Muhammad Solih va Bobur hamda temuriylar o’rtasidagi munosabatiga fikr bildiring

1. 
   Muhammad Solih va Bobur hamda temuriylar o’rtasidagi munosabatiga fikr bildiring.
   

Muhammad Solih 1455-yilda Xorazmda tug’ilgan. Uning otasi Amir Nur Saidbek temuriyzoda hukmdorlardan Ulug’bek Mirzo saroyidagi e’tiborli kishilardan biri bo’lib, keyinchalik Abu Said Mirzo idorasi ostida bo’lgan Xorazm viloyatida ancha vaqt hokimlik qilgan. Bobosi Amir Shoh Malik esa ulug’bek Mirzoning vasiysi va tarbiyachisi, shuningdek Amir temur va Ulug’bek Mirzo saroylarida katta nufuzga ega bo’lgan amirlardan edi. Bundan ma’lumki Muhammad Solih bolalik chog’idan temuriy shaxzodalar haqida ma’lumotga ega bo’lgan. Abdurahmon Jomiydan tehsil oladi va fors-tojik tillarini mukammal o’zlashtiradi. Husayn Bayqaro Xorazmni bosib olishi munosabati bilan otasining qatl etilishi yosh tarixchi, yozuvchining qalbida temuriy hukmdorlarga nisbatan nafrat uyg’otadi. Bu haqida uning o’zi “Shayboniynoma” asarida shu sababli Shayboniyxon xizmatiga o’tganini ta’kidlaydi. U davrda Movarounnahda ichki ziddiyatlar, taxt uchun kurash avj olgan edi. Vaziyatdan foydalanib, ketma-ket hujum qilayotgan Shayboniyxon Muhammad Solihning taklifini mamnuniyat bilan qabul qiladi. U shoirga «amir ul-umaro» («ulamolar amiri») va «m alik ush-shuaro» («shoirlar sultoni») unvonlarini beradi. Shayboniyxonning bunday iltifoti o'ziga xos siyosiy ahamiyatga molik edi. Bu bilan u temuriylardan norozi bo'lgan yirik amaldorlar, olim-u shoirlarni o'ziga og'dirib olishga intilardi. Shayboniyxon «samimiyat»iga ishongan Muhammad Solih singari mulkni idora etishga qodir, harbiy salohiyatga ega bo'lgan kishilar unga sadoqat bilan xizmat qila boshladilar. Keyinchalik o’z tug’ilib o’sgan shahri Xorazmga qarshi kurashda mardonavor jang olib boradi. Muhammad Solihning bu tadbirini oqillik yoinki xoinlik deb atashga ikkilanaman. Bir tomonda — qasos oloviga moy kabi purkalgan sovg’a salom, mansab, ijod uchun imkoniyat; bir tomonda tug’ilib o’sgan tuproq, ona zaminga, xalqiga dushman yonida turib qarshi jang qilmoq… Afsuski biz tarixni faqatgina o’rganishimiz kerak, muhokama uchun hozirgi davrimiz “yangilik” qiladi.

Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»da Muhammad Solihning g'azaliyotini qoniqish bilan e’tirof etgan holda, Shayboniyxonga bag'ishlangan turkiy masnaviysini «bisyor sust va furudtur» - deya baholash bilan kifoyalanib qolmaydi. «Bobumoma» muallifi «ani o'qug'on kishi Muhammad Solih she’ridin be’tiqod bo‘lur» (163-b.), - deya ta’kidlaydi.

2. 
   Shayboniyxon — asarning bosh qahramoni.
   

Shayboniyxon aqlli siyosat yuritgan holda shoir, olimlarni o’ziga og’dirib oldi. To’gri, buning evaziga ular sadoqat ila xizmat qilishdi. Biroq shoirlar xalq dardini kuylovchi asl emas, podshoh uchun ijod etuvchi maddohlarga aylandi. Muhammad Solih tarixni jonlantirgan, Shayboniylar haqida katta ma’lumotlar qoldirgan shaxs sifatida ulug’lanadi. Lekin asar mutoalasida shunga guvoh bo’lishimiz mumkinki, Muhammad Solih asaming bosh qahramoni Shayboniyxonni ilohiy siymo sifatida haddan ortiq madh etadi. Dostonning to'rtinchi bobida ilohiy ne’mat sanalgan so'z ta’rifiga o'rin berilganidan so'ng, so'zi «ishqi jahoni»-yu «g'ayb lisoni» bo'lgan, o'zi «oshiq»-u «orif», «Tangrining soyasi» Shayboniyxon madhiga o'tiladi. «G'aybdan oti Muhammad bo'l»gan Shayboniyxon, shoirning fikricha, har jihatdan mukammal. U nafsi ustidan g'olib kelgan zot. Dini iymon yo'lida g'azot qiluvchi bu ulug' xonning niyati faqatgina shariatga ziynat, ahli islomga quvvat berishdan iboratdir. Tangri amrini jon qulog'i bilan eshituvchi bu xon adolatini ehson bilan namoyon qiladi. U «Hazrati imom uz-zamon, xalifat ul-rahmon Shayboniyxonning aqlining ta’rifidur», «Ul hazratning tengri inoyat qilg'on ilm ining tavsifi», «Ul hazratning faqrining bayoni va sulukining dostonidur», «Ul hazratning hilmining hikoyatidur», «Ul hazratning qur’on o'qurining rivoyatidur», «Ul hazrat tab’ining maddohligi», «Ul hazratning qilichining madhguzorligi» va shu kabi eng go’zal sifatlar ila ta’riflaydi. Aslidachi? Shayboniyxon tarixiy shaxs sifatida — bosqinchi. Dunyoning deyarli yarmini zabt etgan Amir Temur chevarasi — Zahiriddin Boburga taxqirli shartlar qo’yib, vatandan yiroq ketishga majburlagan shaxs. U xalq orasida tinchlik o’rnatdi, haq din Islom dinini, din peshvolarini ulug’ladi. Lekin Muhammad Solih yozgani kabi ilohiy shaxsmikin? Asarni chin haqiqat deya qabul qilsak, bobosi va otasiga ko’p yillar saroy davralarining to’ridan joy bergan-u, ikkinchi voris aybi ila otasining qatl etilishiga sababchi bo’lgan butun temuriyzodalarni mazah, tahqirlar bilan qalamga olarmidi? Muallif Shayboniyxonni qancha ulug’lashga harakat qilmasin, o’zi bilib bilmay uning kirdikorlarini, temuriyzodalarning ichki nizolaridan ustalik bilan foydalanganini, uning nafsiga qul, hayvoniy xirsga ega shaxsligini “xursandchilik” ila oshkor etgan.

3. 
   “Shayboniynoma” dostonining janr xususiyatlari: vazni, qofiyalanish shakli, dostondagi badiiy san’atlar.
   

Dostonda tarixiy voqelikni boricha tasvirlash, Shayboniyxon va boshqa tarixiy shaxslarga muallifning munosabatidan qat’iy nazar “Shayboniynoma”ni o’zbek mumtoz adabiyotidagi dastlabki tarixiy — jangnoma masnaviy bo’lishini ta’min etgan. Asar  8902 misradan iborat boʻlib, 76 bobdan tashkil topgan. Asarning asosiy voqealari 17-bobdan boshlanadi. Bu boblarda 1499-1500-yillarda Shayboniyxonning Turkistondan Samarqandga qo'shin tortib kelishi, Samarqandni bosib olish uchun dastlabki urinishlarining barbod bo'lishi va chekinishi, Buxoro viloyatining hokimi Boqi Tarxon va uning qo'shinini Dabusiya qo'ig'onida (hozirgi Ziyovuddin yaqinida) qamal qilib Buxoroni bosib olishi voqealaridan boshlab, 1506-yilda Xorazmni bosib olib g'alaba bilan Buxoroga qaytishigacha bo'lgan voqeylik tarixiylik tamoyili asosida badiiy ifoda etiladi. Bundan tashaqri dostonda kurash va qal’alarning zabt etilish tasvirida, joy nomlari, qa’lalarning mustahkamligi, shaxslar nomi aniq keltirilgan tarixiy doston qiymatini oshirgan. Shuni aytib o’tish joizki, masnaviyda boshdan oyoq Shayboniyxonga nisbatan kuchli ishtiyoq va ehtirosni uqishimiz mumkin. Zero, uning norasida qizni o’z nikohiga olishi ham ko’klarga ko’tarilib, Sulaymonga tenglashtiriladi.

Dedilar: «Borchasidin zeboroq,

Husn ichra borchasidin ra’noroq.

Yosh bila dog‘i kichikroq boridin,

Baxt ila bori biyikroq boridin.

Bor emish xong‘a munosib mohi,

Ul sanamlar arosida shohi.

Sarv oning qomatidin sharmanda,

Zulfiga anbari sor banda.

Munfail ko'zlaridin ohuyi chin,

Ichi qon bog‘ladin g'amdin miskin.

Chin mo'g'ulchin ul erur olamda,

Yo‘qtur ul tavr bani odamda.

Na Xito mulkida andoq topilur,

Na Xo‘tan shahrida ul nav kelur.

Lo’bati chin degonning o’zidur,

Surati chin degonning o'zidur»

Asarning 219-220 betida keltirilgan ushbu bayt Toshkent hokimi Sulton Mahmud Xonikaxon mag’lub etilganida, uning eng kichik qizi Shayboniyxonga tortiq etiladi. Bu nasvirda shoir mubolag’a, qarshilantirish, husni ta’lil san’atlaridan o’rinli foydalangan.

4. 
   Asarning milliy adabiyot va tarixchiligimizdagi o’rni.
   

“Shayboniynoma” o'zining sodda va ravon uslubda yozilganligi, o'ziga xos badiiyati bilan XVI asr o'zbek mumtoz adabiyotida yaratilgan adabiy asarlardan ajralib turadi. U o'z davri o'zbek adabiy tilining muhim yodgorligidir. Asar ijodkori dunyoqarashining murakkabligi, tarixiy voqealar va tarixiy shaxslar tasvirida tarafkashlik, biryoqlamalik unsurlarining ko'pligidan qat’iy nazar, uning juda ko'plab lavhalari tarixiy haqiqatni tiklashga imkon yaratadi. Dostonning ayni jihatlari uning adabiy-tarixiy qimmatini oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, “Shayboniynoma” — tarixiy-jangnomaning mumtoz adabiyotimizdagi ilk namunasi bo'lishi bilan ham katta ma’naviy-badiiy ahamiyatga molikdir.  Vengeriyalik Vamberi “Shayboniynoma”ni XIX asrda nemis tiliga tarjima qildi. Vamberi asarni faqatgina tarixiy asar bo’lgani uchungina emas, uning XV asr oxiri va XVI asr boshlaridagi O‘rta Osiyo tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, madaniyatini o‘rganish borasida «Shayboniynoma»ning ahamiyatini yuqori baholaydi. Shuning uchun ham u asar tarjimasiga bejiz qo‘l urgan emas. Vamberining o‘zi bu haqda shunday deydi: “Maqsadim nemis tiliga ag‘daruvchi tarjimon bo‘lish emas, Markaziy Osiyoning turkiy adabiyotidan biror-bir asarni tarixchilar, etnograflar va turkologlarga yordam berish uchun umumiy mazmunga yaqinroq keltirib tarjima qilish edi”.