29. Falsafada metod va metodologiya muammosi

29.Falsafada metod va metodologiya muammosi

Biz  o’tgan  5-mavzuda  olam,  borliq,  uning  tuzilishi,  shakllari  atributiv 

xususyatlari  haqida  fikr  yuritgan  edik.  Falsafaning  ushbu  masalalari  bilan 
shug’ullanadigan sohasi antologiya deb atalishi haqida to’xtalgan edik. 
Falsafa  borliqni  bilishning  sohasi  gnoseologiya  (yunoncha  gnosis  bilish, 
logos-ta’limot)  deb  ataladi.  Bizning  bugungi  mavzumizning  maqsadini  ana  shu 
masala,  ya’ni  bilish  masalasi  tashkil  etadi.  Falsafa  borliqni  o’z-o’zicha  o’rganib 
qolmaydi,  balki  uning  o’zgarishi  ,  taraqqiyotining  umumiy  qonunyatlarini  bilib 
olish  yo’nalishida  o’rganadi.  Va  bunda  muayyan  metodlar  va  metodologiyaga 
tayanadi. 
Falsafada bilish masalasini qanday talqin qilishlariga ko’ra va bunda qanday 
metod  va  metodologiya  tamoyillariga  tayanganliklariga  ko’ra  faylasufalar  turli 
oqim , yo’nalishlarga ajraladi. 
Shu  bois  «metod»  va  «metodologiya»  tushunchalari  mazmuni  xususida 
to’xtalamiz.  
Metod (yunon. metods - usul) keng  ma’noda ijodiy faoliyatning har qanday 
shakli ma’nosini ifodalaydi. Metod bilimdagi u yoki bu shaklda qoida, tartib, usul 
yig’indisidir. 
Metodologiya tushunchasi ikki mazmunga ega: 
1. 
Ijodiy 
faoliyatda 
qo’llaniladigan 
ma’lum 
usullar 
tizimi 
(fanda,siyosatda,san’atda va x). 
2. 
Metodlar  yig’indisi  va  faoliyat  turi  haqida  ta’limotdir  yoki  metod 
haqidagi nazariya. 
 Fan metodologiyasi uning strukturasi,taraqqiyoti,ilmiy tadqiqot vositalari va 
usullari,uning  natijalarini  asoslash  yo’llari,bilimni  tajribaga  tadbiq  qilish 
mexanizmi va shakllarini o’rganadi. 
Falsafada metod, metodologiya masalasi insonning borliqni va o’z borlig’ini 
bilish  masalasi  hisoblanadi.  shunga  ko’ra  mazkur  masala  falsafa  tarixida  bahs 

231 
 

mavzui bo’lib kelgan holda, u doimo faylasuflarning diqqat e’tiborida bo’lgan. Va 
bugungi  kunda  ham  ushbu  masala  hozirgi  zamon  falsafiy  yo’nalishlarida 
metodologiya  bilishning  muhim  omili,  vositasi  bo’lib  hisoblanadi.  Masalan, 
falsafiy,  xususan  ijtimoiy  metodologiya  hozirgi  zamon  germenevtikasida 
muammolar yechimini tahlil qilishda keng qo’llanilmoqda. 
Har qanday metodlar muayyan ilmiy nazariyalar negizida yaratiladi va bilish 
quroli  vazifasini  bajaradi.  Va  mazkur  bilishning  natijasi  o’z  navbatida  metodlar 
uchun xizmat qiluvchi nazariyalarning boyishi mukammallashishiga xizmat qiladi. 
Shu  manoda  har  qanday  metod  real  hayotiy  bilish  jarayonida  shakllanadi.  Metod 
haqiqiyligi  tadqiqot  predmeti  (obektning)  va  bilish  subyekti  mazmuni  bilan 
bog’liq. 
Shu  bois  metodning  bilish  usuli  ekanligi  nazariya  ,  predmet(obyekt)  va 
subyekt  tushunchalarining  mazmuni  orqali  anglashiladi.  Darxaqiqat,  metod 
subyekt  va  obyektning  dialetik  birligida  amal  qiladi,  mukammallashib,  rivojlanib 
boradi.  
Metodlar  turli  asoslar-mezonlar  bo’yicha  tasniflanadi.  Qaysi  sohada 
qo’llanishiga ko’ra moddiy, ma’naviy, g’oyaviy turlarga , uslubiyatga ko’ra ilmiy- 
nazariy va amaliy faoliyat turlariga ajratiladi.  
Metod metodikada konkretlashadi. Metodika doimiy materiallarni yig’ish va 
saralash vositasi,aniq faoliyat turidir. 
Metodlar  umumiylik  darajasi  va  amal  qilish  doirasiga  ko’ra  bir  necha  guruhlarga 
bulinadi:eng  umumiy  metodlar,umumiy  va  xususiy  metodlar.  Eng  umumiy 
metodlar falsafiy metodlardir,u barcha bilim sohalari, faoliyat uchun metodologiya 
bo’lib xizmat qiladi. 
Falsafiymetodlar:dialektika,metafizika,sinergetika,sofistika. 
Dialektika  (yunon  dialektika-bahs.)  tabiat  ,  jamiyat  va  bilish  taraqqiyoti 
qonuniyatlari  hamda  ularning  asosida  shakllanadigan  umumiy  tafakkur  uslubi  va 
amaliy faoliyat haqidagi ta’limotdir.  
Abadiy  va  azaliy  uzluksiz,  o’zoro  aloqadorlik,  vaqtning  ortga  qaytmasligi, 
rivojlanish va taraqqiyot, olamining birligi dealektikaning asosiy tamoyillaridir. 
Falsafada  ana  shu  tamoyillarga  asoslangan  tafakkurni-  dialektik  tafakkur, 
dunyoqarashni- dialektik dunyoqarash, metodni-dialektik metod deb yuritiladi.