Glossariy «Psixodiagnostika»
Download 301.98 Kb. Pdf ko'rish
|
| GLOSSARIY
«Psixodiagnostika» atamasi psixologik tashxis qo‘yish degan ma’noni anglatib, shaxsning ruhiy holatiga oid to‘liq biror-bir alohida xususiyati haqida xulosa chiqarishdir, bunda «tashxis» shaxsning taraqqiyot ko‘rsatkichi va tavsifnomalarini birgalikda tahlil qilish asosida sinaluvchining holat va xususiyatlari haqidagi xulosalardan iboratdir.
tadqiqotda olingan natijalar qayta ishlanadi. 2) Etiologik diagnozda (kelib chiqish sabablari) biror xususiyatning mavjudligigina emas, balki uning vujudga kelish sabablari ham hisobga olinadi. 3) Tipologik diagnozda sinaluvchi shaxs tuzilishida olingan natijalarning ahamiyati va o‘rni aniqlanadi. Test – shaxsning aqliy taraqqiyoti, qobiliyati, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo‘llaniladigan qisqa standart masalalar. Testlashtirish – psixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, standartlashtirilgan savol va topshiriqlar yordamida individual farqlarni o‘rganish, alohida shkalalar bilan o‘lchash. Etuklik testlari psixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, konkret bilim, malaka va ko‘nikmalarning o‘zlashtirish darajasini aniqlab beradi. Etuklik testi uchga bo‘linadi: harakat testlari, og‘zaki va yozma testlar. Harakat testlari mexanizmlar, materiallar, asboblar bilan ishlash layoqatini aniqlab beradi. Intellektual testlar – psixodiagnostika metodlaridan biri bo‘lib, individning aqliy taraqqiyoti darajasini aniqlab beradi. Proektiv test motivatsiyaning anglanilmagan to‘liq anglanilmagan shakllarini o‘rganishga qaratilgan va bu jihati bilan inson psixikasining tobora intim sohasiga kirishning yagona psixologik metodidir. «Proektiv» atamasi ilk bor Lourens Fenk tomonidan 1939 yili qo‘llangan. Shuningdek, u shaxsni tadqiq etishning proektiv metodlari tasnifini ham keltiradi: 1.
Strukturalash metodlari (Rorshaxning siyoh dog‘lari testi, bulutlar testi, uch o‘lchamli proektsiya testi). 2.
3.
SHarhlash metodikalari (SATO, TAT, Rene Jil’ testi). 4.
To‘ldirish metodikalari (tugallanmagan gaplar, hikoyalar, One assotsiativ testi). 5.
Katapsis metodikalari (psixogramma, proektiv o‘yin). 6.
Ekspressiyani o‘rganish metodikalari (dastxat, muloqot tahlili). 7.
Ijod mahsulini o‘rganish metodikalari (rasmli testlar, yozma ishlar va hokazo). Psixodiagnostikaning sir saqlash tamoyili – sinaluvchining ruxsatisiz olingan natijalarni e’lon qilmaslik, bu birinchi navbatda balog‘at yoshiga etgan odamlarga taalluqlidir. Agar sinaluvchilar balog‘at yoshiga etmaganlar bo‘lsa hamda psixodiagnostik natijalarni e’lon qilish uchun ota-onalar bolalar uchun ma’naviy va huquqiy mas’ul bo‘lgan shaxslarning ruxsati bo‘lishi shart. Psixodiagnostik metodikalarning ilmiy asoslanganlik tamoyilida metodikaga validlik, ishonchlilik talabi qo‘yiladi, ya’ni olingan natijalarga to‘liq ishonch imkonini bersin.
qatnashgan odamlarga nisbatan zarar etkazish maqsadida foydalanmaslikni bildiradi. Xulosalarning ob’ektivlik tamoyili test o‘tkazayotgan odamning sub’ektiv ustanovkalarga tobe bo‘lmasligi, test olingan natijalaridan kelib chiqqan holda ilmiy asoslangan bo‘lib, validli va ishonchli metodika yordamida o‘tkazilgan bo‘lishi shart.
qilinayotgan odamga yordam berishi shart. Test natijalari asosida taklif qilinayotgan tavsiyalar befoyda tasodifiy holatlarni keltirib chiqarmasligi kerak.
Intellektual testlar shaxsning aqliy faoliyati rivojlanganlik darajasi va ularni alohida bilish jarayonlarini (idrok, diqqat, xayol, xotira, nutq) baholashda qo‘llaniladi. Shaxs testlari insonning barqaror individual xususiyatlari, xatti-harakatlarini aniqlash, bunga: temperament, xarakter, motivatsiya, emotsiya va qobiliyatlarni aniqlovchi testlar kiradi. Bundan tashqari shaxsda har tomonlama, shaxs holatini kompleks baholash alohida xususiyatining rivojlanganlik darajasini baholash testlari ham mavjuddir. Bunga Kettell, MMPI testlari va boshqa testlar kiradi.
xarakter aktsentuatsiyasi, xavotirlik, lokus nazorati, yutuqqa erishish motivi, tajovuzkorlik va boshqalar aniqlanadi.
ijtimoiy-psixologik o‘z-o‘zini attestatsiya qilish testi. Amaliy testlar o‘ziga topshiriq va shakllarni qamrab oladi, bunda sinaluvchi aniq predmet materiallari ularni almashtiruvchi materiallar bilan ko‘rgazmali-harakatli reja asosida amaliy ish bajaradi.
oladi.
Verbal testlar so‘zli topshiriqlardan iborat bo‘lib tushunchalarni aniqlash, xulosa chiqarish, har xil so‘zlarning ma’nosini anglash va taqqoslash hamda bu so‘zlar bilan har xil mantiqiy operatsiyalarni bajarishni o‘z ichiga oladi.
foydalaniladi, masalan, rasmlar, sxemalar, jadvallar va savolnomalar. Apparaturali testlar – bu shunday testlarki, unda test natijalarini qayta ishlash va ko‘rsatish uchun har xil turdagi apparaturalar qo‘llaniladi, masalan, audio va videotexnika, elektron hisoblash mashinalari.
unga aniq miqdoriy va sifatiy tahlil beriladi, masalan, materiallarni esda olib qolish jarayoni, individlarning guruhda shaxslararo hamkorlik jarayoniga tahlilini misol sifatida keltirish mumkin.
Yutuqqa erishish testlari kishining muayyan bir faoliyatda, bilish sohasining qandaydir bir turidagi yutug‘ini baholashda qo‘llaniladi, masalan, tafakkurning mantiqiyligi, diqqatning barqarorligi, verbal tafakkurning rivojlanganlik darajasi.
diagnostika qilish bilan bog‘liqdir, masalan, shaxs xislatlari, temperament xususiyati, qobiliyatlari va boshqalar.
sifatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki bavosita baholaydi. Bunday baholash kishining ko‘p ma’noli ob’ektlarni qanday qabul qilishi va talqin qilishining analizi natijasida olinadi. Bunga: surat syujetining noaniqligi, shaklsiz dog‘lar, tugallanmagan jumlalar va boshqalar kiradi. Bunday ob’ektlarni tahlil qilish va baholashda kishi ongsiz ravishda o‘z-o‘zining «proektsiyasini» ko‘rsatib beradi. Bu guruh testlarga Rorshax testi, Tematik Appertseptiv Test (TAT) va boshqalar kiradi.
me’yor, o‘lchov ham vaqti bilan o‘zgarib turadi, chunki ishlar davomida kishilarning ham psixologik taraqqiyotida o‘zgarishlar bo‘ladi, masalan, XX asrning birinchi choragida kishilarning intellektual taraqqiyotiga qo‘yilgan me’yorlar, shu asrning oxirgi choragida qo‘yilgan me’yorlarga to‘g‘ri kelmaydi, chunki ushbu yillar mobaynida kishilarning aqliy taraqqiyot ko‘rsatkichlari ancha yuqorilagan. Bundan tashqari, empirik qoidalar mavjud, unga ko‘ra kamida har besh yilda test me’yorlari qayta ko‘rib chiqilishi shart, asosan bu intellektual testlarga taalluqlidir. Validlik atamasi Evropa tillaridan olingan bo‘lib, u quyidagi ma’noni anglatadi: to‘laqonli, yaroqli, mos. Psixodiagnostik metodikaning validlik sifatidagi tavsifi uning aynan o‘rganilayotgan psixologik xususiyatga mo‘ljallanganligi va ushbu psixologik xususiyatni baholashga mosligi hamda yaroqliligini ko‘rsatib beradi. Metodikaning validlik tavsifi ushbu metodika orqali haqiqatdan ham psixologik sifatni o‘lchash mumkin, degan xulosadan tashqari uning qo‘llash mumkin bo‘lgan sohani va uning sharoitlari haqidagi ma’lumotlarni ham o‘ziga qamrab oladi. Psixodiagnostik metodikaning validligi haqida mulohaza qilar ekanmiz, validlikning bir necha turi bor va ularning har birini alohida ko‘rib chiqish hamda baholash zarurdir. Validlik – nazariy, amaliy, empirik, ichki va tashqi bo‘lishi mumkin. Nazariy validlik – qo‘llanilgan metodika yordamida olingan ko‘rsatkichlarni boshqa metodik vositalardan olingan ko‘rsatkichlar bilan, ya’ni ko‘rsatkichlar orasida nazariy asoslangan bog‘liqlik borligi va tadqiqot qilinayotgan sifat ko‘rsatkichlari mosligi bilan aniqlanadi. Empirik validlik – sinaluvchining reaktsiyasi va xatti-harakatini kuzatish orqali, uning haqqoniy xulqidagi diagnostik ko‘rsatkichlarning bir-biriga mosligi bilan tekshiriladi. Agar sinaluvchining xarakterini qo‘llanilgan metodika yordamida baholasak, ushbu odamning hayotdagi xarakter ko‘rinishining qo‘llanilgan metodikadan olingan ko‘rsatkichlar bilan bir xilligini aniqlasak, u holda metodikani empirik va amaliy validli deb hisoblasak bo‘ladi. Empirik validlik mezonlari bo‘yicha metodika odamlarning amaliy faoliyat natijalari hamda haqqoniy hayotiy huquqlarining ko‘rsatkichlarini taqqoslash bilan tekshiriladi.
maqsadga mosligini anglatadi. Metodikadagi subtestlar, topshiriqlar va undagi savollar qisman butunlay biz o‘rganayotgan xususiyatni o‘lchay olmasa, u holda ushbu metodika ichki validli emas ichki validlik etarli darajada emas, deb hisoblanadi. Tashqi validlik – ham xuddi empirik validlikka o‘xshash, undan farqli tomoni shundaki, sinaluvchining xulqiga taalluqli asosiy tashqi ko‘rinishlarning ko‘rsatkichlari bilan metodikadagi ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligiga e’tibor qaratiladi.
olish imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Metodikaning aniqligi – psixodiagnostik tadqiqot paytida biror-bir xususiyatni baholashda ozgina o‘zgartirishga ham javob qaytarish qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Metodikaning aniqligini texnik o‘lchov asbob-uskunalarning aniqligi bilan izohlash mumkin. Masalan: santimetrga bo‘lingan metrdan ko‘ra, millimetrga bo‘lingan chizg‘ich bilan aniqroq o‘lchash mumkin.
Assosiasiya – ongimizdagi avvalgi turmush tajribalari bilan belgilanadigan tasavvurlar bog’lanishi. Xotira – o’tmish tajribannig esda olib qolinishi, saqlanishi va qayta esga tushirilishidan iborat psixik jarayon. Idrok – predmet va hodisalarni yaxlit bir butun holda aks ettirish. Konstantlik – predmetlarning fazodagi vaziyati o’zgargani holda idrok obrazlarining o’zgarmay qolishi. Illyuziya – fazodagi ob’yektlarni noto’g’ri idrok qilish. Adaptatsiya – qo’zg’atuvchining davomli ta’siriga analizatorning moslashishi. Idrokning yaxlitligi – idrok obrazlarining bir butun holda aks ettirilishi. Predmetlilik – tashqi olamdagi ob’yektlarni uni o’ziga tenglashtirish. Psixofizika – psixologiya va fizika oralig’ida tashkil topgan umumiy psixolgiyaning klassik bo’limlaridan biri. Psixofizik muammo – psixikaning tabiatdagi o’rnini aniqlash. Psixofizik qonun – sezgirlik kuchining qo’zg’atuvchining kuchiga bog’liqligi. Absolyut chegara – qo’zg’atuvchining sezgi hosil qiladigan eng yuqori va eng kichik kuchi. Farq qilish chegarasi – ikkita qo’zg’atuvchi kuchi o’rtasidagi minimal farq. Minimal o’zgaruvchilar metodi – farq qilish yoki absolyut chegarani o’rganish metodi. Tafakkur – voqelikdagi predmet va hodisalarni aniq, to’liq, umumlashtirib vositali yo’l bilan aks ettirish usuli. Nutq – kishilar o’rtasidagi aloqa jarayonida tildan foydalanish. Analiz – bir butun predmet va hodisalarni tarkibiy qismlarga bo’lish. Sintez – alohida tarkibiy qismlarni bir butun qilib birlashtirish. Umumlashtirish – predmet va hodisalarni biror xususiyatiga ko’ra bita tushunchaga birlashtirish. Taqqoslash – predmet va hodisalar o’rtasidagi o’xshash va farq qiluvchi tomonlarini aniqlash. Mavhumlashtirish – predmet va hodisalarning biror belgisini fikran ajratib olish.
Tushuncha – predmet va hodisalarning umumiy va maxsus belgilarini aks ettirish. Hukm – predmet va hodisalarga biror belgining xos yoki xos emasligini tasdiqlash. Xulosa chiqarish – ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukmlar keltirib chiqarish. Til – kishilar o’rtasidagi aloqa vositasi. Monolog – bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqi. Dialog – ikki kishining o’rtasidagi nutqiy aloqa jarayoni. Affektiv nutq – his-hayajon va kechinmalar aks ettirilgan nutq turi. Ichki nutq – tafakkur bilan bog’liq tashqi nutqdan avval paydo bo’ladigan nutq turi. Katalog: shaxsiyreja -> views -> majmua -> files files -> Нотам umurov adabiyotshunoslik files -> N iz o m iy n o m I d ag I t o sh k e n t d a V l a t p e d a g o g ik a u n IV e r sit e t I ibro h im karim o V files -> O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni files -> R IV o j L a n t ir is h I n s t I t u t I files -> A L i s h e r n a V o I y n o m I d a g I s a m a r q a n d d a V l a t u n I v e r s I t e t I files -> O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi files -> Texnologiyasi 1-mavzu. Osmon sferasi, uning asosiy nuqta, chiziq va aylanalari. Quyoshning yillik ko’rinma harakati. Ekliptika files -> Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti Download 301.98 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|