem jeke mu`ta`jlik eki usılda qanaatlandırılıp kelindi; 1) mu`ta`jlikti natural 

tutınıw arqalı qanaatlandırıw; 2) mu`ta`jlikti tovar tutınıw arqalı qanaatlandırıw. Birinshi usılda 

do`retilgen o`nimler islep shıg`arılg`an jerdin` o`zinde, onın` iyeleri ta`repinen tutınıladı. Bul usıl natural 

xojalıqqa ta`n. 

2-usılda tovarlardı satıp alıw arqalı mu`ta`jlik qanaatlandırıladı. Bul bazar ekonomikasına ta`n usıl. 

Mu`ta`jlikler jeke ta`rtipte ha`m birgelikte qanaatlandırılıwı mu`mkin. Bul mu`ta`jliktin` xarakterine 

ha`m onı qanaatlandırıwshı buyımlardı qa`siyetine baylanıslı. 

Ekonomikalıq xızmettin` mazmunı ha`m onın` tu`rleri 

Ha`r qanday o`ndiris ulıwma adamzatlıq ekonomikalıq xızmet bolıp, ol o`zine ta`n belgilerge iye. 

Ekonomikalıq xızmet degende tirishilikti ta`miyinlew usılları ha`m onın` a`sbaplarının` jıyındısı 

tu`siniledi. Onın` du`zilisine en` da`slep materiallıq ha`m materiallıq emes o`ndiris kiredi. Insan 

ekonomikalıq xızmettin` sub`ekti esaplanadı. Ha`r qanday ekonomikalıq xızmettin` tiykarg`ı maqseti 

turmıslıq mu`ta`jliklerdi ta`miyinlewden ibarat bolıp, onın` anıq ko`rinisi xojalıq ju`rgiziw esaplanadı. 

Ja`miyetlik rawajlanıwdın` da`slepki basqıshında ekonomikalıq xızmet sferası tek g`ana materiallıq 

baylıqlardı o`ndiriw menen sheklenip kelgen. Sebebi bul basqıshta ja`miyetlik miynet bo`liniwshiligi 

to`men boldı. Ja`miyettin` rawajlanıwı menen awıl xojalıg`ı ekonomikalıq xızmettin` tiykarg`ı tarawına 

aylandı. O`nermentshiliktin` awıl xojalıg`ınan bo`linip shıg`ıwı ekonomikalıq xızmettin` ja`ne bir tu`rin 

sawdanı payda etti. 

Miynet bo`liniwshiliginin` teren`lesiwi ha`m o`nimdarlıqtın` o`siwi ja`miyettin` qatlamlarg`a 

bo`liniwine ha`m ma`mlekettin` payda bolıwına alıp keldi. Na`tiyjede ilim ju`zege keldi. Bul jag`day 

ekonomikalıq xızmet tu`rlerin tag`ı da ko`beytti. 

 

 

Ha`zirgi waqıtta ekonomikalıq xızmettin` ha`r tu`rliligine baylanıslı o`ndiris materiallıq baylıqlardı 

o`ndiris sferasına (bularg`a, qurılıs, awıl xojalıg`ı, tog`ay xojalıg`ı, sanaat, baylanıs ha`m transporttın` 

ayırım tu`rleri h.t.b. kiredi) ha`m ha`r qıylı  xızmetlerdi ko`rsetiw (bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, 

xalıqqa turmıs jag`ınan xızmet ko`rsetiw h.t.b.) sferasına bo`linedi. Bul eki sfera arasında tıg`ız 

baylanıslar bar. 

Ekonomikalıq xızmet eki tu`rli bag`darg`a iykemlesken boladı. Olar` differentsiatsiya (bo`lekleniw, 

ajıralıw) ha`m integratsiya (jaqınlasıw, birlesip barıw). Mu`ta`jliklerdi qanaatlandırıw ushın miynet 

o`nimdarlıg`ı artıp barıwı kerek, onın` sha`rtlerinen biri miynet bo`liniwshiligi - miynettin` 

qa`niygelesiwi esaplanadı. Miynet bo`liniwshiligi ekonomikalıq xızmeti differentsiyatsiyalawg`a alıp 

keledi. 

Differentsiya ekonomikalıq xızmet tu`rlerin bir-birinen ajıratıwdı an`latsa, integratsiya og`an 

qarama-qarsı  xızmet tu`rlerin bir-birine birlestiredi. (Bul haqqında kitaptın` {jer ju`zlik xojalıq} 

bo`liminde tolıg`ıraq aytılg`an). Ekonomikalıq xızmettin` tiykarı o`ndiris protsessi esaplanadı.