Fizika fanidan oraliq nazorat variant savollariga javoblari

 

 

 

                                     

 

 

 

 

 

 

TERMEZ DAVLAT UNIVERSITETI 

MAXSUS SIRTQI BO’LIMI 

MEHNT TA’LIMI YO’NALISHI 

325-GURUH TALABASI QOBILOVA YULDUZNING 

FIZIKA FANIDAN ORALIQ NAZORAT 

VARIANT SAVOLLARIGA JAVOBLARI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-Variant 

1.  Nuqta kinematikasi. 

2.  Molekulyar kinetic nazariyaning fizik asoslari 

3.  Issiqlik nurlanishi masalasi 

4.    500  m  massali  poyezd  tormozlanganda  tekis  sekinlashuvchan 

harakat  qilib  bir  minut  davomida  tezligini  40  km/soatdan   

28km/soatgacha kamaytirilgan. Tormozlanish kuchi topilsin.  

5.  Relesdan  turgan  vagon  tekis  tezlanuvchan  harakat  qilib,  s=11  m 

yo`lni  t=30  sekundda  o`tishi uchun   unga qanday  kuh  tasir  qilishi 

kerak?  Vagonning  og`irligi  R=16  T.  Harakat  vaqtida  unga  o`z 

og`irligining  0,05  qismiga  teng  bo`lgan  ishqalanish  kuchi  tasir 

qiladi.  

 

1. 

Kinematika (yun. kinema — harakat) — mexanikaning bir boʻlimi. 

Jism harakatini vujudga keltiruvchi kuchlarni hisobga olmagan qolda 

jism harakatining geometrik xossalarini oʻrganadi. Oʻrganiladigan 

obʼyekt xossalariga koʻra, nuqta, qattiq jism, deformatsiyalanuvchi jism, 

tutash muhit (gaz, suyuqlik, elastik jism) K.siga boʻlinadi. Odatda, K. 

dinamikani oʻrganishda qoʻshimcha vosita hisoblanadi. Nuqta va qattiq 

jism K.sining asosiy vazifasi nuqta yoki qattiq jismning muayyan sanok, 

sistemasiga nisbatan harakatlarini (sanoq sistemasiga nisbatan nuqta 

vaziyati koordinatalar bilan belgilanadi) va harakatlarning barcha 

kinematik tasniflari orasidagi bogʻlanishlarni aniqlashdir. 

Nuqta tezligi (t>) va tezlanish (sh) uning harakatini ifodalovchi asosiy 

kinematik omillardir. Boʻlar harakat turiga bogʻliq. Jismning eng oddiy 

harakati ilgarilanma va aylanma harakatdan iborat. Ilgarilanma harakat 

vaqtida jismning barcha nuqtalari birday harakat qiladi; jism harakatini 

(trayektoriyasini) ifodalash uchun bitta nuqtaning harakatini bilish 

kifoya. Har qanday jism toʻgʻri va egri chiziq boʻylab harakatlanadi. 

Harakat tekis toʻgʻri chiziqli (yoki aylanma) hamda teqismas 

(oʻzgaruvchi) boʻlishi mumkin. Teqismas harakatda tezlikning oniy 

(haqiqiy) yoki oʻrtacha qiymati aniqlanadi. Tekis harakatda tezlanish 

nolga teng . Jism qoʻzgʻalmas oʻq atrofida aylanma harakat qilsa, bitta 

erkinlik darajasiga ega boʻladi va uning vaziyati burilish burchagi 

(davri), burchak tezligi (chastota) va burchak tezlanishi bilan 

ifodalanadi. 

Erkin qattiq jism massa markazi bilan birga ilgarilanma va aylanma 

harakat qiladi. Artilleriya snaryadi, raqsta, fazoviy jismlar va boshqa 

harakati boʻnga misol boʻladi. 

Deformatsi ya l anu vchi muh i t l a r K.si deformatsiyalar umumiy 

nazariyasi va muhitning uzluksizligi shartini aks ettiruvchi uzluksizlik 

tenglamalarini hamda uzluksiz muhit harakatining tavsiflarini aniqlaydi. 

Tutash muhit K. muhit elementlar harakatini ularning 

deformatsiyalanuvchanligini hisobga olgan holda bayon qiladi. 

Yorugʻlik tezligiga yaqin boʻlgan harakat K.si haqida nisbiylik 

nazariyasida, mikrozarralar harakati haqida kvant mexaniqat qaraladi. K. 

usullari turli mexanizmlar va boshqalarda harakat uzatishni hisoblashda 

muhim ahamiyatga ega. 

 

2. Molekulyar fizika – har xil  agregat holatdagi moddalarning 

xususiyatlarini ularning molekulyar tuzilishi asosida 

tekshiradigan fizikaning bo’limi. Bunda molekulyar o’zaro ta’sir 

kuchi va molekulalarning issiqlik harakati hisobga olinadi. 

Moddalar uzluksiz xaotik (tartibsiz) harakatda bo’lgan atom va 

molekulalardan tuzilgan degan fikrga asoslangan modda 

tuzilishning nazariyasiga molekulyar kinetik nazariya deyiladi. 

Bu nazariyaning asosiy qonuniyatlari quyidagilar: 

1.Barcha moddalar tarkibida eng kichik elementar zarrachalar 

bo’lgan turli molekula, atom va ionlardan tashkil topgan. 

2.Atom, molekula va ionlar doim uzluksiz xaotik harakatda 

bo’ladi. 

3.Hamma zarralar orasida o’zaro tortishish va itarish kuchlari 

mavjud. 

18 asrda M.V.Lomonosov modda tuzilishi Molekulyar – kinetik 

nazariyasini asoslarini bayon qilib berdi va tajribada tasdiqladi. 

Molekulaning  o`lchamlari  juda  kichik  bo`lgani  uchun  ularni 

oddiy  ko`z  bilan  ko`rish  mumkin  emas.  Eng  katta  molekulalar 

elektron  mikroskop  yordamida  suratga  olingan.  Eng  nozik 

tajribalarning  ko`rsatishicha  ikki  atomli  kislorod  molekulasining 

chiziqli kattaligi 

 atrofida. Umuman molekulalarning chiziqli 

kattaligi 

 bo`ladi. 

Shuni  ta’kidlash  lozimki  molekula  o`z  navbatida  atomlardan 

tashkil 

topadi. 

Atomlar 

esa 

yadro 

va 

uning 

atrofida 

harakatlanuvchi elektronlardan iborat bo`ladi.   

2.  Molekulaning  massasi.  Alohida  molekulalarning  massalari 

juda  kichik  bo`lib,  maxsus-asbob  massa-spektrometrlar  yordamida 

aniqlanadi. Masalan suv molekulasining  massasi 

 kg atrofida. 

Shuning  uchun  ham  fizikada,  molekulalar  massalarining  absolyut 

qiymatlari  bilan  emas,  balki  o`lchamsiz  nisbiy  kattaligi  bilan  ish 

ko`riladi.  Chunki  bu  hisob-kitobni  ancha  osonlashtiriladi.  Xalqaro 

kelishuvlarga  asosan  etalon,  ya’ni  birlik  atom  massasi  m

o

  sifatida 

uglerod  

12

S izotopi (atomar) massasining 1/12 qismi qabul qilingan. 

 

Istalgan  molekulaning  nisbiy  massasi  M

o

  ni  aniqlash  uchun 

molekula massasining absolyut qiymati m

mol

  ni birlik atom massasi m

o

 

ga bo`lish kerak  

 

Xuddi  shuningdek  nisbiy  atom  massasi  A

o

  ni  aniqlash  uchun  esa 

atom  massasining  absolyut  qiymati  m

am

  ni  birlik  atom  massasi  m

o

  ga 

bo`lish kerak. 

 

м

10

10

4





м

10

8

10

10







26

10

3





кг

m

m

oc

o

27

10

66

,

1

12

1









o

mol

m

m

М



0

o

am

o

m

m

A



  Modda  miqdori.  Moddalar  ulkan  miqdordagi  molekulalardan 

tashkil  topganligini,  va  o`z  navbatida  turli  moddalar  molekulalari 

massalarining  teng  emasligi  ularni  solishtirishda  katta  qiyinchiliklar 

tug’diradi.  Aynan  shu  qiyinchilikni  engish  maqsadida  tarkibida  bir  xil 

N

A

  ta  molekula  bo`lgan  modda  miqdori  tushunchasi  kiritiladi.  Modda 

miqdori-moddadagi  molekulalar  sonining  0,012  kg  ugleroddagi 

molekulalar  soni  N

A

  ga  nisbati  bilan  aniqlanadigan  kattalikdir.  Modda 

miqdori ν harfi bilan belgilanadi. Uning SI dagi birligi [ν]q1  mol. Mol-

0,012  kg  uglerodda  qancha  molekulalar  bo`lsa,  shuncha  molekulalari 

bo`lgan modda miqdoridir. 

 Yuqorida aniqlanganidek, istalgan moddaning 1 molida bir xil 

sondagi molekulalar mavjuddir. Bu songa Avogadro doimiysi deyiladi. 

Endi Avogadro doimiysi nimaga tengligini aniqlaylik. Buning uchun 

modda miqdori ta’rifidan foydalanamiz, ya’ni 0,012 kg uglerodda N

A

  ta 

molekula bor. 

                                         N

A

=              kg·mol

-1

 

  

Bu yerda m

oc

 uglerod molekulasining massasi. Birlik atom 

massasining ta’rifiga asosan 

m

oc

=12

 

 

 

 ya’ni istalgan moddaning bir molida 

    ta 

molekula mavjud. 

Istalgan  moddaning  bir  molidagi  molekulalar  soni  teng  ekanligini 

ko`rdik.Endi bir mol qancha hajmni egallaydi  degan savol tug’iladi. Bu 

savolga Avogadro qonuni javob beradi: Normal sharoitda bu hajm 

0

m



1

23

1

27

1

10

02

,

6

10

66

,

1

12

012

,

0

12

012

,

0























моль

моль

кг

кг

моль

m

кг

N

o

А

1

23

10

02

.

6







моль

N

A

oc

m

012

,

0

                                                      

                     

 Normal  sharoit:  bosim  normal  atmosfera    P=1,013



10

5

  Pa=760 

mm.sim.ust.  va harorat  T=273,15 k  yoki t=0 C  

Molekulyar  massa  bir  mol  moddaning  massasi  kabi  aniqlanib, 

molekula massasining Avagadro soniga ko`paytmasi kabi aniqlanadi. 

M=m

mol

     birligi –  

 

 Istalgan miqdoridagi moddaning  massasi m ni topish uchun uning 

molekulyar massasi M va undagi modda miqdori  (mollar soni) 



 ni 

ko`paytirish kerak. 

 

Loshmidt soni. 

 

3.    Molekulyar  fizikada  ideallashtirilgan  model-ideal  gaz 

tushunchasidan      foydalaniladi.  Ideal  gazda  qu`yidagi  shartlar 

bajarariladi: 

1)    gaz  molekulalarining  xususiy  hajmi  gaz  egallab  turgan  idishning 

hajmiga nisbatan e’tiborga olmaydigan darajada kichik; 

2)   gaz molekulalari orasida o`zaro ta’sir kuchlari mavjud emas; 

3)   gaz molekulalarining o`zaro va idish devorlari bilan urilishi absolyut 

elastik. 

Shuni  ta’kidlash  kerakki,  real  gazlar  ham  normal  sharoitga  yaqin 

sharoitlarda  (kislorod,  geliy)  va  yuqori  harorat,  past  bosimda  o`z 

xossalari  bilan  ideal  gazlarga  juda  o`xshab  ketadi.  Bundan  tashqari 

molekulalarning  xususiy  hajmlari  va  o`zaro  ta’sirini  hisobga  oluvchi 

моль

м

V

o

3

3

10

41

,

22







0

A

N



моль

кг









m

3

25

3

1

3

1

23

0

10

7

,

2

10

4

,

22

10

02

,

6























м

м

моль

моль

V

N

N

A

A

tuzatish  kiritish  bilan  ideal  gaz  qonunlaridan  real  gaz  qonunlarini  hosil 

qilish mumkin. 

 Gaz  parametrlari.  Gazning  holati  bir-biriga  bog’liq  bo`lgan  va 

holat parametrlari deyiladigan qu`yidagi kattaliklar bilan xarakterlanadi: 

bular hajm V, bosim  P va harorat T. 

           Betartib  harakatda  bo`lgan  gaz  molekulalari  idish  devorlariga 

uriladi va juda kichik vaqt davomida devorga ma’lum kuch bilan ta’sir 

ko`rsatadi.  Molekulalarning  betartib  urilishlari  natijasida  birlik  yuzaga 

ma’lum  bir  bosim  ko`rsatiladi.  Bosimni  o`lchaydigan  asboblarga 

manometrlar  va  barometrlar  deyiladi.  O`z  vazifalariga  qarab  

manometrlar turli-tuman bo`ladi.                                      

 

Dalton  qonuni.  Ideal  gaz  aralashmasining  bosimi  aralashmaga 

kiruvchi gazlar partsial bosimlarining yig’indisiga teng bo`ladi, ya’ni 

 

 bu  yerda 

  -  partsial  bosimlar  deyilib,  agar    har  bir 

gazning  o`zi  aralashma  egallagan  hajmni  egallaganda  idish  devorlariga 

ko`rsatishi mumkin bo`lgan bosim bilan aniqlanadi. 

 Jismlarning  issiqlik  darajasini  xarakterlash  uchun  harorat 

tushunchasidan  foydalaniladi.  Agar  qizitilgan  jism  qizitilmagan  jismga  

tegizilsa  ular  orasida  issiqlik  almashuvi  ro`y  beradi.  Energiya  harorati 

yuqoriroq jismdan harorati pastroq jismga o`tadi. Bu jarayon jismlarning 

haroratlari tenglashguncha, ya’ni issiqlik muvozanati vujudga kelguncha 

davom  etadi.  Shuning  uchun  ham  haroratga  sistemaning  issiqlik 

muvozanatini xarakterlovchi kattalik deyiladi. 

Haroratni o`lchash uchun etalon sifatida gaz(vodorod) yoki 

suyuqliklarning (simob, spirt) issiqlikdan hajmining o`zgarishidan 

foydalaniladi.  Harorat o`lchanadigan asbobga termometr deyiladi. 

p

p

p

p

n









1

2

. . .

p

p

p

n

1

2

,

, . . . ,

Biz kundalik hayotda termometr bilan yaxshi tanishmiz. Masalan 

simoblik termometr yordamida - 30 dan + 800 gacha haroratni 

o`lchash mumkin. Haroratni o`lchashda aniqlik kiritish 

maqsadida harorat shkalasi kiritiladi.  

3. 

 

 

 

0

0

 

 

 

 

4.-masala 

Berilgan 

m=500 

t=1 min=60sek 

𝑣

1

= 40

𝑘𝑚

𝑠𝑜𝑎𝑡

=

100

9

; 

𝑣

1

= 28

𝑘𝑚

𝑠𝑜𝑎𝑡

=

70

9

𝑚

𝑠

; 

F

tor

=?  

Formula 

F

t

=ma=m(

𝑉

1

− 𝑉

2

) ∙ 𝑡 

Yechish:  

F

t=

m(

𝑉

1

− 𝑉

2

) ∙ 𝑡 = 500 ∙ (

100

9

−

70

9

) ∙ 60 = 500 ∙

30

9

∙ 60 = 500 ∙ 10 ∙

20 = 100000𝑁   

 

5-masala 

Berilgan 

S=11mt=30sek 

m=16tonna=16

∙ 10

3

𝑘𝑔 

𝜇 = 0,05 

Formula 

𝑎 =

2𝑆

𝑡

2

;        

𝐹 = 𝐹

𝑖𝑠ℎ

+ 𝑚𝑎;            𝐹

𝑖𝑠ℎ

=

 𝜇𝑚𝑔; 

Yechish: 

𝑆 =

𝑎𝑡

2

2

;   

𝑎 =

2𝑆

𝑡

2

=

2∙11

30∙30

=

22

900

 

F=

𝐹

𝑖𝑠ℎ

+ 𝑚𝑎 = 𝑚𝑎 +  𝜇𝑚𝑔 

F=

𝑚𝑎 +  𝜇𝑚𝑔 = 16 ∙ 10

3

∙

22

900

+

5

100

∙ 16 ∙ 10

4

=

3520

9

+ 80 ∙ 10

2

≈≈

8391,1 𝑁 = 8,39𝑘𝑁