Fuqaro a otasidan meros bo‘lib qolgan dalahovlidan samarali foydalanish uchun

---

KAZUS
Fuqaro A otasidan meros bo‘lib qolgan dalahovlidan samarali foydalanish uchun
hamda qo‘shimcha daromad topish maqsadida uni ijaraga qisqa muddatga boshqa
fuqarolarga berdi. Ma’lum bo‘lishicha, u har shanba va yakshanba kunlari mazkur
mulki yordamida 4-5 million so‘m daromad topib kelgan.
Fuqaro A.ning olayotgan daromadidan xabar topgan uchastka soliq inspeksiyasi
noziri undan har bir kvadrat metri uchun soliq to‘lashi kerakligi to‘g‘risida yozma
talabnoma yo‘lladi. Aks holda fuqaro A.ni noqonuniy daromad topishda ayblab
javobgarlikka tortilishi mumkinlinligi to‘g‘risida ogohlantirdi.
Savol.
1. Fuqaro A.ning boshqa fuqarolarga og‘zaki tartibda kelishgan holda, boshqa
fuqarolarga ijaraga berishi huquqiy munosabat hisoblanadimi? Asoslang.
2.
Uchastka soliq nozirining soliq to‘lashi kerakligi to‘g‘risidagi talabalari
huquqiy asoslimi? Asoslang.
3. Fuqarolarni soliq tortishni huquqiy tartibga solish mexanizmini tushuntirib
bering.
4. Fuqaro A.ning javobgarlik turini aniqlang va moddasini ta’riflang.

---

JAVOB
1.Kazusimizda maqsad asosan ijara shartnomasi haqida yuritilayapti ijara
shartnomasi O'zbekiston Respublikasi ijara tog'risidagi qonuning 5-moddasida
Tomonlarning ixtiyoriyligi va to‘la teng huquqliligi asosida ma’lum muddatga
tuziladigan ijara shartnomasi ijara munosabatlarining yuzaga kelishiga asos bo‘ladi.
Bunda qishloq xo‘jaligi maqsadlarida foydalanish uchun yerni, boshqa tabiiy
resurslarni ijaraga olish uzoq muddatga — kamida 5 yilga mo‘ljallangan bo‘lishi
kerak.
Ijara
shartnomasi
tanlov
asosida
tuzilishi
mumkin.Ijara
shartnomasida:ijaraga berilayotgan mol-mulkning tarkibi va qiymati, uni ijaraga
berish tartibi; ijara muddati;ijara haqi shartlari va miqdori, uni to‘lash
muddatlari;ijaraga beruvchi ijarachiga berishi kerak bo‘lgan mol-mulkning holati;
ijarachining mol-mulkdan foydalanish shartlari;shartnomaning amal qilishi
to‘xtatilganidan keyin ijarachining mol-mulkni ijaraga beruvchiga qanday holatda
va qay tartibda qaytarishi;ijaraga berilgan mol-mulkni tiklash va ta’mirlash
yuzasidan tomonning majburiyati;to‘la amortizatsiyadan so‘ng mol-mulk kimga
qarashli bo‘lish shartlari;agar ijaraga olingan mol-mulk keyinchalik sotib olish
sharti bilan topshirilayotgan bo‘lsa, uni sotib olish shartlari, tartibi va
muddati;ijaraga olingan mol-mulkni ikkilamchi ijaraga berish sharti, tartibi va
imkoniyati;ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga taqdim etadigan axborotning
ko‘lami va axborotni berish muddatlari;tomonlarning mas’uliyati ko‘zda
tutiladi.Yerni va boshqa tabiiy resurslarni ijaraga olish shartnomasiga tabiiy
obyektdan mo‘ljallangan maqsadga muvofiq holda oqilona foydalanish yuzasidan
ijarachining majburiyatlari ko‘zda tutilgan qoidalar ham kiritiladi.Ijara
shartnomasida ijaraga beruvchining noishlab chiqarish sohasiga taalluqli mol-mulk

---

obyektlari va ularning qiymati alohida ajratib ko‘rsatiladi, tomonlarning
ushbu
obyektlarga nisbatan majburiyatlari (ularni asrash va saqlab turish) ham aytib
o‘tiladi.
1
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining bir qancha moddalarida
ko'rsatib o'tilgan va quyidagilar 600-modda uy-joyni ijaraga berish shartnomasiga
binoan bir taraf-uy-joyning mulkdori yoki u vakolat bergan shaxs (ijaraga
beruvchi)-boshqa taraf (ijaraga oluvchi)ga uy-joyda yashash uchun uni haq
evaziga egalik qilish va foydalanishga topshirish majburiyatini oladi hamda 601-
modda uy-joy yuridik shaxslarga ijara shartnomasi yoki boshqa shartnoma asosida
egalik qilish va (yoki) foydalanish uchun topshirilishi mumkin. Yuridik shaxs uy-
joydan faqat fuqarolarning yashashi uchun foydalanishi mumkin. Uy-joyni ijaraga
berish shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Fuqarolar o‘rtasida tuzilgan uy-joyni
ijaraga berish shartnomasi davlat soliq organlarida hisobga qo‘yilishi lozim. Bu
jarayon huquqiy munosabatga asos bo'ladi, jarayonda huquqiy munosabat belgilari
mavjud ya'ni ijtimoiy subektlar o'rtasida vujudga keladigan aloqalar va idoraviy
xarakterga egaligi bilan, normalar asosida yuzaga kelishi bilan hamda huquqiy
munosabat tarkibi ham mavjud. Huquqiy munosabat asoslari sifatida bu jarayonni
moddiy asoslar deb olamiz ya'ni tomonlarning xoxish-istagiga binoan bajarilayapti.
2. 32-modda. Soliq to‘lovchilarning majburiyatlari Soliq to‘lovchilar: o‘z
soliq majburiyatlarini o‘z vaqtida va to‘liq hajmda bajarishi; qonun hujjatlariga
muvofiq buxgalteriya hisobini yuritishi, moliyaviy va soliq hisobotini
tuzishi;davlat soliq xizmati organlariga va boshqa vakolatli organlarga imtiyozlar
olish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etishi;soliq tekshiruvlari
o‘tkazilayotgan vaqtda davlat soliq xizmati organlariga soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish, to‘lash bilan bog‘liq hujjatlar hamda
ma’lumotlarni taqdim etishi; davlat soliq xizmati organlarining va boshqa vakolatli
organlarning hamda ular mansabdor shaxslarining qonuniy talablarini bajarishi,
shuningdek mazkur organlarning, ular mansabdor shaxslarining qonuniy
1
O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, 19.11.1991 yildagi 427-XII-son

---

faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi shart. Soliq agentlari ushbu moddaning birinchi
qismida nazarda
tutilgan
majburiyatlardan
tashqari:soliq
to‘lovchilarga
to‘lanadigan mablag‘lardan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘g‘ri va o‘z
vaqtida hisoblab chiqarishi, ushlab qolishi hamda budjetga va davlat maqsadli
jamg‘armalariga o‘tkazishi;soliq to‘lovchilarga to‘langan daromadlarning, ushlab
qolingan hamda budjetga va davlat maqsadli jamg‘armalariga o‘tkazilgan soliqlar
va boshqa majburiy to‘lovlarning hisobini yuritishi, shu jumladan har bir soliq
to‘lovchi bo‘yicha alohida-alohida hisob yuritishi shart.Qonun hujjatlariga
muvofiq soliq to‘lovchilar zimmasida boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin
va ushbu Soliq kodeksining 33-moddasida vakolatli organ o'z vazifalarini ushbu
kodesk bo'yicha ijro etadi.
193-modda. Deklaratsiya bo‘yicha soliq to‘lash tartibi Jismoniy shaxslar —
O‘zbekiston
Respublikasining
rezidentlari
daromadlar
to‘g‘risidagi
deklaratsiyaning ma’lumotlari asosida hisoblab chiqarilgan, jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig‘ini o‘tgan soliq davridan keyingi yilning 1-iyunidan
kechiktirmay to‘laydilar. Jismoniy shaxslar — O‘zbekiston Respublikasining
rezidentlari hisoblab chiqarilgan daromad solig‘ini xorijiy davlatda joylashgan
bank hisobvarag‘idan chet el valyutasida to‘lashi mumkin. Bunda jismoniy
shaxslardan olinadigan, milliy valyutada ifodalangan soliq jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig‘i to‘langan sanada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
banki tomonidan belgilangan kurs bo‘yicha chet el valyutasida qayta hisoblab
chiqiladi.Mol-mulkni ijaraga berishdan daromadlar oladigan jismoniy shaxslar
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini taqdim etilgan dastlabki
deklaratsiya yoki davlat soliq xizmati organining xabarnomasi asosida, daromad
olingan oydan keyingi oyning beshinchi sanasigacha har oyda to‘laydi.Yil
tugagach, jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqning yillik
summasi haqiqatda olingan daromad bo‘yicha hisoblab chiqariladi. Bu summa
bilan yil mobaynida to‘langan summalar o‘rtasidagi farq kelgusi yilning 1-
iyunidan kechiktirmay soliq to‘lovchidan undirilishi yoki unga qaytarilishi kerak.
Jismoniy
shaxslarning
daromadlaridan
olinadigan
soliq
to‘langan
sana

---

quyidagilardir:yuridik shaxslar yoki jismoniy shaxslar tomonidan bankdagi
hisobvarag‘idan to‘langani taqdirda — ularning bankdagi hisobvarag‘idan
mablag‘lar hisobdan chiqarilgan kun; jismoniy shaxslar tomonidan naqd pul
mablag‘lari kiritilgan taqdirda — bank kassasiga mablag‘lar to‘langan sana.Davlat
soliq xizmati organlari tomonidan hisoblab chiqariladigan jismoniy shaxslardan
olinadigan daromad solig‘ini to‘lash to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan
muddatlarda amalga oshirilishi kerak.
2
Soliq kodeksining 128-moddasida soliq solinadigan baza jami daromad
bilan ushbu bo‘limda nazarda tutilgan chegirib tashlanadigan xarajatlar o‘rtasidagi
farq sifatida, mazkur Kodeks 158-moddasining ikkinchi qismida, boshqa
qonunlarda va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlarida, alohida
hollarda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlarida
nazarda tutilgan imtiyozlar hamda ushbu Kodeksning 159-moddasiga muvofiq
soliq solinadigan foydaning kamaytirilishi summalari inobatga olingan holda
hisoblab chiqarilgan soliq solinadigan foydadan kelib chiqib belgilanadi. O‘tgan
soliq davrlariga tegishli, joriy soliq davriga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan zararlar
mavjud bo‘lsa, soliq solinadigan baza ushbu Kodeksning 161-moddasiga muvofiq
taqsimlab o‘tkaziladigan zararlar summasiga kamaytiriladi.
3. Soliq mexanizmi bu - davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil
etish uchun qo'llaniladigan (huquqiy baza asosida) soliqqa tortish jarayonining
elementlari va ularni boshqarishning yig'indisini ifodalaydi. Boshqacha qilib
aytganda soliq mexanizmi bu soliq munosabatlarini tashkil qilish usullari yig'indisi
boʻlib, u iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishda qulay shart-sharoitlar ta'minlash uchun
davlat tomonidan qo'llaniladi.
Davlat soliq munosabatlarini tashkil etishning usullarini o'rnatar ekan, ularga mos
qonunlar yaratadi va kuchga kiritadi. Davlat soliq qo'mitasi amaldagi soliq
qonunchiligi asosida hamda o'zining vakolat doirasida har bir soliq turlari bo'yicha
yo'riqnomalar ishlab chiqadi. Shunday ekan davlat soliq mexanizmiga soliq
2
https://lex.uz/ Soliq kodeksi

---

qonunchiligi yordamida huquqiy shakl beradi va uni boshqarib turadi. Soliq
mexanizmining huquqiy asoslari O'zbekiston Respublikasining «Davlat soliq
xizmati to'g'risida»gi qonuni, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining
Qarorlari va boshqa soliqqa oid me'yoriy hujjatlardan iborat bo'lib, u umummilliy
va davlat manfaatlarini aks ettiradi. Soliq mexanizmining tarkibiy qismlari
birgalikda soliq munosabatlarini tashkil etishning shakllari, turlari, usullarini
tashkil etadi. Soliq mexanizmi soliq tizimining amaliyotga tatbiq etilishini
ifodalaydi. Undan foydalanish soliq elementlari yig'indisidan foydalanish uchun
ishlab chiqilgan.
4. Fuqaro A ismli shaxs bunda ijara shartnomasini soliq ro'yxatiga
qo'ymagan bunga tegishli tartibda sanksiyalar qo'llaniladi, ya'ni Ma'muriy
javobgarlik to'g'risidagi kodeksning 159-modda 1-bandida Fuqarolar o‘rtasida
binoni, inshootni yoki ularning bir qismini, turar joyni ijaraga berish
shartnomasining, tekin foydalanishga berish shartnomasining mavjud emasligi
yoxud davlat soliq organlarida ijaraga berish shartnomasining majburiy hisobga
qo‘yilishiga rioya etmaslik —bazaviy hisoblash miqdorining besh baravaridan o‘n
baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish joizki bu vaziyatda fuqaro A tuzgan ijara
haqiqiy hisoblanmaydi chunki uni soliq organlari ro'yxatidan o'tkazmaydi,
ro'yxatdan o'tgazganda soliq inspektori unga qarshi harakat qilmas edi. Bilamizki
Respublikamizda
hamma
shaxslar
soliq
tolash
majburiyatiga
egadirlar
Konstitutsiyamizning 51- moddasida fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va
mahalliy
yig‘imlarni
to‘lashga
majburdirlar.
Majburiyatlarni
bajarmagan
shaxslarga tegishli kodekslarda choralar ko'rilgan shuning uchun har bir shaxs
qonunga rioya qilib harakat qilmog'i lozim.
Tekinxo'rga teng kelma, qopadi,
o'z aybini tekin pulga yopadi. (maqol)

---

Foydalanilgan adabiyotlar va internet tarmoqlari ro'yxati:
1. O'zbekiston Respublikasi Uy-joy kodeksi
2.O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi
3. Davlat va huquq nazariyasi, darslik, Toshkent-2018
4.O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi
5.O'zbekiston Respublikasi Ma'muriy javobgarlik tog'risidagi kodeks
6.https://lex.uz/
7.https://www.norma.uz/