H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova


Download 7.36 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/58
Sana02.12.2017
Hajmi7.36 Mb.
#21365
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   58

Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutitalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov,R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

3.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov , Anorganikkimyo-  Toshkent. ‖O‘zbekiston‖, 2003.-

428 b.   

4.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, 

       Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 

5.  A.I.Gorbunov.Teoteticheskie osnovi obshey ximii.,M.,2011. 

6.Anorganik 

kimyo: 

Farmatsiya-57230500-bakalavriyat 



ta‘lim 

yo‘nalishi 

uchin 

darslik)|H.R.To‘xtayev 



(va  bosqalar);  O‘zROliy  va  o‘rta  maxsus  ta‘lim  vazirligi.-

T.:‖Noshir‖,20011.-520 b.  

 

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari 

                              0         +1   -1        +2    -1         0 

   Zn+2HCl= ZnCl

2

 +



 H

2

 



       0              +6              +2 +6  -2        +4

 

          Cu  + H



2

SO

4



 = CuSO

4

 



 + SO

2

 + H



2

   Elementlarning OD o‘zgarishi bilan boradigan  reaksiyalarga oks.-qayt. reaks. deyiladi.       



                     Oksid.-qayt. reaks. nazariyasi

 

   1. Agar atom-molekula  yoki  ion  o‘zidan elektron bersa bunday  reksiyalar oksidl.  reaksiyalari 



deyiladi.  Oksidlanish  reaksiyalarida  ayni  elementning  OD  ortadi.  Shu  zarrachalarning  o‘zi 

qaytaruvchilar deyiladi. 



212 

 

6



6

3

3



2

7

2



1

2

2



1

5

3



3

8

2



3

1

2



2

2

2



8

3





















S

e

S

Cr

e

Cr

Fe

e

Fe

Mn

Mn

H

e

H

Cl

e

Cl

N

e

N

Al

e

Al

e

o

o

 

2.  Agar  atom,  molekula,  yoki    ion  o‘ziga      elektron  qabul  qilsa    bunday  jarayon  qaytarilish 



deyiladi.  Bunda  ayni  zarrachaning  OD  kamayadi.  Shu  atom,  molekula  yoki  ion  oksidlovchi 

deyiladi. 

3

5

2



2

6

3



6

2

3



2

1

2



1

1

2



8

2

8



6

1

2



2

2

2



2

2





















N

e

N

S

e

S

S

e

S

Cr

e

Cr

Fe

e

Fe

Cl

e

Cl

H

e

H

Cl

e

Cl

o

o

o

o

 

  3. Oksidl.- qayt. reaksiyalari bir paytni o‘zida sodir bo‘ladi. 



      Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish 

     ikki xil usuli bor: 

 - elektron balans usuli; 

 - yarim reaksiyalar usuli.       

                0            +5                       +2                             +2 

   3 Cu+ 8HNO

3

 = 3 Cu(NO



3

)

2



  + 2 NO  + 4 H

2



 

+7                          +1    -1               +2                      0                      -1       

   2 KMnO

4

 ++16 HCl = 2MnCl



2

  + 5Cl


2

  + 2 KCl+ 8 H

2



 



4NH

3

+5O



2

=  4NO+ 6H

2



Oksidlanish-reaksiyalarining turlari 



      Oksidlanish –qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo‘linadi: 

1) molekulararo ; 

2) ichki molekulayr; 

3) disproporsiyalanish reaks.; 

                 4) murakkab oksid.-qaytarilish reaks. 

       0               +6               +2              +4 

Cu + 2H

2

SO



4

= CuSO


4

+SO


2

  + 2H


2

O           

 

                         CuSO



+ Zn = ZnSO

+ Cu 


     1- jadval. Eng muhim qaytaruvchi va oksidlovchilar. 

       Qaytaruvchilar 

      Oksidlovchilar 

Na,K,Ca,Zn,Fe,Mg,Al, 

C,Si,H

2



Uglerod (II) oksidi CO;    

Vodorod sulfid H

2

S;  


Natriy sulfid Na

2

S;  



Oltingugurt(IY) oksid SO

2

 



sulfit kislotasi va  

uning tuzlari   

Na

 2

SO



3

;  


Natriy tiosulfat Na

 2

S



2

O

3



Galogenlar  F

2

,Cl


2

,Br


2

,J

2



,  

Marganes (VII)oksidi Mn

2

O

7



,  MnO

2

;  



Kaliypermang. KMnO

4



Kaliy manganat  K

2

MnO



4

 

Хrом (VI)окsidi  CrO



3

 kaliy хrомаti  K



2

CrO


4

kaliy diхromati  K



2

CrO


7;  

nitrat kislotasi HNO

3

 va  


uning tuzlari; 

kislorod О

2

,ozon О


3



213 

 

vodorod xlorid HCl, 



vodorod bromid HBr, 

 vorod yodid HI; 

temir(II) sulfati FeSO

4



Marganes sulfati   MnSO

4



Vodorod peroksid  H

2

O



2

Nitrit kislotasi HNO



2

 va  


uning tuzlari; 

ammiak NH

3



Gidrazin N



2

H

4



,  

Gidroksilamin NH

2

OH,  


 azot(II)oksidi NO; 

 fosfit kislotasi H

3

PO

3



,  

arsenit kislotasi H

3

AsO


3

 aldegidlar ;  



spirtlar ; chumoli kislotasi  

va aldegidi; 

shavel kilotasi; glukoza; 

 katoddagi elektr toki.  

vodorod peroksidi Н

2

О



 va uning tuzlari;  

sulfatkis.H 

2

SO



4

(kons).  

Mis(II) oksidi CuO,  

kumush oksidi Ag

2

O; 


 qo‘rg‘oshin oksidi PbO

2;  


AuCl

3

,AgCl; 



Ammoniy persulfati  

(NH


4

)

2



S

2

O



 gipoxloritlar KClO; 

 xloratlar KClO

3

;  



perxloratlar KClO

4

;  



zar 

suvi(3HCl+HNO

3

);                                                                                                                                               



HNO

 va  HF aralashmasi  



anoddagi elektr toki.  

 

   Gazlar orasida: 



3H

2

+N



2

=2NH


4NH


3

+5O


2

=4NO+6H


2

 



2SO

2

+O



2

=2SO


Qattiq moddalar va  gazlar :

 

 2Mg(q)+O



2

(g)=2MgO(q) 

 2Sb(q)+3CI

2

(g)=2SbCI



3

(q) 


    Qattiq moddalar bilan suyuqliklar : 

   4HCI(S)+MnO

2

(q)=CI


2

(g)+ Mn CI

2

(s)+2H


2

O(s) 


  16HCI(s)+2KMnO

4

(q)=5CI



2

(g)+2MnCI

2

(s)+8H


2

O(s)+2KCI(s)         

     Faqat qattiq moddalar : 

 2AI(q)+ Fe

2

O

3



(q)=AI

2

O



3

(q)+2Fe(q) 

C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO

2

(g)   



    Eritmada: 

  3Na


3

AsO


3

+K

2



Cr

2

O



7

+4H


2

SO

4



= 3Na

3

AsO



4

+Cr


2

(SO


4

)

3



+4H

2

O+K



2

SO



 

      2NaCrO

2

+3H


2

O

2



+2NaOH=2Na

2

CrO



4

+4H


2

   OD turlicha bo‘lgan  bir xil atomlardan iborat moddalar orasida: 



 

   2H


2

S+H


2

SO

3



=3S+3H

2

O  



 

   5HCI+HCIO

3

=3CI


2

+3H


2

    Disproporsiyalanish  yoki  o‘z-o‘zidan  oksidl.  –qayt.  Reaks.  bitta  element  atomlarining  o‘zi 



ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo‘ladi.  

 

3K



2

MnO


4

+2H


2

O=2KMnO


4

+MnO


2

+4KOH 


 

3KCIO=2KCI+KCIO

 

3HNO



2

=HNO


3

+2NO+H


2

O  


 

4 Na


2

SO

3



=3Na

2

SO



4

+Na


2

 



6NaOH+3S=2Na

2

S+Na



2

SO

3



+3H

2



 

2KOH+CI


2

=KCI+KOCI+H

2



 



6KOH+3CI

2

→5KCI+KCIO



3

+3H


2

    Ichki  molekulyar-oksid.  qayt.  reaks.  OD  o‘zgarayotgan  turli  xil  atomlar  bitta  modda 



molekulasi tarkibiga kiradi: 

                    2KNO

3

=2 KNO


2

+ O




214 

 

                    4HNO



3

=4NO


2

+2H


2

O+O


 2 Ba(NO


3

)

2



=2BaO+4NO

2

+O



2

 

                     (NH



4

)

2



Cr

2

O



7

=Cr


2

O

3



+N

2

+4H



2

                     2HgO= 2Hg+O



2

 

                     2KClO



3

=2KCl+3O


2

 

    Murakkab oksidl.-qayt. reaks. ikkitadan ortiq elementlarning   OD o‘zgaradi.   



               3Аs

2

S



3

+28HNO


3

+4H


2

O→6H


3

AsO


4

+9H


2

SO

4



+28NO 

                                    +3                                          +5                

                2 As       -4e        

2As                   3 



                3S

-2 


     -24e      

  3S



+6

 

                 N



+5

      -3e        

N

+2



                      28 

 

             3As



2

S

3



+28НNO

3

+4H



2

O=6Н


3

АsO


4

+9H


2

SO

4



+28NO 

Eritmada  Mn

+7

, Cr


+6

, S


+6

, N


+5

,  N


-3

, Cl


+7

  ionlar uchramaydi.  

Eritmada: Mn

2+

, Cr



3+

, MnO


4

-

, CO



3

2-

, ClO



4

-

, Cr



2

O

7



2-

, SO


4

2-

 bor.   



   1) Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni bilan bog‘lanib suv 

molekulasini hosil qiladi va qaytariladi:                         

 

[О]+2Н 


+

+2 e


   Н


2

О                                 

 

MnO


4

-

+8H



+

+5e


Mn

2+



     +       4H

2



2) 

Neytralvaishqoriysharoitdaoksidlovchitarkibidagiortiqchakislorodsuvmolekulasibilanbog‘lanibgi

droksidioninihosilqiladivaqaytariladi: 

     [O]    +H

2

O   +2e   



  2OH


-

 

               MnO



4

-

+2H



2

O+3e   


  MnO


2

+4OH


3)    kislotali  va  neytral  sharoitda  qaytaruvchi  tarkibidagi  yetishmayotgan  kislorodni          suvdan 

olib vodorod ionini hosil qiladi: 

                 H

2

O   -   2e      



    [O ] +2H

                SO



3  

2-

+   H



2

O  -2e   

   SO


4

2-

+  2H



+

 

4)  Kuchli  ishqoriy  muhitda  qaytaruvchi  yetishmayotgan  kislorodni  gidroksid  ionidan  olib 



oksidlanadi va suv hosil qiladi: 

                           2OH 

-

   -2e    



 [O]   +   H

2



                       SO



3

2-

+2OH



  -  2e   

  SO


4

2-

+H



2

                        J



-

  +  6OH


     -6e   

  JO


3

+   3H



2

  1-misol.  KNO



2

+KMnO


4

+H

2



SO

4

=MnSO



4

+KNO


3

+K

2



SO

4

+2H



2

                    NO



2

-

+MnO



4

-

+H



  NO



3

-

+    Mn



2+

+ ….. 


NO

2

-



+H

2

O-2e



NO

3



-

  +2H


+                 

 5 


            MnO

4

-



+8H

+

+5e



Mn

2+



+4H

2

O       2 



5NO

2

-



+ 2MnO

4

-



+  6H

+          

=  5NO

2

-



  +2Mn

2+

  + 3H



2

5K



+

  +  2K


+

+      3SO

4

2-

   =  5K



+

 +   2SO


4

2-

+  2K



+

 + SO


4

2-

 



           5KNO

2

+2KMnO



4

+3H


2

SO

4



=5KNO

3

+2MnSO



4

+K

2



SO

4

+3H



2

O  


  2-misol. 2KMnO

4

+3Na



2

SO

3



+H

2

O=3Na



2

SO

4



+2MnO

2

+2KOH 



                   MnO

4

-



+   SO

3

2-



+H

2

O→MnO



2

+ SO


4

2-

+…… 



 

              MnO

4

-

+2H



2

O+3e


MnO


2

+4OH


-

                  2 

              SO

3

2-



+H

2

O  -2e   



SO

4



2-

+2H


+

                       3 

             2MnO

4-

+3SO



3

2-

+H



2

O=2MnO


2

+SO


4

2-

+2OH



 

       2KMnO



4

+3Na


2

SO

3



+H

2

O=3Na



2

SO

4



+2MnO

2

+2KOH 



 

3-misol. Н

2

О

2



+FeSO

4

+H



2

SO

4



 →Fe

2

(SO



4

)

3



+H

2

O               



                                 Fe

2+

-2e 



Fe

3 +



          1    1      

215 

 

                    H



2

O

2



+2H

+2e



2H

2



O          1     1 

                       2Fe

2+

+H

2



O

2

+2H



+

=2Fe


3+

+2H


2

 



           H

2

O



2

+2FeSO


4

+H

2



SO

4

=Fe



2

(SO


4

)

3



+2H

2



 

  4- misol.   KI+H

2

O



 →J

2

+KOH  



                     2I 

-    


-2e  

J



            1 

                     H

2

O



2

+2e 


2OH


-

      1 


                     H

2

O



2

+2I


-

  =2OH


-

 +I


2

 

 



                  2KI+H

2

O



 →J


2

+2KOH  


   5-misol. NaCrO

2

+H



2

O

2



+NaOH=Na

2

CrO



4

+H

2



 

                CrO



2

-

+4OH



-

-3e 


CrO


4

2-

+2H



2

O         2 

                  H

2

O



2

  +2e    

2OH


-

                          3 

2NaCrO

2

+3H



2

O

2



+2NaOH=2Na

2

CrO



4

+4H


2

 



6-misol. Н

2

О



2

+МnO


4

-

+H



+

→O

2



+Mn

2+

……. 



            Н

2

О



2

-2e


O

2



+2H

+

                               5 



            MnO

4

-



+8H

+

+5e



Mn

2+



+4H

2

O             2 



       5H

2

O



2

+2MnO


4

-

+6H



+

=5O


2

+2Mn


2+

+8H


2



 



Tarqatma material 

 Qayt-chi va oksid-chilar va ularning reaksiya   mahsulotlari                                                                                                  

           Oksidlovchilar 

Qaytaruvchilar 

Galogenlar va  birikmalari  

F

2



 →2HF;     Cl

2

→2HCl 



Br

2

→2HBr;  J



2

 →2HJ 


Vodorodgalogenidlar 

2HBr→Br


 

HClO→HCl;       KClO



3

→KCl 


HCl→Cl

2

 



Sulfatlar va sulfitlar 

H

2



SO

4

→   SO



2

 

H



2

SO

4



 →   H

2

S   



H

2

SO



4

 →   S   

Na

2

SO



3

→S                                                         

Sulfidlar va sulfitlar 

   H


2

S →S     

 SO

2

→SO



 S→SO


2

 

Nitratlar va nitritlar 



HNO

3

→NO



2

      HNO

3

→  N


2

O   


HNO

3

→NO     KNO



2

  →  NO  

HNO

3

→NH



4

NO



 

NH

3



→N

NH



3

→N0 


NH

3

→KN0



3

 

 



KMnO

4

→MnSO



4

(kislotali) 

KMnO

4

→MnO



2

(neytral)  

KMnO

4

→K



2

MnO


4

(ishqoriy) 

MnO

2

→ MnSO



4

 

MnSO



4

→MnO


2;

 

MnSO



4

  →K


2

MnO


 

MnSO



4

  →KMnO


4  

MnO


2

→ KMnO


4

 (kislotali) 

MnO

2

→ K



2

MnO


4

 (ishqoriy) 

K

2

MnO



4

→KMnO


 

K



2

Cr

2



O

7

→Cr



2

(SO


4

)



kucli kislotali(H

2

SO



4

Cr



3+

birikmalari 

CrCI

3

 (ishqoriy) →     K



2

CrO


4

 

Pb



+4

 birikmalari 

Pb

4+

  → Pb



2+

 

Pb



2+

 birikmalari 

Pb

2+

 → Pb



4+

 

Sn



4+

 birikmalari 

SnCI

4

→ SnCI



2

 

Sn



2+

 birikmalari 

SnCI

2

 → SnCI



 


216 

 

K



3

AsO


4

 

K



3

AsO


3

; As


2

S

3



 

 

               5H



2

O

2



+2KMnO

4

+3H



2

SO

4



=5O

2

+2MnSO



4

+H

2



SO

4

+8H



2

O    


7-misol.     H

2

O



2

+[Fe(CN) 

6

]

3-



+OH

-

=O



2

+[Fe(CN)


6

]

4-



+……… 

             H

2

O

2



+2OH

-

-2e



O

2



+2H

2

O                  1 



           [ Fe(CN)

6

]



3-

+1e 


[Fe(CN)


6

]

4-



               2 

H

2



O

2

+2OH



-

+2[Fe(CN)

6



3-



=O

2

+2H



2

O+2[Fe(CN)

6

]

4-



 

H

2



O

2

+2K



3

[Fe(CN)


6

]+2KOH=O


2

+2K


4

[Fe(CN)


6

]+2H


2

           Oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti 



    Oksidlovchi  yoki  qaytaruvchining    ekvivalenti  deb  ,  ularning  1  mol  elektronlariga  mos 

keladigan miqdorga aytiladi. 

          Misol.   Fe

2+

+Cr



2

O

7



2-

+H

+



→Fe

3+

+Cr



3+

+…… 


                                 Fe  

2+

-e



Fe

3+   



                            6          

                Cr

2

O

7



2-

+14H


+

+6e  


2Cr


3+

+7H


2

O               1 

           6Fe

2+

+Cr



2

O

7



2-

+14H


+  

 6Fe



3+

+2Cr


3+

+7H


2

O  


 

       Molekulyar holda yozilsa:    

6FeSO

4

+K



2

Cr

2



O

7

+7H



2

SO

4



=3Fe

2

(SO



4

)

3



+Cr

2

(SO



4

)

3



+K

2

SO



4

+7H


2

 



    Oks-chi ekvivalenti :        E 

K2Cr2O7


=М/6=294/6=49g/моl  

   Qayt-chi ekvivalenti :       E 

FeSO4

=M/1=152 g/mol. 



                                      E= М/n   

         Oksidl.-qayt. reaks. potensiallari   

             Misol.   Zn- 2e 

Zn



2+  

            Cu

2+

+2е


Сu   


 

Е

 Zn/Zn



2+

= -0.763 v ;   E  

Cu/Cu

2+

=+0,337 v                 



      Reaksiyasi uchun: 

Е

Сu/Сu



2+

- Е


Zn/Zn

2+

=  0.337  -  (-0.763)  =   1.1  v 



 

2 FeCl


3

+SnCl


2

= 2 FeCl


2

+ SnCl


4

  reaksiyasi olinsa  

 



Fe



2+

/Fe


3+

= +0,77 v   E 

Sn

4+

/Sn



2+

=+0,15  v 

 

          Agar           2NaCl+ Fe



2

(SO


4

)

3



=2FeSO

4

+ Cl



2

+Na


2

SO



                                   2Cl

-

 + Fe



3+

 = Cl


2

 +Fe


2+ 

2Cl


-

/Cl


2

  uchun  E= +1,36  v; Fe

3+

/Fe


2+

  uchun E= +0,77 v; 

 

Oksid-chining standart elektrod potensiali qayt-chinikidan kichik  



 reaksiya to‘g‘ri yonalish bo‘yicha bormaydi.    

 

.                          OQR ahamiyati 



Tirik organizmdagi   barcha reaksiyalar  OQR iboratdir. 

 Nafas olish, ovqat hazm qilish, turli biokimyoviy sintezlar.  Mikroelementlar yetishmasligi OQR 

yo‘nalishida  o‘zgarishlar ro‘y berishi bilan bog‘langan.                   

    OQR  klinik  analizda  ishlatiladigan  qondagi  kalsiyni  aniqlash,  siydik  kislotasi,  katalaza  va 

peroksidaza  fermentlari,  xlor,  xlorli  ohak,  ichimlik  suvlardagi  qoldiq  xlorni  aniqlash  va 

oksidimetriya usullarida qo‘llaniladi. 



Download 7.36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling