Elektr zanjiri elektr energiyasi manbalari, qabul qilgichlari

---

6-variant

1.

Elektr zanjiri — elektr energiyasi manbalari, qabul qilgichlari

(iste molchilari) va ularni  bir-biriga tutashtiruvchi  o tkazgichlar 

(simlar) majmui. Elektr zanjiri tarkibiga ulabuzgichlar (viklyuchatel-

lar),  qayta ulagichlar  (pereklyuchatellar),  saqlagichlar,  himo-

yalash  va kommutatsiya (uzibulash)  apparatlari, o lchash va na-

zorat asboblari va boshqalar ham kiradi.  Elektr zanjiri yordamida 

elektr energiyasi (elektromagnit energiya yoki zanjirida elektr toki,

elektr yurituvchi kuch  EYUK, potensiallar farqi  mavjud  bo lgan 

boshqa tur energiya)  uzatiladi, tarqatiladi hamda  kuchlanishi pa-

saytiriladi yoki oshiriladi. Elekt energiyasi  manbalarida biror turda 

gi  energiya  (suv, issiklik va boshqalar ener giyasi) elektr  energi-

yasiga, qabul qil  gichlar (iste molchilar)da elektr ener giyasi issiq-

lik, mexanik va boshqalar tu| energiyaga aylantiriladi. Elektr zan-

jiri rejim" (ish maromi) barcha qismalardagi tok va kuchlanish qiymati-

ga bog liq bo ladi.  Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish o rta-

sidagi  munosabat  Kirxgof  qonunlari  bilan  tushuntiriladi  (qa-

rang Kirxgof koidalari). Elektr zanjiri o zgaruvchan va o zgarmas

tok  zanjirlariga bo linadi. Elektr zanjirining asosiy elementlari: re-

zistor,  induktivlik  g altagi,  elektr  kondensator  va  boshqalar.

2.

Superpozitsiya  yoki  ustma-ust   quyish usuli.  Bu usul ishlatil-

---

ganda zanjirning xar bir  shaxobchasidagi  tok  mustaqil   ravishda 

ishlovchi manbalar xosil qilgan toklarning algebraik yigindisi  sifatida

aniqlanadi.

Rasmda  keltirilgan sxemani  qurib chiqamiz. Zanjirda bitta  bi-

rinchi manba mavjud   bulganida zanjirdagi tok  quyidagicha aniqla-

nadi:

I1=E1/r0+R+r02

    Bu  tokning yunalishi YE1 EYUK ning yunalishi bilan bir  xil bu-

ladi.  Zanjirda bitta ikkinchi manba mavjud bulganida zanjirning  toki 

kuyidagicha    aniklanadi:

I1=E2/r0+R+r02

Bu  tokning yunalishi E2 EYUK ning yunalishi bilan bir xil buladi. 

Agar  manbalarning EYUK  lari bir xil yunalgan bulsa,  zanjirdagi 

umumiy    tok:

I=I1+I2=E1+E2/r0+R+r02

Agar  manbalarning EYUKlari karama-karshi yunalgan bulsa,

zanjirdagi  umumiy  tok:

I=I1-I2=E1-E2/r0+R+r02

Agar E≠   E2 bulsa, zanjirdagi umumiy tokning yunalishi katta 

EYUK  ning    yunalishi  bilan  bir  xil  buladi.

3.

    Bu  usulda o’zaro bog’liq bo’lmagan (mustaqil)  konturdan 

yagona  kontur toki o'tadi deb laraz qilinadi va shoxobchalar toki 

shu kontur   toklari orqali  aniqlanadi. Kontur toklar usuli — Kirx-

---

gofning 2 —  qonuniga asoslanadi. Tenglamalar shu kontur toklari-

ga nisbatan  tuziladi. Tenglamalar sistemasi yechilib, noma'lum kon-

tur  toklar, ular  orqali esa shoxobchalardagi haqiqiy toklar aniq-

lanadi. Shunday qilib,  kontur toklar usuli asosida tuzilgan tengla-

malarda noma'lumlar soni  o'zaro bog’liq bo'lmagan konturlar soni-

ga teng va zanjir bu usulda  hisoblanganda  Kirxgof tenglamalari 

usuliga  nisbatan  tenglamalar  soni    va ularni  yechishga sari   

bo'uladigan vaqt kam bo'ladi.  Kontur toklar usuli ko’pincha  murak-

kab  zanjirdagi  mustaqil    konturlar  soni tugunlar sonidan    kam 

bo'lganda qo'llaniladi.   Bu  konturlardan o'tadigan kontur toklar 

orqali shoxobchalardagi toklarni   aniqlash mumkin.  Faraz qilaylik, 

sxemaning chap konturida soat mili harakati   yo'nalishida , o’ngdagi 

konturda esa shu yo'nalishda I22 kontur  toklari o'tmoqda. Har bir 

kontur uchun  Kirxgofning 2 —qonuniga   asoslanib tenglamalar tu-

zamiz.  Runda R_<  qarshilikli shoxobchadan  ikkala  kontur toklar-

ning ayirmasi  (yoki yig'indisi) o’tishi mumkin.  Bunday  shoxobcha  yon-

dosh  shoxobcha  deyiladi.

      4.

Sinusoidal o‘zgaruvchan  elektr  yurituvchi  kuch  va toklar 

Elektr  energiyasini bir  turdan boshqa turga aylantirishning barcha 

fizikaviy jarayonlarini  amalga oshirish  hozirgi zamon elektrotexni-

kasi  barcha  sohalarining asosini  tashkil  etadi,  ya’ni elektr yuri-

tuvchi kuch (EYK), kuchlanish,  tok va elektromagnitli miqdorlarning 

vaqt bo‘yicha o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘zgaruvchan tok vaqt 

---

bo‘yicha,  ma’lum qonun  bo‘yicha  o‘zgaradi,  ya’ni  tokning miqdori 

vaqtning funksiyasidir. Shunday qilib,  vaqt o‘tishi  bilan  miqdori va 

yo‘nalishi  o‘zgaradigan  tokka  o‘zgaruvchan  tok  deb  aytiladi. 

O‘zgaruvchan  tokni  uch  turga  bo‘lish  mumkin:

     Miqdori o‘zgaruvchan, ammo  yo‘nalishi  o‘zgarmas  (pul-

satsiyalanuchi)  tok 

Miqdori  va  yo‘nalishi  o‘zgaruvchan  tok 

Davriy  o‘zgaruvchan  tok     

5.

Bu deyarli  barcha sinus to'lqinlari va tebranishlarni hosil qilish 

mexanizmi. Biz  eshitadigan  tovushlarning aksariyati, masalan, me-

tall, shisha yoki yog'ochdan yasalgan qattiq  narsalar  urilganda, 

ob'ektdagi qisqa tebranishlar paydo bo'ladi. Yorug'lik va boshqa qis-

qa to'lqinli elektromagnit nurlanish atom miqyosidagi  rezonans nati-

jasida  hosil bo'ladi, masalan, atomlardagi elektronlar. Ushbu hodi-

saning foydali xususiyatlarini qo'llash  mumkin bo'lgan boshqa  shart-

lar:

Zamonaviy  soatlarning vaqtni  saqlash mexanizmlari, mexanik 

soatlarda  muvozanat g'ildiragi  va  soatlarda  kvarts  kristalla-

ri.Fendi ko'rfazining to'lqinli munosabati.Musiqiy asboblarning akustik 

rezonanslari va odamning ovoz trakti.Musiqiy to'g'ri ohang ta'siri-

da  billur oynani yo'q  qilish.Shisha  buyum  (shisha,  shisha,  vaza) 

yasash  kabi ishqalanadigan  idiofonlar, barmog'ingizning uchi  bilan 

---

chekka atrofida  ishqalanganda tebranadi.Radiochastotalarni tan-

lab qabul  qilishga imkon beradigan radiostansiyalar  va televizor-

larda sozlangan sxemalarning elektr reaktsiyasi.Lazerli bo'shliqda

optik rezonans orqali izchil nurni yaratish.Quyosh tizimining gaz gi-

gantlarining ba'zi yo'ldoshlari  tomonidan  orbital reaktsiya ko'rsa-

tildi.