Giyohvand, portlovchi moddalar va dori vositalari
Download 296.2 Kb. Pdf ko'rish
|
xrpt 3ys29ka9iifoglido6n7y4ii3703yrrpf0hdjhcsrh9zug3acg720e03a9tzpbfvbm1kv35da43
- Bu sahifa navigatsiya:
- GIYOHVAND, PORTLOVCHI MODDALAR VA DORI VOSITALARI
- M a ’ s u l m u h a r r i r
- E. Urinov
- O. Eshonqulov
- G.N. Ergasheva
- I BOB. NАRKOMАNIYA 1.1 Narkomaniya xavfl i va daxshatli kasallik
- 1.2. Narkotik moddalar
- 1.3. Narkotik moddalarga qaram bo‘lib qolishlik
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIM MARKAZI E.B. Berkinov, T.А.Babayev, А.А. Sotiboldiyev, R.X.Utashyeva
«NOSHIR»
TOSHKENT 2012
Oliy va o‘rta maxsus kasb-hunar ta‘limi o‘quv metodik birlashmalar faoliyatini muvofi qlashtiruvchi Kengash nashrga tavsiya etgan M a ’ s u l m u h a r r i r : D.X.Xayitboyeva – АRM yetakchi mutaxassisi Ta q r i z c h i l a r : T. Soatov – biologiya fanlari doktori, professor, akademik, O‘z FА Biokimyo institutining laboratoriya mudiri. E. Urinov – kimyo fanlari doktori, professor, ToshDАU fi zika va kimyo kafedrasi professori. T. Muhamedov – tibbiyot fanlari doktori, O‘zbekiston Respublikasi SSV Respublika ixtisoslashgan endokrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi, tashkiliy- uslubiy bo‘lim mudiri. O. Eshonqulov – biologiya fanlari doktori, professor, pediatriya meditsina instituti qoshidagi akademik litsey direktori. N.Q. Pardayev – falsafa fanlari nomzodi, dotsent, Qibray tumani Baytqo‘rg‘on xizmat ko‘rsatish kasb-hunar kolleji direktori. G.N. Ergasheva – Qibray tumani 19-son umumta’lim maktabi direktori, xalq ta’limi a’lochisi. ISBN
© «Noshir» nashriyoti, 2012. UDK: KBK UDK:
KBK B E.B. Berkinov
T.А.Babayev, А.А. Sotiboldiyev, R.X.Utashyeva / Аkademik litsey va kasb- hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. Noshir, – T.: – 2012. – 152 b. I. T.А.Babayev, А.А. Sotiboldiyev, R.X.Utashyeva ISBN Ushbu o‘quv qo‘llanma o‘smirlar orasida narkomaniya, toksikomaniya, chekish va ichishning oldini olishga bag‘ishlangan. Unga narkotik vositalar va psixotrop moddalarning inson organizmiga salbiy ta’siri, tamaki tutuni va spirtli ichimliklar iste’mol qilganda organizmda bo‘ladigan patalogik o‘zgarishlar haqida ma’lumot beriladi. 3 KIRISH Kelajagi buyuk mustaqil yurtimiz uchun har tomonlama barkamol, vatanparvar, yuksak madaniyatli, ma’naviy qadriyatlarni e’zozlaydigan yetuk yoshlarni tarbiyalashimiz lozim. Ham jismonan, ham ma’naviy sog‘lom avlodning turmush tarzini yaratish davr taqozosidir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.А.Karimovning «Buyuk maqsad yo‘lidan adashmaylik» nomli asarida, biz naslimizning kelajagi – sog‘lom avlod uchun kurash boshladik. Sog‘lom avlod deganda biz faqatgina jismonan baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma’naviy boy avlodni ko‘zda tutganmiz. Chunki har tomonlama boy avlodga ega bo‘lgan xalqni hech qachon yengib bo‘lmaydi. «Buni hammamiz yaxshi anglab olmog‘imiz shart», deb uqtirgan edi. Darhaqiqat, sog‘lom avlodni shakllantirish masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan bo‘lib, uni amalga oshirish esa, barcha mutasaddilarning bu borada jiddiy faoliyat olib borishlarini taqozo etadi. Mazkur o‘quv qo‘llanma, akademik litsey va kasb-hunar kollej o‘qituvchilari va o‘quvchilariga mo‘ljallangan bo‘lib, XXI asr muammosi bo‘lmish narkomanlik illatidan, o‘sib kelayotgan yosh avlodni asrab-avaylashda, ularning tibbiy savodxonligi va madaniyatini oshirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Barkamol avlodni tarbiyalash maqsadiga yo‘naltirilgan ushbu qo‘llanmada asosan bangilikning «narkomaniya», «toksiko maniya», «ichkilikbozlik - alkogolizm», «nikotinizm - chekishning zarari» hamda narkotik vositalar va psixotrop moddalarning inson organizmiga salbiy ta’sirlari va ularning tasnifi , umr zavoli ekanligi haqida kengroq ilmiy, asosli tushunchalar yoritib berilgan. Zero, muhtaram Prezidentimiz I.А.Karimov ta’kidlaganidek, «Yoshlarga milliy vatanparvarlik ruhida ta’lim-tarbiya berish bugungi kunning jiddiy vazifalaridan hisoblanadi». Bu esa barcha bilim dargohlari hamda tashkilotlarning hamkorlikdagi faoliyati, kuch-qudrati, zakovati va yoshlarga sog‘lom turmush tarzi tamoyillarini singdirish orqaligina amalga oshirish mumkin. 4 Maqsadimiz narkomaniya va toksikomaniyani davolash va oldini olishda ilm-fan, aql-idrok asosida «Sog‘lom, barkamol avlodni yetishtirish» hamda dunyoda va Vatanimizda «Tinchlikni saqlash»ga hissa qo‘shishdan iborat. Psixoaktiv moddalar (PАM) – alkogol, narkotik va toksik moddalarga ruju qo‘yish, surunkali ravishda ularga o‘rganib qolish, qator mamlakatlar aholisiga, ayniqsa yoshlar salomatligiga putur yetkazayotgan eng dahshatli muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. So‘nggi yillarda tibbiy ko‘rsatmalardan tashqari narko tik va toksik kayf qildiruvchi turli moddalarni qabul qilish ko‘rsatkichlari shiddat bilan o‘sib bormoqda. Eng xatarli tomoni shundaki, yoshlar orasida kuchli va og‘ir sintetik giyohvand moddalar – kokain va geroin kabilarga ehtiyoj kuchayib borayotganligi kuzatilmoqda. Narkomanlik – odam organizmining qator tizimlarini buzilishlari bilan tasnifl anadi. Eng avvalo, modda almashinuvi jarayonida qo‘pol o‘zgarishlar ro‘y beradi. Narkotik moddalar inson bosh miyasiga maxsus ta’sir etib, unga o‘rganib qolishga olib keladi. Shu bilan birga, ular bosh miyaning, muhim ichki a’zolarning chuqur zararlanishiga sabab bo‘ladi. Shaxsning salbiy tomonga o‘zgarishi - xarakterning zaifl ashishi, xulq- atvor buzilishi, ma’suliyatsizlik, loqaydlik, oilaviy munosabatlarning buzilishi, jinoyatga qo‘l urish, o‘g‘irlik sodir etish kabilar narkomanlar uchun xos holatlardir. Narkotik modda qabul qilgan o‘smir qanchalik yosh bo‘lsa, uning shunchalik tez va og‘ir nogironlikka chalinishi yoki erta o‘lib ketishi ehtimoli shu qadar ko‘p bo‘ladi. Shuning o‘zi esa, davlatning salohiyatini pasaytiradigan omil hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, giyohvandlikning maxsus belgisi – sog‘ayish imkoniyatining mavjud emasligidir. Ushbu kasallik surunkali bo‘lib, kutilmagan har qanday vaqtda u qaytalanishi mumkin. Narkotik moddalarga ruju qo‘yish va moddalarni noqonuniy sotish ko‘pchilik mamlakatlarda fojiali miqyosni egalladi. Rasmiy axborotlardan ma’lum bo‘lishicha, yer yuzida har kuni narkomanlik oqibatida ko‘plab insonlar hayotdan ko‘z yumayaptilar, «oq ajal» domiga ko‘plab o‘smirlarning kirib qolayotganligi qayg‘uli holdir. Barchaga ma’lum bo‘lgan narkotik moddalaridan tashqari, so‘nggi yillar ichida sintetik narkotik va psixotrop moddalar iste’mol qilayotganlar soni ko‘payib bormoqda. Inson hayoti uchun o‘ta xavfl i bo‘lgan 5 amfi taminlar, gallyutsiogenlar, LSD (dietilamed lizergin kislota) va lizergin kislotasining boshqa hosilalari shular jumlasidandir. Narkomaniya – giyohvandlik millionlab odamlarning yostig‘ini quritmoqda. Olib borilayotgan targ‘ibot-tashviqot ishlariga qaramay, giyohvandlik butun yer yuzi bo‘ylab keng tarqalib bormoqda. Ushbu illatning mudhish oqibatlari, moddiy va ma’naviy zarari to‘g‘risida jahon ommaviy axborot vositalari orqali ko‘plab chiqishlar qilinmoqda. Bu borada qator mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham bir nechta xalqaro anjumanlar o‘tkazildi, giyohvandlikka qarshi turli chora-tadbirlar belgilandi. Eng achinarlisi hazrati inson tomonidan og‘u yetishtirilishi oqibatida yosh avlod uning qurboni bo‘layotganidir. Ofat domiga tushib qolayotganlar orasida maktab o‘quvchilari, talabalar, hatto ayollarni uchratish oddiy holga aylanib bormoqda. Giyohvandlikning yoshlar o‘rtasida tarqalishi katta yoshdagilar o‘rtasida tarqalishidan ko‘ra xatarliroqdir. Zero yoshlar kelajakdagi rahbarlar, olimlar, mutafakkir siyosatchilar, iqtisodchilar va hokazo kishilardir. Аholini bu qatlami qanchalik giyohvandlikka ko‘p berilgan bo‘lsa, jamiyatning kelajagi shunchalik xafv ostida bo‘ladi. Narkomanlik ofatidan xalqimiz va kelajak avlodni xalos etish, ularni moddiy va ma’naviy barkamollik sari yo‘naltirishdek umumbashariy xayrli tadbirlarni o‘tkazish barchamizning vazifamizdir. 6 I BOB. NАRKOMАNIYA 1.1 Narkomaniya xavfl i va daxshatli kasallik Narkomaniya «narkoz-karaxtlik» va «maniya-odam» so‘zlaridan kelib chiqqan. Narkomaniya – bu giyohvandlik, bangilik, karaxtlik bo‘lib, narkotik va narkotik ta’sirga ega bo‘lgan moddalarni suiiste’mol qilish natijasida kelib chiqadigan ka sallik. Narkotik va psixotrop moddalarni doimo qabul qilish natijasida narkomaniya vujudga keladi, chunki ushbu xastalik bilan og‘rigan kishining jismoniy va ruhiy holati xumorini bosadigan tegishli narkotik modda iste’mol qilishiga bog‘liq. Narkomaniya organizmning chuqur o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi va uni tanazzulga olib keladi. Kasallik asta-sekin rivojlana borib, surunkali davom etadi. Narkotik moddalar dastlab xursandlik, vaqtichog‘lik, xotirjamlik hissini uyg‘otib kayf qildirishi sababli iste’mol qilinib, bora-bora kasallikka aylanadi. Quyidagi ikki holda narkotik moddalarga o‘rganib qolish mumkin. Birinchi holda, kishi o‘z xohishidan tashqari e’tiborsizligi natijasida narkotik moddalarni xumor qiladigan bo‘lib qoladi. Bunday bangilik ko‘pincha vrach buyurgan narkotik moddalarni noto‘g‘ri iste’mol qilish natijasida kelib chiqadi. Sal narsa ta’sir qilib tashvishi kuchayib ketadi, ba’zi kasallar og‘riq, uyqusizlik va dardning boshqa tomonlaridan qutulish maqsadida oxirini o‘ylamay, vrach ko‘rsatmasini ham pisand qilmay, o‘zboshimchalik bilan narkotik modda dozasini oshirib qabul qilishi natijasida narkomaniya vujudga keladi. Bunday bemorlar odatda o‘z ahvollarining yaxshilanishi dori tufayli bo‘layotganini sezib, uni ichishni davom ettira boshlaydilar va ko‘ pincha ahvollarining og‘irligidan nolib vrachni ayblaydilar. Bu zaylda ish tutishning oqibati yomon bo‘lib, narkotik modda larga unchalik zarurat bo‘lmasa ham uni qabul qilaveradi. Narko tik moddaga moyillik kuchayib, u xumor qiladigan bo‘lib qoladi.
7 Narkotik modda dozasini o‘zboshimchalik bilan o‘zgartira borish, uni tez-tez va uzoq muddat qabul qilish narkomaniyaga olib ke ladi. Ikkinchi hol ongli ravishda kayf qilish maqsadida narkotik moddalarga o‘rganishdir. Narkotikka odatda o‘zini tiya bilmagan, ruhan zaif, irodasi kuchsiz, birovlarga taqlid qiladigan, xu morini tarqatishdan boshqa narsani bilmaydigan, o‘ta xudbin kishilargina beriladi. Bunday kishilar o‘z mayllariga qarshi yurolmaydilar. Shuning uchun ularning kayf qilishga moyilligi kuchli bo‘ladi. Bangilik avj olib ketadi. Bu kasallikka uchraganlarda xastalik juda og‘ir kechib, odatda kutilmagan yomon oqibatlarga olib keladi. Banglikka mubtalo bo‘lganlar narkotik moddalarni qayta-qayta va ko‘proq; miqdorda iste’mol qilgisi kelaveradi. Keyinchalik esa nar kotik moddalarni qabul qilmasdan turolmaydigan, kayf qilmasa xuddi «biror narsa yetishmayotganday» bo‘lib qoladi. Bunday ahvoldan qutilish va o‘zini bir oz yengil his qilish uchun yana narkotik moddaga ruju qo‘yadi. Shu tariqa narkotik moddalarga moyillik-bangilik kelib chiqadi. Bora-bora organizmda nar- kotik moddalarga moyillik shu darajada kuchayib, endi avvalgidek xumor qilish uchun dorini ko‘proq miqdorda iste’mol qilgisi keladi. Oldiniga narkotik modda birmuncha salbiy ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik go‘yoki tetiklashadi, demak organizm endi haqiqiy bangilikka berilib qolgan bo‘ladi. Аgar narkomanlarda avval ruhiy o‘zgarishlar paydo bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik jismoniy o‘zgarishlar – terlash, yurak urishi, og‘iz qurishi, ozib ketish, qo‘l-oyoq titrashi, rangining sarg‘ayishi, ko‘z qorachig‘ining kengayishi ro‘y beradi. Аgar narkoman o‘z vaqtida narkotik qabul qilmasa organizmda kuchli ruhiy va jismoniy o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Bangi odam navbatdagi kayfni surish uchun har qanday pastkashliklarga boradi, sotqinlik, aldash, zo‘rlik, o‘g‘irliklardan toymaydi. Organizmga narkotik modda kirmasa, xumorlik boshlanadi: organizm og‘ir ahvolda qolib, chuqur ruhiy va jismoniy o‘zga rishlar yuz berishi mumkin. Organizmning hamma sistemalarida chuqur o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Xastalik rivojlangan sari organizmda darmon ko‘rishi ham kuchaya boradi, endi narkotik moddaning kuchi organizm uchun og‘irlik qiladi. Narkotik moddalarning oldingi iste’mol qilib yurgan dozasi
8 endi yomon ta’sir qila boshlaydi. Zaharlanish og‘ir kechadi. Narkotik moddaning dozasi ozgina oshishi bilan bemor o‘lib qolishi mumkin. Narkomanlarni davolash faqat psixiatriya kasalxonalarida vrachlarning qattiq nazorati ostida olib borilishi kerak.
Kimyoviy yoki o‘simliklardan har xil usullar bilan olingan narkotik va psixotrop moddalarni, odamlar maxsus qabul qilganda kishining ongini, ruhiyatini va organizmning ishlashiga o‘zgarish kiritadi. Hamma davlatlarning qonuniga asosan narkotiklarga geroin, LSD, kanop preparatlari, metadon, kokain va boshqalar kiradi, Bu preparatlar odamning tan sog‘ligiga xavfl i zarar keltiradi. Narkotiklarga yuqorida ko‘rsatilganlardan boshqa har xil vitaminlar, infekision kasalliklarga qarshi ishlatilatiladigan antibiotiklar, o‘simlik choylari, sodali kofeyn, kokainli krek va boshqalar ham kiradi. Har xil moddalar ularning xususiyatiga, odamning ruhhiyatiga ta’sir etishiga qarab narkotik preparatlar qatoriga kiritiladi: — Eyforiya paydo qilish (odamning kayfi yatini ko‘tarish); — Moyil bo‘lib qolishlik (psixologik yoki jismoniy narkotiklarni iste’mol qilishni xohlash); - Doimo iste’mol qilganlarning psixikasiga va tan sihatligiga zarar keltirish. Umumjahon sog‘likni saqlash (VOZ) tashkilotining ta’rifi ga ko‘ra, tibbiyotda qo‘llanilanishidan qat’iy nazar, kayf hissiyotini tug‘diradigan va unga o‘rganib qolishga olib keladigan har qanday modda narkotik deb ataladi. Shu moddalarning xalqlar (odamlar) orasida tez tarqalish xavfi mavjud. Jamiyatda shu moddalarni iste’mol qilish an’anaga aylanib qolmasligi lozim. Narkolog mutaxassislar, narkotik preparatlarni quyidagi guruhlarga bo‘ladi: — Kanop o‘simligidan olinadigan narkotiklar. 9 - Opiat narkotiklari (ko‘knori o‘simligidan olinadigan narkotiklar yoki shunga o‘xshab ta’sir etuvchi preparatlar), — Psixostimulyatorlar (bunga kokain, efedron, fenomin va boshqalar). - Galyutsiogenlar (sintetik LSD va tabiatda qo‘ziqorindan olinadigan narkotiklar). - Uxlatuvchi-tinchlantiruvchi preparatlar (sedativnne). - Uchuvchan narkotik xususiyatiga ega moddalar (benzin, kley «Moment» va boshqalar). Bu preparatlarni iste’mol qilganda ular qon va qoringa tushib, odamning organizmida aylanib yuradi va ish faoliyatini o‘zgartiradi.
Narkotik preparatlarni odamzod bir necha marta iste’mol qilsa, kishi unga qaram (moyil) bo‘lib qoladi, narkoman o‘zining tan sihatligini va o‘lishini o‘ylamaydi. Masalan, morfi nni bir necha bor (5-10 va undan ortiq) qabul qilish, geroinni 1-2 qabul qilinishdayoq unga o‘rganib, ishqiboz bo‘lib qoladi, oqibatda og‘ir asoratlarga va kasalliklarga uchraydi. Kontrabanda ko‘pincha tez kayf beruvchi narkotiklar bilan shug‘ullanadi. Narkomanlarning asosiy maqsadi, pul topib, narkotik mod dalarni
iste’mol qilishdan iborat. Narkomaniyaga odatda, o‘zini tiya olmaydigan, ruhan zaif, irodasi bo‘sh, birovlarga taqlid qilishga moyil, xumorini tarqatishdan boshqa narsani tushunib yetmaydigan, o‘ta xudbin kishilar beriluvchan bo‘ladi. Bunday shaxslar o‘z moyilliklarini yenga olmaydilar. Narkomanlarning asosiy maqsadi navbatdagi kayfni surish uchun har qanday pastkashlikdan toymaydilar pul topib, narko tik moddalarni iste’mol qilishdan iborat bo‘lib qoladi. Narkotik moddalarni suiiste’mol qilishlik va ularga qaram bo‘lib qolishlik quyidagi moddalarni qabul qilganda ro‘y beradi: morfi n, opiydan olinadigan sintetik narkotiklar, kokain, gashish, fenamin, efedrin, nikotin, alkogol ichimliklar va boshqalar. Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi https://kitobxon.com/oz/asar/255 saytida. Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси https://kitobxon.com/uz/asar/255 сайтида. Это был ознакомительный отрывок. Полную версию можно найти на сайте https://kitobxon.com/ru/asar/255 Download 296.2 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|