Elektronik sxemalar
Download 136 Kb. Pdf ko'rish
|
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI Yu.A. IBRAGIMOV, Z.S. YAKUBOVA CHIZMALARNI O‘QISH VA ELEKTRONIK SXEMALAR Kasb-hunar kollejlari uchun o ‘quv q o ‘llanma Toshkent - «ILM ZIYO» - 2016 UO‘K 744.4(075) KBK 30.11 I14 Oliy va o ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan. Mazkur o‘quv qo‘llanma elektron texnikalarni sozlash va o‘rnatish texnologi mutaxassisligida o‘qiyotgan o‘quvchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda geometrik va proyeksion chizmachilik, mashinasozlik chizmachiligi, sxemalarni chizishning umumiy qoidalari, radio detallarning chizmalari, yig‘ish chizmalariga doir tushunchalar berilgan. Taqrizchilar: Q. G‘OZIYEV — Farg‘ona davlat universiteti o‘quv ishlari bo‘yicha prorektori; M. BOBOQULOVA, N. DAVLA- TOV — Farg‘ona transport va xizmat ko‘rsatish kasb-hunar kolleji o‘qituvchilari. ISBN 978-9943-16-210-5 © Yu. Ibragimov va boshq., 2016-y. © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2016-y. KIRISH Ilm -texnika taraqqiyoti insoniyat faoliyatining hamma soha- larini o ‘sib kelayotgan yosh avlod idrok qilishi, m a’lum otni qabul qilib, uni qayta ishlab, grafikaviy vositalar bilan uzatish qobiliyatiga ega b o ‘lishga katta talablar qo‘ymoqda. Shuning uchun ham o ‘quvchilardagi asosiy grafik bilim lar va malakalarning shakllanish samaradorligini o ‘rganish g ‘oyat m uhim masalalardan biridir. O ‘quvchilarda grafikaviy bilim , malaka va uquvlarni tarkib toptirish va kasb-hunar kollejida o ‘quvchilarning grafikaviy tayyorgarlik istiqbollari bilan b og‘liq masalani ilm iy asoslash obyektiv haqiqatning muhim xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi. Odatda, har qanday predmet faoliyatining xususiyatiga inson faoliyatining sharoitlari bilan m uvofiqlash nuqtayi nazaridan qaraladi. Ishlab chiqarish funksiyalarining ko‘pchilik qismi mashi- nalarga yuklanishi natijasida m ehnat jarayonining ijrochilik qismlarini tashkil etuvchi harakatlantiruvchi operatsiyalar bir- muncha soddalashib bormoqda. Hozirgi zam on ishlab chiqarish sharoitida inson mehnatining xarakterli xususiyatlaridan biri, uning texnik obyekt va texnologik jarayonlarni boshqarishdagi vositachiligi bilan ifodalanmoqda. Ishlab chiqarishning qator tarmoqlarida (kimyo, metallurgiya, energetika va boshqa) insonning m uloqoti real obyektlar bilan b o ‘lmay, balki real o ‘tib boruvchi hodisa va jarayonlarning o ‘rnini bosuvchi sxemalashtirilgan boshqaruv pultlari bilan olib boriladi. Chizma- larsiz biror buyum ni yoki uning detallarini, qurilish ishlarini aniq bajarib bo‘lmaydi. 3 1 - b o ‘lim. C H IZM A L A R N I BA JA R ISH D A G I U M U M IY Q O IDALAR 1.1. Chizmalarni o ‘qish Fan-texnika jadal rivojlanayotgan hozirgi davrda texnika taraqqiyotini chizm alarsiz tasavvur qilib b o ‘lm aydi. C hizm a buyumning tekislikdagi yetarli ko‘rinishiga ega b o ‘lgan tasviridir. Jismning shaklini va o ‘lchamlarini ko‘rsatadigan tekislikdagi tasvir chizma deyiladi. Chizmalarsiz biror buyumni yoki uning detallarini, qurilish ishlarini aniq bajarib b o ‘lmaydi. «Muhandislik grafikasi» fani texnikaviy chizmalarni to ‘g ‘ri tuzish usullarini o ‘rgatadi. Chiz- machilik fan va texnikaning «texnikaviy tili» hisoblanib, u barcha konstruktorlar, m uhandis-texnik xodimlar, sanoat, qurilish va qishloq x o ‘jaligi sohasida ishlovchi mutaxassis va ishchilar uchun yagonadir. Chizmalarni tuza bilish va o ‘qiy olish tasvirlar yasash usulini, turli pozitsion, metrik masalalar yechishni va chizma geometriya ham da texnikaviy ch izm ach ilik d a qabul qilingan bir qator shartliliklarni bilishga asoslanadi. Fazoviy tasavvur deganda insonning ayrim jismlar shakli, o ‘lchamlari proporsiyasini, rangni, sirt fakturasini va turli buyumlarning, jumladan, bino, inshoot va mashinalarning ayrim sifatlarini fikran ko‘z oldiga keltirish xusu- siyati tushuniladi. Texnik chizmachilik — chizma geometriya va proyeksion chiz- machilik nazariyalariga asoslanadi. Mashinasozlik chizmalarida proyeksiyalar o ‘qi, bog‘lanish chiziqlari b o ‘lmaydi va ko‘rinmas konturlarni ifodalovchi shtrix chiziqlar juda kam b o ‘ladi. M ashi n asozlik chizm alarida buyum tasviridan tashqari, buyum ni tayyorlash (yasash) uchun zarur b o ‘ladigan hamma m a’lumotlar, masalan, o ‘lcham lari, texnikaviy talablar, sirtlarning g ‘adir- budurligi va boshqalar ham beriladi. Texnik chizmachilikni o ‘rganishdan asosiy maqsad — chiz- malarda q o‘llaniladigan soddalashtirishlar bilan to ‘la tanishib 4 chiqish, mashina detallarining ish chizmalarini va yig‘ish chiz- malarini tuzish va o ‘qishga o ‘rganishdir. Shu bilan bir vaqtda chizmalarni tuzishga oid standartlarni o ‘rganish va mashinasozlikda k o‘p ishlatiladigan standart detallar bilan tanishib chiqish za- rurdir. M am lakatimizda ishlab chiqariladigan barcha mahsulotlar- ning sifatini yaxshilash, ularning ma’lum o ‘lcham va sifatga ega b o‘li- sh in i ta ’m inlash m aqsadida D avlat standartlari belgilangan (qisqacha ГОСТ). Bundan tashqari, standartlarning quyidagi turlari mavjud: 1. OCT — xalq x o ‘jaligi tarmoqlari standarti. 2. PCT — respublika standartlari. 3. C T n — korxona standartlari. Standartlar texnika taraqqiyotining o ‘sishida, ijtimoiy mehnat unumi va xalqning turmush farovonligi yuksalishida, mahsulotlar sifatini yaxshilashda, davlatlar o ‘rtasidagi ham do‘stlikni yanada mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega. U barcha korxonalar, loyihalash tashkilotlari va o ‘quv yurtlari uchun qonun hisoblanadi. 1926-yildan boshlab barcha korxonalar mahsulotlarini standart- lashtirish maqsadida muhandislik grafikasi kursiga standartlar tatbiq qilingan. 1928-yilning oxirida birinchi marta m ashinasozlik chizmalari qoida va normalarining yagona sistemasi ishlab chiqildi va nashr qilindi. Chizmalar uchun davlat standarti OCT 350-358. Shu vaqtdan boshlab barcha standartlar ustida ishlash to ‘xtamay davom etmoqda. 1934, 1939, 1946, 1952, 1959, 1965, 1966 va 1968-yillarda chiz malar standarti qayta ko‘rib chiqildi. Standartlarning muhandislik grafikasiga tatbiq qilinishi chizmalarga bir xil talablar q o‘yilishiga imkon yaratdi. Standartlar chizmalar chizishni tezlatish, o ‘qilishini osonlash- tirish, yangiliklar kiritish, konstruktorlarning takliflarini kiritish maqsadida o ‘zgartirib boriladi. 1971-yilda konstruktorlik hujjat- larining yagona sistemasi (ECKД) joriy qilindi. Standartlar barcha loyihalash tashkilotlari, sanoat va qurilish korxonalari hamda o ‘quv yurtlari uchun majburiy b o ‘lib, uni buzish va unga amal qilmaslik qat’iy man etiladi. 5 O ‘ZBEKISTON DAVLAT STANDARTI O ‘zDST 2.001:2003 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING KONSTRUKTORLIK HUJJATLARI YAGONA TIZIMI (O‘Z KHYT) ASOSIY QOIDALARI Kiritish sanasi 17.11.2003 Quyida ushbu standart tashkil topgan b o ‘limlarni qayd qilib, shulardan ba’zi birlari bilan tanishtiriladi. 1. Tatbiq qilish sohasi. 2. M e’yoriy hujjatlarga havolalar. 3. Aniq- lashlar. 4. Belgilash va qisqartirishlar. 5. Asosiy qoidalar. 6. Struk- tura, tarkib va O ‘zKHYT standartlarining klassifikatsiyasi. 1. Tatbiq qilish sohasi Ushbu standart O‘zbekiston Respublikasining konstruktorlik hujjatlari yagona tizimi (O ‘zKHYT) kompleksiga kiruvchi klassi- fikatsion guruh va standartlar tarkibini b elgilovch i um um iy qoidalarni o ‘rnatadi. O‘zKHYT standartlarining talablarini bajarish konstruktorlik hujjatlarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanayotgan barcha iqtisodiy soha va x o ‘jalik bilan shug‘ullanuvchi shaxslar uchun majburiydir. Standart talablari Mudofaa vazirligi buyurtmasi b o ‘yicha ishlab chiqariladigan konstruktorlik hujjatlarining barcha ko‘rinishlariga ta ’sir etmaydi. 2. M e’yoriy hujjatlarga havolalar Ushbu standartda quyidagi standartlarga havolalar qilingan: • O‘zbekiston davlat standartlashtirish tizimi O‘zD St 1.4:1998. • M e’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash tartibi. • O‘zbekiston davlat standartlashtirish tizimi O ‘zD St 1.10:1998. • Asosiy terminlar va ta’riflar. Struktura, tarkib va O ‘z K H Y T standartlarining klassifikatsiyasi. O‘zKHYTga kiruvchi standartlarning tarkibi o ‘rnatilgan tartibda «O‘zstandart» agentligi tomonidan belgilanadi. 6 O ‘zKHYTga kiruvchi standartlarning um umiy tarkibi 10 ta klassifikatsion guruhlarga b o ‘linadi (1-jadval). 1-jadval Klassifikatsion guruhlarning tarkibi Guruh lar shifri Standartlar bo‘limi Standart guruhlarning nomlari 1. O‘zDSt 2.001 Asosiy qoidalar 2. O‘zDSt 2.100 dan O‘zDSt 2.199 gacha Umumiy qoidalar 3. O‘zDSt 2.201 dan O‘zDSt 2.299 gacha Konstruktorlik hujjatlarida buyumlar klassifikatsiyasi va belgilari 4. O‘zDSt 2.301 dan O‘zDSt 2.399 gacha Chizmalarni chizish bo‘yicha umumiy qoidalar 5. O‘zDSt 2.401 dan O‘zDSt 2.499 gacha Mashinasozlikva asbobsozlik chizmalarini bajarish qoidalari 6. O‘zDSt 2.501 dan O‘zDSt 2.599 gacha Konstruktorlik hujjatlarini hisobga olish, saqlash, dublikatlarini olish, o‘zgarishlar kiritish qoidalari 7. O‘zDSt 2.601 dan O‘zDSt 2.699 gacha Ekspluatatsion va ta’mirlash hujjatlarini bajarish qoidalari 8. O‘zDSt 2.701 dan O‘zDSt 2.799 gacha Sxemalarni bajarish qoidalari va sxemalarda qo‘llaniladigan grafik belgilar 9. O‘zDSt 2.801 dan O‘zDSt 2.899 gacha Qurilish va kemasozlik hujjatlarini bajarish qoidalari 10 O‘zDSt 2.901 dan O‘zDSt 2.999 gacha Qolgan standartlar Birinchi guruhga (tartib raqamlarining ortib borishiga qarab) bir qancha klassifikatsion guruhlar uchun tartib o ‘rnatishni talab qiluvchi standartlar kiradi. O ‘zKHYT standartlarining belgilanishi klassifikatsion tamoyil asosida b o ‘ladi. O ‘zD St standart raqami O‘zKHYT standartlar 7 klassiga berilgan 2 raqam bilan tuzila boshlanadi; standartlarning klassifikatsion guruhini belgilovchi nuqtadan keyin bitta raqam; ushbu guruhdagi ikki raqamli tartib nomeri va ikki nuqtadan keyin ro‘yxatga olingan yilini ko‘rsatuvchi to ‘rtta raqam qo‘yiladi. O ‘zK H Y T stand artin in g b e lg ila n ish ig a m iso l (O ‘z D S t 2.001:2003): • O‘zD S t — O ‘zbekiston davlati standartining belgisi (in- deksi); • 2. — O‘zKHYT standartining klassi; • 0 — standart guruhining klassifikatsiya shifri; • 01 — guruhdagi standartning tartib raqami; • : 2003 — Standart ro‘yxatga olingan yili. O‘zKHYTning standartlari to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar O‘zD St 1.4.ga mos keladigan o ‘rnatilgan tartibda «O‘zstandart» agent- ligining axborotlarida chop etib boriladi. I z o h : M D H (Mustaqil Davlatlar H am do‘stligi) mamla- katlarining standartlashtirish, metrologiya va sertifkatlashtirish sohasida kelishib olingan siyosat o‘tkazish haqidagi bitimga h a m d a V a zirla r M a h k a m a sin in g 1 9 9 2 -y il 2 -m a rtd a g i « O ‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish b o ‘yicha ish- larni tashkil qilish to ‘g ‘risida»gi 93-qaroriga binoan Г О С Т MDHning davlatlararo standartlari sifatida amal qilmoqda. Shu bois, ushbu kitobda, O ‘zD St k o ‘rsatilmagan jo yd a Г О С Т berilishi mumkin. KONSTRUKTORLIKHUJJATLARINING TURLARI Konstruktorlik hujjatlari deb grafikaviy (masalan, chizm a, sxema) va m atnli (masalan, spetsifikatsiya, texnikaviy shart- sharoitlar) hujjatlarga aytiladi. Bu hujjatlar ayrim yoki yig‘ilgan holda buyumning tarkibi va tuzilishi, uni tuzish yoki tayyorlash, shuningdek, nazorat qilish, qabul qilish, ishlatish va ta’mirlash uchun zarur m a’lumotlarni o ‘z ichiga oladi. 8 ГОСТ 2. 102-68 da sanoatning hamma tarmoqlari buyumlari- dagi konstruktorlik hujjatlar mazmuniga qarab quyidagicha nomlar bilan aytiladi: 1. D etal chizmasi — detalning tasviri va detalni tayyorlash hamda nazorat qilish uchun zarur b o ‘lgan boshqa m a’lumotlarni o ‘z ichiga olgan hujjat. 2. Yig‘ish chizmasi — yig‘ma birlikning tasviri va bu birlikni yig‘ish (tayyorlash) hamda nazorat qilish uchun boshqa ma’lumotlarni o ‘z ichiga olgan hujjat, shuningdek, y ig ‘ish chizm alari qatoriga gidromontaj, pnevmomontajva elektromontaj chizmalari ham kiritiladi. 3. Umumiy k o ‘rinish chizmasi — buyumning konstruksiyasini, uning asosiy tarkibiy qismlarining o ‘zaro bog‘lanishini va buyum ning ishlash prinsipini aniqlovchi hujjat. 4. Gabarit chizma — buyumning kontur (soddalashtirilgan) tasviri va uning gabarit o ‘rnatish va biriktirish o ‘lchamlari keltirilgan hujjat. 5. Montaj chizmasi — buyumning kontur (soddalashtirilgan) tasviri, shuningdek, uning ishlash joyiga o ‘rnatish (montaj qilish) uchun zarur m a’lumotlarga ega b o ‘lgan hujjat. Montaj tuzilgan fundament chizmalari ham kiritiladi. 6. Sxema — buyumning tarkibiy qismlari va ularning o ‘zaro bog‘lanishi shartli ta’sir yoki belgi ko‘rinishida ifodalangan hujjat. 7. Spetsifikatsiya — yig‘ma birlik, komplekt tarkibini aniqlovchi hujjat. 8. Jadval — vazifasiga qarab tegishli m a’lumotlarni o ‘z ichiga olgan hujjat. Masalan, jadvallar bir-biridan faqat o ‘lchamlari, materiallarning markasi, qoplamasi va shunga o ‘xshashlar bilan farq qiladigan detallar uchun tuziladi. Konstruktorlik hujjatlari ishlab chiqarilishiga qarab loyiha va ish hujjatlariga b o ‘linadi. Loyiha hujjatlariga — texnikaviy takliflar, eskizlar va loyihalar kiradi. Ish hujjatlariga — buyumlar va ularning tarkibiy qismlari ishlab chiqarish, nazorat qilish, ishlatish va ta ’mirlash uchun zarur b o ‘lgan ish hujjatlari kiradi. Konstruktorlik hujjatlarini bajarilishi va xarakterligiga qarab ular ГОСТ 2. 102-68 ga muvofiq quyidagi turlarga b o ‘linadi: 1. Originallar — istalgan materiallardan bajarilgan hujjatlar, ular asl nusxalari tayyorlash uchun m o ‘ljallangan b o ‘ladi. 9 2. Asl nusxalar — ko‘plab nusxa ko‘chirish imkonini beradigan materialdan bajarilgan va m as’ul shaxslarning asl imzolari bilan rasmiylashtirilgan hujjat, asl nusxa sifatida original fotonusxa yoki bosmaxonada nashr qilingan va hujjatni chiqarish uchun m as’u- liyatli shaxslarning asl imzolari bilan rasmiylashtirilgan hujjatlardan foydalanishga y o ‘l qo‘yiladi. 3. Dublikat — asl nusxalardan olingan nusxalar, ular asl nusxalar bilan bir xillikni saqlab asl nusxalarni qayta tiklash va nusxalar ko‘chirish imkonini beradigan istalgan materialda bajarilgan hujjat. 4. Nusxalar — asl nusxa (yoki dublikat) bilan bir xillikni saq- lab bajarilgan hujjat b o‘lib, buyumni loyihalashda, ishlab chiqarishda ishlatish va ta’mirlashda bevosita foydalanish uchun m o‘ljallaniladi. Ishlab chiqarishda bir marta foydalanish uchun m o ‘ljallangan hujjatlarni konstruktorlik eskiz hujjatlari k o ‘rinishida bajarish mumkin. Asosiy va yordamchi ishlab chiqarish detallari chizmasi, saqlash usullarini va O ‘z KHYT standartlari talablariga rioya qilib o ‘zgartirishlar kiritishni nazarda tutgan holda bajarishi lozim. 1.2. Chizma qog‘ozi. Chiziq turlari Chizma qog‘ozi. Chizma qog‘ozi yuqori sifatli (B rusumli) qog‘ozga va oddiy (0 rusumli) qog‘ozga b o ‘linadi. O‘quv yurtlarida ko‘pincha list ko‘rinishida ishlab chiqarilgan oddiy chizma qog‘oz ishlatiladi. 1m2 qog‘ozning og‘irligi 160 dan 200 g.gacha keladi. Chizma listlarining formatlari, ramka o ‘lchamlari, asosiy yozuv- lar (burchak shtamplar). Chizmalarning ma’lum tartibda saqlanishini hisobga olgan holda ularni ixtiyoriy kattalikdagi qog‘ozga chiz- masdan, aniq o ‘lchamga ega b o ‘lgan asosiy formatlarga chiziladi. Asosiy va qo‘shimcha formatlar b o‘lib, ularning o ‘lchamlari O‘zD St 2.301-96 ga asosan olinadi. Tomonlari 1189x841 mm, yuzasi 1 m2.ga teng format asosiy format deyiladi. Chizma listlarining formati ingichka chiziq bilan chizilgan tashqi ramka b o ‘yicha aniqlanadi. N usxa k o‘chirish (kopirovka)da kalka deb ataladigan tiniq qog‘oz ishlatiladi. Natural qog‘oz kalka (rO C T 892-47) 40 va 100 m uzunlikda, 840 yoki 630 m m kenglikda o ‘ram k o‘rinishda chiqariladi. Ayrim qimmatbaho chizmalarni bajarishda (masalan, topografiyada) batistdan qilingan polotno kalka ishlatiladi. 10 Chizma kalkaga tush bilan chiziladi. Keyingi vaqtlarda tiniq chizm a qog‘oz (rO C T 1111-53) k o‘proq ishlatilmoqda; u oddiy qog‘oz va kalka o ‘rnini bosadi. Bu qog‘oz 20 va 40 m uzunlikda, 870, 640 va 435 m m kenglikda o ‘ram shaklida yoki har xil (870x640 mm, 640 va 435 m m va boshq.) o ‘lchamli list shaklida chiqariladi. M illim etre qog‘oz (rO C T 334-56) hisob grafik ishlarida, shuningdek, topografik va muhandislik-qurilish chizmachiligida ishlatiladi. U uzunligi 10, 20 va 40 m, kengligi 840 m m b o ‘lgan o ‘ram yoki har xil o ‘lchamli list shaklida chiqariladi. Qog‘oz pichoq yoki xavfsiz ustaraning tig‘i bilan qirqiladi. Dastlab qog‘ozning qirqilishi zarur b o ‘lgan joydan buklash va keyin qirqish kerak. Agar pichoq yoki tig‘i yotiq ushlansa va listning bukilgan joyi stol chekkasidan biroz chiqib tursa, qog‘oz osongina qirqiladi. Chizmaformatlari. Chizmani ixtiyoriy o ‘lchamda olingan qog‘ozda chizish yaramaydi. Qog‘oz n oo‘rin sarf b o‘lmasligi va chizmalarni saqlash qulay b o‘lishligi uchun O‘zD St 2.304-68 da chizmalarni standart o ‘lchamdagi qog‘ozga chizishni talab etadi. Tomonlari 1189x841 mm, yuzasi 1 m2.ga teng format asosiy format deyiladi. Chizmalar qanday (original, kopiya, dublikat, chizmaning asli, ko‘chirilgan nusxa, ikkinchi nusxa, kalkadagi chizma) b o ‘- lishidan qat’i nazar, ular chiziladigan formatlar yuqorida ko‘r- satilgan rO C T talabiga binoan bajariladi. Chizma listlarining formati Download 136 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|