Фаолият Режа: Фаолият хакида умумий тушунча. Фаолият ва психик жараёнлар. Фаолиятнинг интериоризацияси ва экстериоризацияси хакида тушунча. Фаолиятни эгаллашда фаоллик ва ишчанлик. Куникма ва малакалар


Download 236 Kb.
bet1/5
Sana13.04.2023
Hajmi236 Kb.
#1355456
  1   2   3   4   5
Bog'liq
фаолият


www.arxiv.uz

фаолият

Режа:



1.Фаолият хакида умумий тушунча.Фаолият ва психик жараёнлар.
2.Фаолиятнинг интериоризацияси ва экстериоризацияси хакида тушунча.
3.Фаолиятни эгаллашда фаоллик ва ишчанлик .Куникма ва малакалар.
4 Фаолиятнинг асосий турлари.
Таянч суз ва иборалар
Инсон фаоллигини мужассамлаштириувчи харакатлар жараёни фаолият деб юритилади.
Перцептив- яъни шундай харакатларки ,уларнинг окибатида атрофдаги предметлар ва ходисалар тугрисида яхлит образ шаклланади.
Мнемик фаолият- нарса ва ходисаларнинг мохияти ва мазмунига алокадор материалнинг эслаб колиниши ,эсга туширилиши хамда эсда саклаб турилиши Билан боглик мураккаб фаолият тури.
Имажитив-(имаже –Образ сузидан олинган) фаолияти шундаки у ижодий жараёнларда хаёл ва фантазия воситасида хозир бевосита онгда берилмаган нарсаларнинг хусусиятларини англаш ва хаёлда тиклашни таккозо этади.
Жамият Билан доимий муносабатни ушлаб турувчи , уз –узини англаб,хар бир харакатини мувофиклаштирувчи шахсга хос булган энг мухим ва умумий хусусият – бу унинг фаоллигидир.
Фанда инсон фаолигининг асосан икки тури фаркланади.
А). Ташки фаоллик- бу ташкаридан ва уз ички истак –хохиш ларимиз таъсирида бевосита куриш, кайд килиш мумкин булган харакатларимиз ,мушакларимизнинг харакатлари оркали намоён буладиган фаоллик.
Б). Ички фаоллик- бу бир томондан уёки бу фаолиятни бажариш мобайнидаги физиологик жараёлар (моддалар алмашинуви,кон айланиш,нафас олиш , босим узгаришлари ) хамда , иккинчи томондан ,бевосита психик жараёнлар, яъни аслида куринмайдиган, лекин фаолият кечишига таъсир курсатувчи омилларни уз ичига олади.
Инсон фаоллигини мужассамлаштирувчи харакатлар жараёни фаолият деб юритилади.
Агар хайвонларнинг хатти-харакатлари бевосита теварак-атрофдаги мухит Билан батамом белгиланса , одамнинг активлиги эса илк ёшлик даврдан бошлабок бутун инсоният тажрибаси ва жамият талаби Билан бошкарилади.Хатти-харакатнинг бу типии шунчалик узига хоски ,уни аташ учун психологияда фаолият деган алохида термин кулланилади.
Шу узига хос хусусиятларидан биринчиси шундан иборатки,фаолиятнинг мазмуни анна шу фаолиятни юзага келтириган эхтиёжнинг бир узи билангина белгиланмайди .Агар эхтиёж фаолиятга мотив сифатида мадад бериб ,уни рагбатлантирса ,фаолитнинг уз шакли ва мазмуни ижтимоий шароитлар,ижтимоий талаблар хамда тажрибалар Билан белгиланади.
Одамни ишлашга мажбур килувчи мотив унинг овкатланиш этиёжи хам булиши мумкин .Бирок одам ,масалан станокни очлик эхтиёжини кодириш учун бошкармайди.Балки станок одамга топширилган Бирон детални тайёрлаш имкониятини беришлиги учун бошкаради.Инсон фаолиятининг мазмуни эхтиёжининг ёлгиз узи Билангина белгиланмайди, балки ундан жамият талаб килаётган Бирон махсулотни тайёрлаш максади Билан белгиланади. Шундай экан, нега одам муайян бир йусинда иш харакат киладику, лекин унинг иш харакатлари нимага каратилганлиги Билан мослаша олмайди. Кишини фаолият йулига солган эътикод ,мотивлар нега энди бевосита максадга мугри келмай колди,бу фаолият киши фаолиятини бошкариб келган эди.
Шундай килиб ,фаолиятнинг узига хос дастлабки хусусияти шундаки, активликнинг манбаи булган фаолият активликни яхши онглаб олинган максади Билан бошкарилади. Фаолиятни психик бошкаришнинг мувафокиятли булиши учун ,психика нарсаларнинг узига хос объектив хусусиятларини акс эттириши ва анна шулар воситаси Билан ( организмнинг эхтиёжлари билан емас) уз олдига куйилган максадларга еришиш нурларини аниклаши лозим. Нихоят психика одам хатти-характларини идора килишнинг шундай кобилиятига эге булиши керакки, максадга картилган харакатларни амалга ошириш учун активликни айнан рагбатлантириши ва куллаб-куватлаши керак, активлик уз-узича хосил булган эхтёжларни дархол каноатлантира олмайди,яъни активлик ва бевосита мустахкамлаш Билан бирга олиб борилмайди.Ана шулардан равшанки, фаолият били шва ирода Билан ажралмас богликдир.фаолиятбилиш ва иродага асосланади вава бу жараёнларсиз булла олмайди. Демак ,фаолият одамнинг ички(психик) ва ташки (жисмоний ) активлигидан иборат булиб,англанадиган максад Билан бошкарилади.Шундай килиб фаолият хакида гапириш учун инсон активлигида англаниши мумкин булган максадни намоён килиш керак. Фаолиятнинг бошка хамматомонлари, яъни унинг мотивлари, бажариш усуллари, зарурий маълумотларни (информацияларни )танлаб олиш ва ишлаш англаниши хам мумкин ва англанмаслиги хам мумкин .Шунинг Билан бирга ,улар Тула анганмаслиги ва хатто янглиш анганиши хам мумкин . Факат мотивларгина эмас ,балки фаолиятнинг маълум бир режасини танлашга олиб келувчи купгина тафаккур жараёнлари хам одам томонидан унчалик Тула англанмайди .Фаолиятни амалга ошириш усулларига келганда шуни айтиш керакки , одатда ,фаолиятнингт купгина усуллари онгдан ташкари бошкарилади:Юриш ,нутк, хат ёзиш ,автомобил бошкариш ,музика асбобида уйнаш ва бошка шунинг кабилар шулар жумласидандир.
Фаолиятнинг анна шу хама томонларини онгда акс эттириш даражаси ва тулалиги тегишли фаолиятнинг англанганлик даражасини очиб беради.
Фаолиятни англаш кандай даражада булмасин ,максадни англаш хама вакт хам зарурий белги сифатида кола беради. Шундай бир холларда яъни анна шу белги булмаган пайтда инсони йфаолиятнинг узи хам булмайди. Бунинг урнида импулъсив ,яъни ихтиёрсиз хатти-харакатлар содир булади.Фаолиятдан фарк килиб импулъсив хатти –харакатлар бевосита эхтиёжлар ва туйгулар воситаси Билан бошкарилади.Импулъсив хатти-харакатлар факат аффектларни ва индивиднинг майлларини ифодалайдилар.Шунинг учун импулсъив хатти-харакатлар,купинча ,эгоистик гайри ижтимоий характерга эга булади.Масалан: газабланиш туфайли ,тутокиб хеч нарсани карамай Коган ёки енгиб булмайдиган эхтиросгаучраган одам импулъсив харакат килади.
Фаолият _вокей лика булган актив муносабатнинг шундай актив формасики, у оркали одам яшаб турган олам Билан одам уртасида реал алока урнатилади.Одам фаолият воситаси Билан табиатга,нарсаларга бошка кишиларга таъсир килади.Ана шу фаолият давомидаги харакатларда одам уз ички хусусиятларини ошкор килиб ва амалга ошириб, нарсаларга нисбатан субъектив сифатида ,одамларга нисбатан эса шахс сифатида узини намоён килади.Ишчининг ишлаш фаолияти батамом равишда умумий максадга эришишга – талаб килинган сифат жаражаси ва белгиланган мехнат умумдориги асосида маълум махсулот ишлаб чикаришга каратилган булади. Анна шу максадни амалга ошириш учун белгиланган хар бир вакт давомида навбатдаги маълум иш вазифаларини муваффакият Билан хал килиш лозим булади, масалан, детални чархлашкерак, заготовкани белгилаб чикмок керак, хом аёни аппаратга юклаш керак ваш у кабилар. Галдаги бита оддий вазифани бажаришга каратилган анна шундай хар бир нисбатан тугалланган фаолият элементни амал (иш) деб юритилади.
Биз юкорида келтирган мехнат харакатлари нарсалар Билан килинадиган ишларнинг мисоли булла олади. Ташки оламдаги нарсаларнинг холатларни ёки хоссаларни узгартиришга каратилаган харакатларни иш (амал )деб юритилади.
Одамнинг нарсалар Билан киладаган харакатлари анализининг курсатишича ,бу харакатлар ташкижихатдан жуда куп хар турли булса хам одатда , бу харакатларнинг хаммаси учта сода элементлардан ташкил топгандир-«олмок», «жойни узгартирмок», «куйиб юбормок».бу харакатлар одамнингтанаси ,оёклари ва боши Билан килинадиган ёрдамчи харакатлар Билан биргаликда амалга ошириладиНарсалар Билан килинадиган ишлар (харакатлар)дан ташкари , одамнинг фаолиятида баданнинг маълум вазиятини ва киёфасини саклаб туришни таъминлайдиган харакатлар(туриш,утириш ва бошка шу кабилар)организмнинг бир жойдан иккинчи бир жойга урин алмаштириши(юриш,югуриш ва бошка шу кабилар)хамда комуникацияларни таъминлайдиган харакатлар катнашади коммуникация воститаларига ифодали харакатлар (мимика ва пантомимика) ,(яъни имо ишоралар), маъноли ишоралар ва ,нихоят нутк харакатлари киради. Курсатилган шу харакат типларида ,кул ва оёклардан ташкари ,бадан ва юз мускуллари Томок товуш пайлари ва бошкалар катнашади .Шундай килиб нарсалар билан килинадиган ишларни (ёки бошка бирор ташки ишларни ) бажариш маълум системадаги харакатларни амалга оширишдан иборатдир. Масалан огир юкни бир жойдан иккинчи жойга олиб куйиш енгил пакетни бир жойдан иккинчи жойга куйишга караганда мускулларнинг бошкачарок ишлашини такозо килади.Майда михни кокишга караганда каттамихни кокиш бокачарок йусинда булади,михни шипга кокиш уни полга кокишга караганда бокача харакатлар системасини таълаб килади. .Харакатлар системаси иш максади Билан бу максад йуналтирилган нарсалар хусусияти ва иш шароити Билан богликдир.Килинадиган ишнинг максади анна шу мисолларнинг хаммасида бир хил ,лекин унинг объектлари хар хилдир.Бинобарин,объектларнинг хар хиллиги –харакатлар структураси мускул фаолиятининг турлича булишини шарт килиб куяди.Физиолог олимлардан П.К.Анохин утказган тадкикотларнинг курсатишича ,мускулларнинг иши факат бевосита харакат вазифалари Билан белгиланиб колмай .балки,хамиша анна шу харакатлар амалга ошириладиган шароит Билан хам бошкарилади.Мускуллар кутарилаётган огирлик катталигига, итариб юбориладиган буюм каршилигига ,пайлардаги ричагларнинг кайтариш кучига ва бошка шу кабиларга уз активлигини мослаштиради хамда шу оркали харакатнинг белгиланган йуналиши ва тезлигини таъминлайди.Харакатнинг бажарилиши ва унинг натижаларини эришиладиган пировард максад Билан таккослаш йули Билан доим назхорат килиб борилади ва тугрилаб турилади..Ана шу назорат ва тугрилаб туриш механизмлариишдан чиккан касааллар хатто жуда сода харакатлари хам муваффокият Билан бажара олмайдилар .бундай беморлар стол устида турган стаканни оламан дебхар галл янглишиб кета бетрадилар ,куллари стаканнинг ёнидан утиб кетаберади, сув ичаман деб стаканни огзиларининг олдидан утказиб юборадилар.,хамдап стаканни мулжалланган жойга кайтариб куя олмайдилар.Бундай беморлар стулга утираман деб ,мулжалга олаолмай ерга йикилиб тушадилар ,нон кесаман деб ,панжаларини оладилар,катор чизикларга караб туриб,тугричизик чиза олмайдилар.Харакатни сенсор (яъни сезги азолари ёрдамида ) назорат килишни куйидаги тажрибада кукриш жуда яхши натижа беради.Масалан,текширилувчи геометрик шаклни ,яъни олти томонли юлдузни ойнада куриниб турган аксига караб чизиб бериши керак эди.Одатда буни хатосиз бажариш кийин булади.,чунки каламнинг ойнада куриниб турган харакати текширилувчининг кулидаги каламга нисбатант тескари томонга караб харакат килади.Текширилувчи факат машк килиш давомида Кузи оркали олаётган маълумотларидан фойдаланиб ,кул харакатлари Билан тугри мослаб харакат килишга урганади.
Куйидаги тажрибалар шу нуктаи-назардан янада кизикарлидир .Нарсаларнинг реал холати в акул харакатлари тасвирини текширилувчига тадкикот давомида батамом бошкача килибкурсатадиган призматик кузойнак такиб куйилади .Утказилгантажрибалардан маълум булишича, бундай холда одам уз харакатларини тугри бошкариш кобилиятидан батамом махрум булиб колар экан(нарсаларни олиш ,нарсаларга кул текизиш,нарсаларни белгилаган жойга куйиб куйиш ва бошка шу кабилар)Одам бу хатоликларниузок вакт давом этганмашкдан сунггина тугрилашниурганиб олади .агар куриш сигналлари тахминан Яна 0,27 сек. Кеч колгандаэди, унда призматик кузойнак туфайли хосил булган хатоликларга нисбатан булган адаптацияни хеч кандай машк Билан тугрилаб булмас эди. Шу томони хам борки маълум булишича, актив харакатлардан махрум булган булган хайвонлар , агар узлари олдинги оёкларининг харакатларини куриб турмасалар, уни бошкара олмайдилар.
Бундан маълумки, харакатларни бошкариш тескари алока принципи асосида амалга оширилади.Сезги аъзолари бундай алоканинг канали булиб хизмат килсагина ,информация манбаи булиб харакат оринтери ролини уйнайдиган нарса ва харакатларнинг идрок килинадиган маълум белгилари булиб хизмат килади. Тескари алоканинг бундай турини П.К.Анохин тескари афферентация деб атаган.Шундай килиб ,нарсалар Билан килинадиган ишларни бажариш маълум харакатлар системасини амалга ошириш Билан чекланмайди.Бундай ишларни бажариш зарур тарзда сенсор (хиссий) назорат ва иш объектларининг хусусиятлари хамда уларнинг одатдаги натижаларига мос равишда харакатларни тугрилашни таккозо килади Бу жараённинг асосини ташки мухитнинг холати ,унда харакатларнинг намоён булиши ва натижалари хакида мияга информация берувчи хиссий ориентирларни узлаштириш ташкил килади.Масалан ,шафёрмашинага тормоз берар экан , тормозга босиш кучини харакат тезлигига ,йулнинг ахволига машинанинг огирлигига ва бошка шу кабиларга мослаштиради.Мана шу ориентирларнинг хаммаси ,хар холда биз юкорида келтирган харакатларни нг узинигина белгилаб колмай ,балки иш максадларига мос келадиган харакатларни хам белгилайди.Масалан, автобусдан кеч колиб,унинг оркасидан югуриб кетаётган пасажирнинг харакат системалари –рекорд куйишга максад килган чопкирнинг югуриш талабларига мутлоко мос келмайди.Мана шу холларнинг хаммасида бир хил иш объектига ёкихатто бир хил харакатга эгамиз.Лекин бу ишларнинг максади хар хил ва шунинг учун уларни юзага келтирадиган харакатлар системаси хамтурличадир.
Ишнинг таркибий кисмидан иборат булган харакатлар системаси, окибат натижада унингмаксади Билан бошкарилади ва тугриланади.Максад нуктаи-назаридан бажарилган харакат натижалари бахоланади ва уларни тугрилашга эришилади.Шу максади нарсаларнинг кандай хоссалари .холатлари ишни бажаришда назорат килишда ва тугрилашда намуна булиши кераклигини белгилаб беради.
Бирок одамнинг максадини купчилик холларда Айни чогда куз унгида йук нарсалар ва лекин унинг харакатлари ёрдами Билан эришилиши мумкин булган нарсалар ташкил этади .Демак,максад мияда ,келажакда фаолият натижасида ,динамик моделнинг образи тарзида тасвирланган булади. Худи анна шу тилакдаги келажак (таълаб килинаётган)_модели Билан ишнинг мазкур натижалари таккосланади,хзудди анна шу ишнинг кай йусинда булишини бошкаради.ва уни тугрилайди.
Масалан ,хаттоки,оддий бир холда ,яъни одам бир стакан сувни олиб ,ичиш учун лабларига олиб борганда ,унингхаракатлари тилакдаги модел натижалари(чанкокни босиш)Билан бошкарилади.Факат бугина эмас ,шунинг Билан бирга ,кулни стаканга ва ундан сунг стакандагисув Билан лабга олиб бориш харакатлари хам тилакдаги модельнатижалари Билан бошкарилади.Килинадиган ишнинг узи хакида мияда олдиндан дарак берадиган галдаги ишларнинг бундай моделлари (харакат программаларини) ва унинг натижаларини («максад программалари»ни) физиологлар «акцептор действия»(«харакат акцептори»)ва «акс эттиришдан олдинги ходиса»(П.К.Анохин), «Харакат вазифалари» ва келажакдаги эхтиёж модели»(Н.А.Бернштейн ), «керакли мазмун»хамда «келажак модели»(Миттельштедт, У,Эшби), «андаза», «динамик модель» ваш у кабилар.
Келажакдаги килинадиган ишлар ва улардан келиб чикадиган натижаларнинг кандайдир йул Билан мияда тахминий тасаввур килиниши ,шубхасиз хакикатдир.Бундай олдиндан тахминий тасаввур килишсиз,биз юкорида куриб утганимиздек фаолиятнинг узиниамалга ошириш хам мумкин булмай колар эди.
Миянинг олдиндан кура олишиучун зарур булган имконият ташки олоамнинг бита принципиал хусусияти туфайли ,яъни унинг конуниятлари туфайли юзага келади.Бунинг маъноси шундан иборатки,ташкиоламдаги турли ходисалар маълум даражада узаро доимий богликдир,маълум шароитларда намоён буладиган бирор мустахкам хусусиятга ва тузилишга эгадир.(олов хама вакт куйдиради ,тукндан сунг хамиша тонг отади.)
Объектлар Билан ходисалар уртасидаги бундай баркарор (инвариант)муносабатларни объектларнинг мухим хусусиятлари ва ходисаларнинг конуниятлари деб юритилади.Худди манна шундай объект ва ходисаларнинг маълум даражада мустахкам ,баркарор хусусият ва конуниятларга эга эканликлари ,маълум шароитларда ,маълум бир таъсурот туфайли келажакда уларнинг кандай узгариши ваш у максадга мувофик иш тутиш яъни объект ва ходисаларнинг «хатти харакатлари»ниолдиндан кура олиш имконини беради.Ташки яъни буюмлар Билан килинадиган фаолият
Бундай холда гуё ички. Идеал фаолият томонидан олдиндан пайкаб олинади.Объектлар (нарсалар)устида килинадиган конкрет ишлар бу объектларнинг мухим хусусиятлари устида килинадиган операциялар Билан ,яъни идеал(психик)ишлар Билан алмашинади.Бошкача килиб айтганда ,нарсаларбилан жисмоний тарзда килинадиган ишлар шу нарсаларнинг мазмунлари Билан килинадиган идеал ишлар Билан алмашинади
……Ташки реал ишдан ички идеал ишга манна шундай утиш жараёнини интериоризация деб юритилади
(бу сузни таржима килганда «ички ишга айланиш» деган маънони англатади.)Инсон психикаси интериоризацияси туфайли Айни чогда куз унгида йук булган нарсаларнинг образлари Билан ишлай олиш кобилиятига эга булади.
Интериоризациянинг кандай юзага келиши Билан боглик булган бутун хама нозик томонларини психология хали яхши урганмаган.Лекин Суз бундай утишнинг мухим куроли булиб хизмат килиши ва бундай утиш воситаси эса Суз Билан таъсир килиш эканлиги Тула исбот килингандир. Суз нарсаларнинг мухим хусусиятларини ажратади ва уларни узида мустахкамлайди хамда инсоният тажрибаси Билан хосил килинган информациялар Билан ишлаш усулларини хам узида мустахкамлайди.Шунинг учун хам уларни тугри куллашни узлаштириш Айни чогнинг узида нарсаларнинг мухим хусусиятларини ва информациялар Билан ишлаш усулларини хам узлаштириш демакдир. Инсон Суз оркали бутун инсоният тажрибасини ,яъни унлаб ва юзлаб йиллар яшаб утган авлодларнинг хамда ,шунинг Билан бирга ,узидан юз ва минг километр узокликдаги кишиларнинг жамоаларнинг тажрибаларини узлаштиради.
Нарсаларнинг муносабатлари хакида ваколат берувчи сузлар ва умуман хакикий символлар Билан муомала килиш, шунинг учун бу нарсаларнинг узи Айни чокда йук булган пайтда хам тегишли муносабатлар хакида информациялар Билан ишлаш имкониятини тугдиради. Суз ва хакикий символлар Билан ишлаш жамият тажрибаси томонидан таркиб топтирилган одамнинг фаолияти ва хулк-атворин, тажриба ва билимларини, идеаллари ва талабаларни бошкариш имкониятини беради.
Шундай килиб, одамнинг фаолияти жуда мураккаб ва узига хос булган процессдир. Одамнинг фаолиятини шунчаки эхтиёжларини кондиришдан иборат деб хисоблаб булмайди. Одам фаолиятини кузга ташланиб турадиган белгиси максадни англаш ва уни амалга оширишда килинадиган ишларнинг ижтимоий тажрибага богликдир.
Одамнинг фаолиятида унинг ташки (жисмоний) ва ички (психик) томонлари ажралмас боглик булади. Одам фаолиятининг ташки томони – ташки оламга унинг ёрдами Билан таъсир курсатади, бундай харакатлар мотив, билиш бошкариш каби ички (психик) фаолият оркали аникланади ва бошкарилади. Бошка томондан олганда, манна шу бутун хама ички психик фаолият ташки фаолият томонидан бошкарилади ва назорат килиб турилади. Чунки ташки фаолият нарсаларнинг, процессларнинг хсусиятини намоён килади, уларнинг максадга мувофик узгаришларини таъминлайди, психик моделларнинг (андозаларнинг) мослик даражаларини аниклайди ва шунинг Билан бирга, кулга киритилган натижа ва ишларнинг кутилган самараси ва ишларга канчалик мос келиши даражаларини белгилайди.
Бизга маълум, юкорида эслатиб утилган ички психик фаолиятни буюмлар Билан килинадиган ташки фаолиятнинг интериоризацияси натижаси деб караш мумкин. Шунга мувофик нарсалар Билан ташки фаолиятни ички психик фаолиятнинг экстериоризацияси деб караш мумкин («экстернус»-деган суздан олинган булиб, бизнингча ташки деган маънони билдиради).
Биз юкорида куриб утган харакатларнинг истаган бир томонларини, тегишли равишда, уларнинг мотор (харакат), сенсор (хиссий) ва марказий компонентлари, яъни кисмлари деб аташ мумкин. Ишни амалга оширишда бажарадиган вазифаларига мувофик, улар ишни ижро килувчи, назорат килувчи ва бошкарувчи деб белгиланиши мумкин. Одам фаолияти давомида фойдаланадиган ижро килиш, назорат кили шва бошкриш йулларининг мазкур фаолиятнинг усуллари деб аталади.
Юкорида санаб курсатилган вазифаларнинг хар бири одам онлги суратда ва нгсиз равишда бажариш мумкин. Масалан, бирор сузни талаффуз килиш учун зарур булган Томок харакатининг системасини одам мутлоко англамайди. Одатда, мускулларнинг истаган истаган бир харакатни бажариши учун зарур булган кискариши ва узайиши Билан боглик мураккаб бирикмалар арнгланмайди. Бу харакатларни бошкариш, афтидан, соф физиологик тарзда, онгнинг иштироксиз амалга оширилади. Айрим харакатлар онгли суратда бошкарилиши хам, онгсиз суратда бошкарилиши даражаси асосида бажарилиши хам мумкин. Масалан, юришнинг куп харакатлари онгсиз онгсиз суратда ошириладиган фаолиятнинг типик мисоли булла олади. Аммо дорда юришда шу харакатларнинг хар бирини бажариш сенсор назорат ва марказий бошкариш (айникса кам тажрибали дорбозда) гоят жиддий англаш объектига айланади.
Бунинг акси булиши хам эхтимолдан холи эмас,бажариладиган харакатнинг маълум томонлари даставал Тула англаб бошкаришни талаб килади , ундан кейин ишнинг бажарилиши онгнинг иштирокини боргансари камрок талаб килади.Бундай холларда ишнинг бажарилиши автоматлашади дейдилар.
Одамдаги худи шундай максадга мувофик харакатларнинг амалга оширилиши ва бошкарилишининг кисман автоматлашуви малака деб аталади.Харакатлар автоматлашувининг тобора юксалиб бориши Айни чогда бу харакатларни уз таркибига олувчи ишнинг онгли бошкарилиши тобора кенгайиб бориши Билан бирга юзага келиши мумкин.Масалан Велосипед хайдовчи харакатларнинг автоматлашуви туфайли мувозанатини саклаб туриши вилосипедчига уз диккатини атрофдаги нарсаларга ,яъни куча харакатларига ,кучанинг киёфасига ва бошка шу кабиларга карата олиш имконини беради,велосипед хайдовчи шу асосда уз ишини анча онглирок дошкарадиган булади.
Умуман олганда хатти-харакат механизми тарзидаги соф малака хакида, хар холда, хайвонларга характеристика беришдагина гапириш мумкин булса керак.Одамда эса патологик хасталик холларидан бошка, хама фаолиятлари окибат натижада онг Билан бошкарилади.Ишнинг муайян бир компонентларининг автоматлашуви факат онгли бошкариш объектини силжитиб юборади, онг доирасига ишнингумумий максадини,унинг бажарилиш шароитини ,ишнинг назорат килиниши ва бахоланишини олиб киради.
Иш тузилишининг шундай кисман автолматлашув туфайли узгариши имконияти куйидагидан иборат:
1. Харакатларни ижро килиш усулларининг узгариши, бунда аввал хар бири алохида-алохида бажарилган бир катор айрим харакатлар бир бутун харакат таркибидаги оддий харакатлар уртасида хеч кандай «тухтаб колиш»ва танафуслар булмайдиган бита яхлит актга ,бита мураккаб харакатга кушилиб кетади.Масалан машина хайдашни Янги урганаётган шогирдда тезликни кучириш «боскичма-боскич харакат»тарзида амалга оширилса ,тажрибали шофёр уни кулининг бита текис харакати Билан бажаради.Ортикча кераксиз харакат булмайди.Амал (иш) узлаштирила борган сари , бу ортикча харакатларнинг хаммаси йуколиб кетади.харакатларнинг бирга кушилиши ,Яъни харакатларни хар икала кул Билан баравар бажариш юзага келади.Иш амални узлаштириш жараёнида унинг хама харакатларини тобора ихчамлаштириш имконияти тунилади:харакатлар таркиби(соддалашади),харакатлари изчиллиги (узлуксизлашади) ва харакатлар бирлашуви (бир вактда амалга ошириладиган булади0 хамда ,шунинг Билан бирга ,харакатлар тезлиги жиддий суратда узгаради.
2. Ишни бажаришда сенсор, яъни хиссий назорат кимлиш усулларининг узгариши. Ишни бажариш устидан килинадиган куриш назорати куп жихатдан мускул ( кинестетик) назорат Билан алмашилади. Бунинг типик мисоли сифатида машинистканинг карамасдан машинкада хат босишини курсатиш мумкин; слесарнинг болга Билан карамасдан зубилога уриши (слесарь болга Билан зубилога ураётган пайтда зубилонинг калпогига эмас, балки зубилонинг тишига, яъни тагига караб туради) ва бошка шу кабилар. Харакатлар характерини аникловчи хар турли улчовлврнинг узаро нисбатини бахоловчи махсус «сенсор сентозлар» хосил килинади. Иш-амалнинг натижаларини назорат килиш учун гоят зарур булган ориентирни тезлик Билан фарклаш ва ажрата олиш кобилияти ривожланади. Иш-амални узгартириб борилгани сари ,унинг натижалари ва бажариш шароитларни анча аникрок, тез ва бевосита сифатли назорат килиш имконияти пайдо булади.
3. Иш-амални марказий бошкарувчи усулларининг узгариши. Диккат иш-амалнинг усулларини идрок килишдан озод булади ва асосан иш-амалининг шароити хамда натижаларини идрок килишга каратилади. Айрим хисоблаш, карорга келиш ва бошка интеллектуал операциялар тез ва бирлашган холда («интуитив» суратда) бажарила бошланади.Навбатдаги харакатларга ичдан тайёрланиш бундан олдинги характерларни амалга оширишдаёк содир булади, бу эса реация вактини катъий кискартиради. Масалан, учувчи самалётникундира бошлаганида, ичида аллакачонок мазкур шароитда махкур куниш Билан боглагбулган барча стандарт буйрукларни кабул килишга тайёр булади. Шунинг учун мазкур буйрукларни килишдан уларни бажаришга утиш махсус равишда режалаштирилмасдан хамамалга оширилаверади.Факат кунишнинг кандай усулини танлашгина режалаштирилади,Манна шундай пайтларда фойдаланиладиган бир катор ёки бир неча серияли усулларни онг Билан олдиндан кура билиш антиципация деб аталади.
Одам маълум бир иш амални бажаришга уриниб куради ,унинг натижаларини назорат килади .Уизини ориентир ва бошкариш усули сифатида оклаган муваффакиятли харакатлар аста-секин ажратиб олинади хамда мустахкамланади, муваффакиятли чиккан ва узини окламаган харакатлар йук килиниб ташланади хамда четлатиб юборилади.
Узлаштирилиши максад килиб куйилган ва тушуниш хамда онг назорати ва тузатишига асосланган манна шундай куп марта такрорланадиган маълум иш-харакат ёки фаолият турлари машк деб аталади. Хар бир Янги уруниш одатда вазифани текшириш усуклларининг узини,вазифани хал килиш усулларини ва ишни бошкариш йулларини хам узгартиришга олиб келади.
кайта-кайта килинадиган Амалий уринишлар булмаса ,хеч кандай куникма таркиб топа олмайди.Одам маълум харакатларни Амалий синаб куриш учун бу харакатни онгли тарзда такрорлашга уриниш характерига эгадир. Натижаларни назорат килиш ,шароитларга бахо бериш ,ишни тугрилаб туриш хам маълум даражада онгли суръатда бажарилади. Бу эса текшириш учун килинадиган уринишлар манбааларининг узини хам узгартиради.Таклид килиш укиб олинадиган иш андозасининг максадга мувофик суратда онгли кузатишга асослана бошлайди.Бинобарин энг асосий томони шундаки ,усулларни танлаш ва идора килиш уларнинг максадларини тушуниш хамда уларнинг мазмунларини тассаввур килиш йули Балан бошкариладиган булади.Нутк фаолияти ,яъни инсоннинг кузатадиган ва бажарадиган иш амалларини Суз воситаси Билан ифодалаши халиги процеснинг етакчи воситаси булиб хизмат килади,шунинг Билан бирга ,бунинг етакчи асоси булиб идеал фаолият ,яъни амалга ошири лиши талаб килинадиган иш-амал образини «мияда»ифодалаш хизмат килади. Одамда малака таркиб топиши механизмининг бу принципиал фаркловчи хусусияти малака таркиб топиши процессининг конуниятларини шарт килиб куяди.Куникма онгли автоматлаштирилган иш сифатида юзага келади.Куникма иш- амални дажаришнинг автоматлашган услуби сифатида амалга оширилади .Куникманинг роли ишни бажариш усулларини назорат килишдан онгни озод кили шва уни ишнинг максади хамда шароитларига каратишдан иборатдир.
Хар бир куникма одамнинг уз тажрибасида аввал эгаллаб олган малакалари системаси асосида юзага келади,ва амал килади. Куникмалардан баъзи бирлари кишининг куникма хосил килишига ва малакали ишлашига ёрдам беради.бошка бирлари эса халакит беради,Учинчилари ,уз навбатида ,Янги куникмаларни узгартириб юборади.Бу ходиса психологияда малакаларнинг узаро таъсири деб аталган.Ишни бажариш унинг максади ,объекти ва шароитлари Билан аникланади.Бу нарса харакатни бажаришнинг маълум усуллари ,сенсор назорат килиш ва марказдан туриб бошкариш системаси тарзида амалга оширилади.Ишнинг мувафокияти,яъни куникманинг самарадорлиги ишни бажаришда фойдаланилган усулларнинг иш максадига ,объектига ва шароитларига канчалик мос келишига богликдир.Куникма хосил килишнинг умумий конуни шундан иборатки ,одам Янги вазифага тукнаш келган пайтда даставвал ,уз тажрибасида бор фаолият усулларидан фойдаланишга уриниб куради.Бунда, албатта уз тажрибасидахудди шунга ухшаш масалаларни хал килишда кулланилган усулларга назар солишдан фойдаланилади. Равшанки,фаолият усулларини кучиришнинг мувафокияти куйилган вазифаларнинг ухшашлиги,уларни хал килиш йуллари нуктаи- назаридан канчалик тугри бахо берилганлигига богликдир.
Шундай килиб, <куникма> атамаси фаолият субьектнинг узида мавжуд билимлар ва малакалар Билан максадга мувофик бошкарилиши учун зарур психик ва амалий харакатларнинг мураккаб системаси эгаллаб олиниши ифодалайди.
Куникмаларнинг таркиб топиши билимларда мужассамлашган ахборотни ва нарсадан олинадиган ахборотни кайта ишлаш жараёнларининг, анна шу ахборотни аниклаш, уни харакат Билан таккослаш ва узаро боглаш жараёнларининг бутун бир системаси эгаллашини билдиради.
Киши фаолияти онгли равишдаги фаоллик сифатида унинг онгли шакллана ва ривожлана бориши туфайли таркиб топади ва ривожланади.
Фаолият хамиша кишининг у бошка одамларнинг ёрдами ва иштирокини такозо етади, яьни биргаликдаги фаолият хусусиятига ега булади.
Бошкача сузлар Билан айтганда, фаолиятда кишининг шахси ифодаланадива айни чогда фаолият унинг шахсини шакллантиради.
Фаолликнинг Ушбу шакллари Билан бирликда коммуникатив хулк-атвор болага уз эхтиёжлари ва истакларини кондириш, ижтимоий талаблани ва ахборотни узлаштириши учун ёрдам берадган асосий воситаси ривожлана бошлайди.
Хаётининг биринчи йиллардаёк болада фаолиятнинг оддий шаклларини узлаштириши учун дастлабки шарт-шароитла таркиб топа бошлайди. Улардан биринчиси уйин фаолияти хисобланади.
Хайвон болаларида эса худи анна шу харакатлар шунчаки фаолият урнида содир булади ва узининг реал биологик максадларидан ажралгандир. Улар уйин фаолиятини узига хос туб хусусияти анна шунда мужассамлашгандир. Унинг максади узининг ёрдами туфайли муваффак булинадиган Амалий натижаларга эришишдан эмас, балки амалга ошириладиган «фаолият» нинг узидан иборатдир.
Тадкикотлар шуни курсатадики, уйин болаларда хам уз фаоллигини руёбга чикариш шакли, хаёт кечириш ва фаолияткурсатиш шакли булиб хизмат килади. Шу тарзда у функционал мамнунлик билан богликдир. Фаолликка булган ехтиёж унинг кузгатувчиси булса, таклид кили шва тажриба еса манбаи хисобланади.
Фаолиятнинг узидан кузланган максад унинг социал жихатдан мустахкамланган натижада кучирилади, чъни ютиб чикига каратилган булади. Амалда анна шу уринда уйиндан чикиш бошланади. Ижтимоий белгиларига кура уйин булиб коладиган (фаолиятхамон бирон-бир фойдали махсул бермайди) буфаолият психологик тузилиши жихатидан мехнатга (максад фаолият курсатишнинг узидагина эмас, балки натижага еришишдан иборат) ва таълимга (максад уйини узлаштириб олишдан иборат) якинлашади.
Боланинг хулк-атвори ва фаолияти ривожини урганар эканмиз ,бита энг мухим фактга дуч келамиз.Болада бир нечтагина оддий шартли рефлекслардан ташкари унда кейинчалик кузатиладиган бошка барчпа хулк-атвор шакллари ва фаолият турлари олдинига йук булади.
Бола хулк-атворининг тугма биологик хусусиятларга олдиндан катъий холи эканлиги унинг хайвон боласига нисбатан энг мухим афзаллиги хисобланади.Ана шундай афзаллик туфайли киши хулк-атвори турлари ва фаолияти усуллари эволюциясининг бошланиши унинг организмнинг биологик ривожланиши Билан эмас ,балки жамиятнинг тарихий ривожланиши Билан белгилана бошлади.
Фаолиятнинг алохида тури бола хаётида содир буладиган вакт хам етиб келади.Бу максади бевосита муайян ахборотни харакатларни ,хулк-атвор шаклларини узлаштиришга каратилаган фаолиятдир. Субхектининг урганишин узига максад килиб олган бундай узига хос фаолияти таълим деб аталади. У куйидагилардан таркиб иопади: а) идеал ва Амалий фаолиятнинг у ёки бу турни муваффакиятли ташкил этиш учун зарур булган ташки оламнинг мухим ахамиятли хоссалар хусусидаги ахборотнинг узлаштирилиши (бу жараённинг махсули билимлардир).б) фаолиятнинг анна шуб арча турлари таркиб топадиган усуллар ва жараёнларнинг узлаштирилиши ,(бу жараён махсули –малакалардир);в) куйилган вазифа ва илгари сурилган максадга мувофик келадиган усуллар ва жараёнларни тугри танлаш хамда назорат килиш учун курсатиган ахборотдан фойдаланиш йулларининг эгалланиши (бу жараён махсули –куникмалар хосил килинишидир),
Шундай килиб, таълим кишининг харакатлари муайян билимлар ,малакалар ,куникмаларни узлаштириб олишга каратилган онгли максад Билан идора килинган жойдагина юз беради.Бундан куриниб турибдики ,таълим – узига хос инсоний фаолиятдир.Хайвонларда эса факат урганиш булиши мумкин Укув фаолиятини шакллантиришнинг энг биринчи асосий шакли – болада муайян билимларни ,куникма ва малакаларни узлаштириш учун англанилган мотивлар тугилиши хисобланади.
Бола фаолияти ва хулк атворини уларнинг инсоният тажрибасини узлаштириш сари йуналтиришдан иборат .Ушбу фаол жараён укитиш деб аталади.

Мехнат-бу маълум бир ижтимоий фойдали (ёки хеч булмаганда жамият томонидан истемол килинадиган )моддий ва маънавий махсулотни ишлаб чикаришга йуналтирилган фаолият демакдир.Мехнат фаолияти кишининг энг етакчи ,асосий фаолиятидир.Инсоният агар мехнат килишни тухтатадиган булса у (тур сифатидаги ) узига хаёт мамотни тугаллаган булур эди.Шунинг учун хам мехнат фаолияти киишининг хаёт кечиришини , бошка турлар устидан галаба козонишини хамда табиат кучлари ва моддалардан фойдаланишини таъмин этадиган узига хос турга оид хулк-атвори деб хисобланиши мумкин.


Бу фаолият уз характерига кура хам ижтимоий хисобланади.Хозирги жамиятга мехнат таксимоти туфайли киши узи учун талаб килинган барча нарсаларни факат ишлаб чикармайдиган эмас ,балки биронта хам махсулотни ишлаб чикаришда деярли хеч качон бошидан охирига кадар иштирок этмайди.Шунинг учун хам киши хаёт учун талаб килинадиган барча нарсаларни уз мехнатига айрибошланган тарзда жамиятдан олиши керак .Шахснинг эхтиёжлари ташкаридан караганда унинг уз мехнати Билан эмас,балки жамият томонидан кондирилаётгандек булиб туюлади.Бунинг кандай юз бериши жамиятда хукмрон булган ишлаб чикариш муносабатлари системаси Билан белгиланади.Шунинг учун хам жамиятда хар кандай махсулотнинг ишлаб чикарилиши Айни пайтда мехнат килиш, унинг махсулини тахсилаш, айирбошдаш ва истеъмол килиш жараёнида одамларнинг муайён муросабатларини руёбга чикариш булиб хам хисобланади.
Вокеликка нисбатан бундай муносабатда булиш эса, юкорида куриб утканимиздек, онгнинг негизини ташкил этади. У кишини буюмларга нисбатан фаолият субъектига ва одамларга нисбатан эса шахсга айлантириди. У кишини теварак – атрофни оламнинг кулидан сохиби даражасига кутаради, кишига бу оламни узлаштириш ва узока мулжалланган максадларга эришиш учун интилиш имконини беради, кишининг хатти-харакатларини онгли равишда режалаштирган фаолиятга ва унинг ЕР куррасида мавжудлигини эса мослашган холда хаёт кечиришдан маълум бир мазмун ва юксак максадга эга булган фаол хаёт кечиришга айлантиради. Тирик мавжудодларнинг атрофдаги олам билан хаётий ахамиятга молик богланишлар булишини таъминлайдиган фаолияти уларга хос ялпи хусусият хисобланади. Фаоллик-бу тирик мавжудодга «уз кучи Билан жавоб килиш) кобилиятининг борлигидир(Ф.Энгельс)

Download 236 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling