Fanni o‘qitish va maqsadlari. O‘lchash, Baholash Reja

---

1 – MA’RUZA 

 

Fanni o‘qitish va maqsadlari. O‘lchash, Baholash 

Reja: 

1.  Fanning  texnika  va  boshqa  tabiiy  fanlar  bilan  aloqasi  va  bu  fanlar  rivojidagi 

ahamiyati. 

2. Mexanika harakat. Fizik modellar: moddiy nuqta (zarra yoki korpuskulyar), moddiy 

nuqtalar  tizimi,  absolyut  qattiq  jism,  yaxlit  muhit.Modda,  maydon  va  fizik  vakuum 

tushunchalari. 

3. Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati. Burchakli tezlik va tezlanish  vektorlari. 

4.  Egri  chiziqli  harakatda  tezlik  va  tezlanish.  Normal,  urinma(tangensial)  va  to‘la 

tezlanish.  Aylanma  va  ilgarilanma  harakatning  kinematik  xarakteristikalari  orasidagi 

bog‘lanish. 

   Tayanch  iboralar:  fizikaviy  qonunlar,  sanoq  tizimi,  sanoq  nuqtasi,  moddiy  nuqta, 

fizik kattaliklar: siljish, uzunlik, vaqt, harorat, massa, molyar massa, tok kuchi, yorug’lik 

kuchi,  burchak  kattaligi,  (tekislikda  va  fazoda) 

tezlik,  tezlanish,  ilgarilanma  harakat,  tekis  harakat 

va o’zgaruvchan harakat.  

    Ko’rgazmali qurollar: mavzuga oid slaydlar, 

plakatlar  va  komp’yuter  texnikasi,  fizik  kattaliklar 

va  ularning  o’lchov  birliklari  animatsion  dasturlar 

majmuasi,  tekis  harakatning  animatsion  dasturi, 

sanoq  tizimida  moddiy  nuqta  koordinatalarini 

aniqlashdagi animatsion dastur.  

Mavzuning borishi 

     Fizika  fani  va  uning  tarkibiy  qismlari. 

Fizika  fanining  mutaxasislik  bilan  o’zaro 

bog’liqligi..  Fizika,  tabiat  qonunlarni  o’rganuvchi  fan.  Fizika  fanining  so'ngi  yutuqlari 

boshqa tabiiy va amaliy fanlarning yanada rivojlanishi uchun zarur bo'lgan yangi o'lchov 

asboblari texnik qurilmalar va ular asosida yangi ilmiy tadqiqot usullarini yaratishga imkon 

bermoqda.  Juda  yuqori  bosim,  yuqori  vakuum,  yuqori  chastottali  elektromagnit  maydon, 

ultratovush, lazer nurlari ta'sirlari sharoitlarida hamda koinot vaznsizlik holati sharoitlarida, 

kimyo, biologiya, geologiya sohalarida, meditsina va amaliy texnik fanlar sohasida yangi 

ilmiy  izlanishlar  olib  bormoqda.  Fizikaning  barcha  tabiiy  fanlar  bilan  chambarchas 

bog’lanishi  oqibatida  qo'shimcha  fanlar:  astrofizika,  biofizika,  fizik-kimyo,  geofizikalar 

hosil  bo'lmoqda.  Akademik  S.I.Vavilov  iborasi  bilan  aytilganda  "Fizikaning  tomirlari 

astronomiya,  geologiya,  kimyo,  biologiya  va  boshqa  fanlar  ichiga  juda  chuqur  kirib 

bormoqda".  

      Fizikada, hodisalarni tabiiy sharoitlarda o'rgatish - kuzatish deb, hodisalarni sun'iy 

ya'ni laboratoriya sharoitida amalga oshirishni esa eksperiment deb atash odat bo'lib qolgan. 

Eksperiment kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklariga ega: a) vaqtni tejash mumkin.  

b) qulay sharoitlar yaratish mumkin.  

     Tajribalarda  yig’ilgan  axborotlar  hodisani  tushuntirish  uchun  gipotezalar  (ilmiy 

faraz)  yaratishga  xizmat  qiladi.  Gipotezani  yuzaga  keltiruvchi  natijalar  tajribalarda 

tasdiqlanmasa, bunday gipoteza sinovdan o'tmagan, ya'ni xato gipoteza deb hisoblanadi.  

     Aksincha,  gipotezadan  kelib  chiquvchi  natijalar  tajribalarda  tasdiqlansa  gipoteza 

fizik nazariyaga aylanadi.  

---

     Fizika  nazariya  biror  sohadagi  bir  qator  hodisalarni,  ularning  mexanizmi  va 

qonuniyatlarini tushuntira olishi kerak. Bundan tashqari fizik qonuniyat qayd qilinsa yangi 

hodisalarni oldindan aytib bera oladi.  

     Shuni qayd qilish lozimki, nazariyalar ham vaqt o'tishi bilan rivojlantiriladi. Demak, 

fizik  nazariyalarning  yaratilishi  va  sinalishi  tajribalar  bilan  boshlanadi,  tajribalar  bilan 

isbotlanadi  va  rivojtiriladi.  O'rta  Osiyolik  Farobiy,  al-Xorazimiy,  Beruniy  kabi  olimlar 

ijodida  tabiatshunoslik  fanlari  muhim  o'rin  tutgan.  Jumladan  X-XI  asrlarda  yashab  ijod 

qilingan Abu Rayxon Beruniy, Ibn Sino bilan bo'lgan yozishmalarda jismlarning harakati, 

yer  geofizikasi,  gidrostatika  solishtirma  og’irlik,  issiqlik  o'tkazuvchanlik,  jismlarning 

issiqlikdan  kengayishi  sovuqlikda  torayishi,  elektrlanish  va  magnitlanish  xususiyatlari, 

atmosferadagi  fizik  hodisalar,  yorug’lik  nurining  qaytish  va  sinish  qonuniyatlari,  linzada 

nurning yo'li va vakuumning mavjudligi hamda moddalarning atom tuzilishi kabi sohalarda 

qimmatli fikrlarni yozib qoldirib, ba'zilarini tajriba asosida izohlab bergan.  

     Fizikaning texnikaning rivojlanishi o'zaro chambarchas bog’liq. Fizik kashfiyotlar 

texnikada fizik qonuniyatlar zamirida ko'riladi.  

Masalan: 

1) Elektromagnit to'lqinlarni tarqatish va qayd qlish radiotexnikada hayot bag’ishladi.  

2)  neytronlar  va  ular  ta'sirida  og’ir  yadrolar  bo'linishning  ixtiro  qilishida  yadroviy 

energetika asos soldi.  

    Hozirgi  vaqtdagi  yadroviy  tadqiqotlarni  zamonaviy  texnik  taraqqiyotini  o'zida 

mujassamlashtirgan  qurilmalarsiz  (yadroviy  reaktor,  sinxrofazotron  yarim  o'tkazgichli 

mikrosxemalar,  komp’yuterlar)  tasavvur  qilib  bo'lmaydi.  Hozirgi  zamon  energetikasi, 

radiotexnika,  elektrotexnika,  avtomatika  va  boshqa  har  bir  texnikaviy  sohani  zamonaviy 

komp’yuterlashgan sohani fizikasiz tasavvur etish qiyin. Fizika va texnika yutuqlari atom 

energiyasidan  tinchlik  maqsadlarida  foydalanish,  xalq  xo'jaligining  ishlab  chiqarish 

sohalarini avtomatlashtirish, qudratli harbiy texnika bazasini yaratish imkoniyatlarini berdi. 

Demak,  fan  texnika  taraqqiyoti  bilan  baravar  qadam  tashlaydigan  har  bir  muxandis 

fizikasining asosiy qonuniyatlariga oid bilimlarni egalashi shart.          

    Fizika nurining umumiy tuzilishi. Birliklar tizimi. SI birliklar tizimida asosiy fizik 

kattaliklarning birliklari. Fizika kursini umumiy tuzilishi quyidagicha: 

1.Mexanika.                                                                                                                  

2.Molekulyar fizika va termodinamika.  

3.Elekt va magnetizm.  

4.Tebranishlar va to'lqinlar.   

5.Optika.  

6.Atom va yadro fizikasi elementlari.  

     Fizika  qoidasi  yoki  jismning  o'lchash  hamda  hisoblash  mumkin  bo'lgan 

xarakteristikasi fizik kattalik deyiladi. Fizik kattaliklarni o'lchash deganda, shu kattalik bilan 

bir  xil  bo'lgan  va  bir  birlik  qilib  olingan  fizik  kattalik  bilan  taqqoslash  tushuniladi. Fizik 

kattaliklarning  ba'zilari  to’g’ridan  -  to'g’ri  o'lchansa,  ba'zilarini  ularning  o'zaro  analitik 

bog’lanish ifodasini hisoblab topiladi. Fizik kattaliklarni o'lchash uchun birliklar sistemasi 

tuziladi. Birliklar sistemasini tuzish uchun esa bir – biriga bog’liq bo'lmagan bir necha fizik 

kattaliklarni va ularning birliklarini asosiy kattaliklar bilan qonuniy bog’lanish ifodasidan 

hosil qilinadi. Bunday kattaliklar hosilaviy birliklar deyiladi. Asosiy birliklarning to'plami 

birliklar  sistemasi  deyiladi.  1960  yildan  boshlab  Yer  yuzasidagi  barcha  mamlakatlar 

o'rtasida  o'zaro  kelishib  olingan  xalqaro  birliklar  sistemasi  "SI"  qabul  qilingan.  XX  -  asr 

aloqa  tarmoqlarning  keskin  rivojlanish  asri  bo’lib  hisoblanadi.  Bu  davrda  axborot 

---

komunikasion  texnologiyalar  davri  bo’lib  qoladi.  Axborotlarni  uzatish  bu  elektromagnit 

to’lqinlarning tarqalish tezligi bilan amalga oshadi.  

    Axborotlarni uzatish va qabul qilish quyidagi yo’llar bilan amalga oshadi.  

1. Radio va televidiniya aloqalari tizimi.  

2. Internet tizimi.  

3. Uyali telefonlar tizimi.  

4. Elektron pochta tizimi.  

      Bu tizimlarni ishlashida elelktromagnit to’qinlarning manba tomonidan tarqatilishi 

va ularni yer su’niy yo’ldoshlaridan qabul qilishi, uni kuchaytirib zarur bo’lgan yo’nalish 

orqali  axborot qabul qiluvchilarga  yetkazishdan  iborat bo’ladi.  1904  yilda  O’zbekistonda 

ishga tushirilgan telefon tarmog’iga 1500 dan ortiq telefon raqami mavjud, shaharlar aro 

25000 dan ortiq kanal mavjud. Uyali aloqa vositasida esa MTS, Beeline, Coscom, Ucell, 

Uzmobile, Perfectum mobile kabi aloqalar vositasi xizmat qiladi. Internet tarmog’i orqali 

ishlaydigan aloqalar vositasida esa quyidagilar mavjud.  

1.www.rambler.ru  

2. www.mail.ru  

3. www.yandex.ru  

4. www.yahoo.com  

5. www.mail.uz  

6. www.info.uz  

7. www.google.ru 

8. www.ziyo.uz.net  

9. www.ioffe.ru 

 10. www.info.com  

    Internet provayderlari: Uzmacom, Buzton, Uznet va boshqalar mavjud. 

     Sanoq tizimi. Moddiy nuqta kinematikasi. Moddiy nuqta va uning koordinatalari. 

Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, mexanika harakat jism  joylashuvining boshqa jismlarga 

nisbatan o’zgarishini ko’rsatadi. Demak, uning holati qaysi jismga nisbatan o’rganilayotgan 

bo’lsa,  shu  jism  go’yoki  sanoqning  boshiga  aylanadi.  Poyezd  harakati  vokzalga,  futbol 

harakati  futbolchiga  nisbatan  joylashuvining  o’zgarishiga  qarab  aniqlanadi.  Mexanik 

harakatni  to’la  tavsiflash  uchun  esa  uning  makon  va  zamondagi  holatini  to’la  ko’rsata 

oladigan sanoq sistemasini kiritish zarur           Fizika sohalari, odatda, o‘z ichiga harakatni, 

suyuqliklarni, issiqlikni, tovush, yorug‘lik, elektr va magnetizmni olgan klassik fizikaga va 

tarkibida nisbiylik nazariyasi, atom tuzilmalari, kvant nazariyasi, kondensirlangan muhitlar, 

yadro  fizikasi,  elementar  zarrachalar,  kosmologiya  va  astrofizika  bo‘lgan  zamonaviy 

fizikaga  bo‘linadi.  Biz  bu  hamma  mavzularni  mexanikaviy  harakatdan  boshlab  to 

fundamental  zarralar  va  kosmos  bilan  bog‘liq  eng  so‘nggi  natijalargacha  ushbu  kitobda 

ko‘rib chiqamiz. Eng avvalo, biz fizikani “fan” umumiy nomi ostida va amaliy fan sifatida 

ko‘rib chiqamiz.