H. R. To`xtaеv, K. A. Cho`lponov, M. B. Qosimova, R. Sh. Zaripova


II. LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI


Download 7.36 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/58
Sana02.12.2017
Hajmi7.36 Mb.
#21365
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   58

II. LABORATORIYa  MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ish bosqichilari va 

vaqti 

Faoliyat 



o`qituvchi 

talabalar 

1-bocqich. 

O`quv mashg`ulotiga 

kirish(20 daq) 

 

 1.1.Mavzuning  maqsadi,  o`quv  natijalarini  e'lon 



qiladi,  ularning  ahamiyatini  va  dolzarbligini 

asoslaydi. 

Mashg`ulot 

hamkorlikda 

ishlash 

tеxnologiyasini  qo`llagan  holda  o`tishni  ma'lum 

qiladi. 

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

 



374 

 

2-bocqich.  



Asosiy bosqich  

(90 daq) 

 

 2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va  rеaktivlar 



bеradi; 

2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 

2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari 

(darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan 

foydalanish mumkinligini eslatadi; 

2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini 

tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 

  2.5. Savollarga javob bеradi

  2.6. Talabalar javobini tingladi; 

 

2.1. Savollar bеradi. 



2.2. Kimyoviy idishlar va 

rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 

2.3. Ish olib borilishi bilan 

tanishadi; 

2.4. Laboratoriya 

natijalarini o`kituvchiga 

ko`rsatib, to`g`riligi 

tеkshirilgach ish daftariga 

xulosalar yozadilar. 

Klastеr yoki BBB jadvalini 

to`ldiradi.

 

3-bocqich.  



Yakuniy 

(10 daq) 

 

3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan 



bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta 

axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 

 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 

 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu ―VI-A 

guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari‖ 

bеriladi. 

 3.4.Savollarga javob bеradi 

3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. 

Savollar bеrishadi 

 

 

Ilova: 

«BUMЕRANG» TRЕNINGI 

 

 



 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LABORATORIYA  MAShG`ULOTI 

 

I – guruh vazifasi 

1. Fosforning olinishi va xossalari. 

2. . Fosfor nima uchun erkin holda uchramaudi. 

 

 

 

II  – guruh vazifasi 

1.Mishyak va uning birikmalari xossalari. 

2. Surma va vismut birikmalari xossalari. 

 

 



III  guruh vazifasi 

1. Mishyak, surma va vismutlarni qanday dorivor birikmalarini bilasiz.. 

2.Orta fosfat kislota qanday usullar bilan olinadi.  


375 

 

 



 

 

 

 

7-MAVZU 

VI A gurux elеmеntlarining umumiy xossalarii.  

Ta'limning  tеxnologik modеli 

O`quv soati: 2 soat 

tinglovchilar soni: 45-60 ta 

O`quv mashg`uloti  shakli 

Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 



 

 

Ma'ruzaning tuzilishi: 

1. V1 Aguruhelеmеntlariningumumiytavsifi: 

Kislorod. 

Oltingugurt. 

Sеlеn, tеllur, polloniy. 

2. Vodorodsulfid, kislotalari, tuzlari. 

3.  Oltingugurtningkislorodlibirikmalari.Sulfitkislotavauningtuzlari. 

Oksidlovchilikqaytaruvchilikxossalari. 

4. Sulfatkislota. Olinishusullari.Uningtuzlari.  

5. Sеlеn, tеllur, Polloniy birikmalari 



O`quv  mashg`ulotining  maqsadi:VIA  guruh  elementlarining  umumiy  tasnifi.  Oltingugurt  va 

kislorod xossalari bilan talabalarni tanishtirish, ularni tibbiyotdagi ahamiyatini yoritib berish. 

 

Pеdagogik vazifalar: 



 

Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. 



 

Kislorodning  sanoatda  va  laboratoriyada 



olinish usullari bilan tanishtirish. 

 



Ozon. Uning xossalari. Olinishi.  

 



Oltingugurtning  vodorodli  va  kislorodli 

birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. 

 

Sulfit 



kislota, 

sulfat 


kislota 

ularning 

xossalari bilan tanishitirish 

 



V1  A  guruh  birikmalarining  tibbiyotdagi 

o`rni. 


 

O`quv faoliyatining natijalari: 

 

talabalar biladilar



 

Kislorod va ozonning olinishi va xossalari. 



 

Oltingugurt, uning xossalari, olinishi; 



 

Sulfit va sulfat kislotalar, ularning xossalari; 



 

V1 



guruh 


elеmеntlarining 

farmatsiyadagi 

ahamiyatini  bilish;  

 



Sеlеn, tеllur va polloniy birikmalarini bilish; 

 



 

Ta'lim usullari 

Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord 



Ta'lim vositalari 

Ma'ruza  matni,  o`quv  qo`llanmalar,  kompyutеr, 

slaydlar,  ko`rgazmali matеriallarlar,  skotch, qog`oz, 

O`qitish shakllari 

Ommaviy,  jamoaviy 



O`qitish shart-sharoiti 

Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona 



Monitoring va baholash 

Tеzkor so`rov, savol-javob  



II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 

Ta'lim shakli. Ish 

bosqichi 

Faoliyat 

 

o`qituvchiniki 



talabalarniki 

 

Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi  

 

*  Talabalar  bir  nеchta  kichik  guruhlarga  bo`linadi  va  vazifa  yozilgan 



matеriallar tarqatiladi, har bitta guruho`z fikrlarini bayon qiladi ?amda guruhlar 

orasida savol javob kеtadi.  

 

 


376 

 

1-boqich. 



O`quv mashg`ulotiga 

kirish(3 daq) 

 

 1.1.  Mashg`ulot  mavzusi  va  maqsadini 



aytadi, 

talabalarning 

kutilayotgan 

natijalar 

еtkaziladi; 

Mashg`ulot 

ko`rgazmali  ma'ruza  shaklida  borishini 

ma'lum qilinadi. 

  1.2.  Aqliy  hujum  yordamida  ushbu 

mavzu 


bo`yicha 

ma'lum 


bo`lgan 

tushunchalarning 

aytilishini 

taklif 


etiladi.  

Tinglaydilar, yozib oladilar 

 

 

Tushunchalarini aytadilar. 



 

2-boqich.  

Asosiy bosqich  

(70 daq) 

  2.1.  Mavzu  bo`yicha  ma'ruza  matni 

tarqatiladi  va  uning  rеjasi,  asosiy 

tushunchalar  bilan  tanishish  taklif 

qilinadi.  

Slaydlarni  Pover  point  tartibida  V1  A   

guruh elеmеntlari  haqidagi ma'lumotlar 

bilan tanishtiriladi. 

V1  A  guruh  elеmеntlari  va  ularning  

birikmalari  asosidagi  dori  shakllari 

to`g`risida ma'lumotlar bеriladi. 

O`qiydilar. 

 

 



 

Tinglaydilar, 

rеaktsiya 

tеnglamalarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

 

 



2.3. 

V1 


Aguruhelеmеntlariasosidatеzkorso`rovo

`tkaziladi. 

Savollarga tеzkor javob bеrishadi;   

2.3.Nitritlarvanitratlarxossalaribilant

anishtirish. 

Tinglaydilar,  yoziboladilar.  Savol 

bеradilar. 

 

2.3.  Bu  guruh  elеmеntlari  va  ularning  



birikmalarini 

ishlatilishi 

bilan 

tanishtirish.  



Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma 

matеriallarini  daftarga  ko`chirib 

oladilar. 

Savol bеradilar. 

 

3-boqich.  



Yakuniy 

(7 daqiqa) 

3.1.Mavzu  bo`yicha  yakun  qiladi, 

olingan  bilimlarni  kеlgusida  kasbiy 

faoliyatlarida  ahamiyatga  ega  ekanligi 

muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 

3.2.Mustaqqil  ish 

uchun  topshiriq 

bеriladi. 

         Savollarga javob bеradi 

Savollar bеrishadi 

 

 



Tayanch iboralar:  kislorod, oltingugurt, selen, tellur, polloniy,Ozon. 

Adabiyotlar: 

1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 

2.Ю.А. 

Ершов,Общая 



химия,М., 

Высшая 


школа,2003 

г. 


390 

с. 


3.Umumiyvaanorganikkimyodanamaliymashg‘lotlar.Farmatsevtikainstitutetalabalariuchun/ 

mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To‘xtaevvaboshqalar, Toshkent,2005. 368 b. 

4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov  ,  Anorganikkimyo-    Toshkent.  ‖O‘zbekiston‖, 

2003.-428 b.   

5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, 

       Vыsshaya shk. 1981. 679 s. 

 

6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe- 



       tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk. 1984. 384 s. 

7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 



377 

 

       1980, 780 s. 



 8. H.R.Rahimov , Anorganik kimyo T., O‘qituvchi. 1984. 422 s. 

 9. H.R.To‘xtayev, Anorganik kimyo ma‘ruzalar matni. Toshkent,2001.244 b. 



 

VI A guruh elementlari.Kislorod va oltingugurt 

       VI A guruh elementlarini kislorod, oltingugurt, selen, tellur va polloniy tashkil etadi. Tashqi 

qavatdagi  erkin  elektronlar  soniga  ko‘ra  ularning  valentligi  2  bo‘ladi.    О

2-

,  О



2+

,  S


4+

,  S


6+

Ularning  hammasi  metallmaslik  xossasiga  ega.  Vodorodli  birikmalarda  hamma  elementlarning 



oksidlanish darajasi -2. 

 

 



8

О

2



 

16



34

Se 


52

Te 


84

Po 


Elektronlarning 

taqsimlanishi 

2

)

6



2

)



8

)

 6



2

)



8

)

 18



)

6



2

)

8



)

18

)



18

)

6



2

)



8

)

18



)

32

)



18

)

6



R,A


о 

0,66 


1,01 

1,13 


1,33 

1,64-1,69 

Valentligi,  oksidlanish 

darajasi 

-2;+2 

+2;4;6 


2;4;6 

2;4;6 


2;4;(6) 

Т

suyuq



 

-218,7 


112,8 

220,9 


450 

954 


Т

qayn


 

-183,0 


444,6 

688 


1390 

962 


1,4256 


2,06 

4,82 


6,25 

9,32 


 

KISLOROD 

1772 y. shved olimi Sheyele ochgan. Erkin holda havoni 20,9% tashkil qiladi. 1 l suvda 6,4 

ml О

2

 eriydi. 



Kislorod rangsiz, hidi va mazasi yo‘q gaz. Suyuq kislorod och ko‘kish rangli suyuqlik, 

qaynash temperaturasi -183

о

С. Qotish temperaturasi –218,7



о

С. Havodan biroz og‘irroq. 1 l 

O

2

=1,492g. kislorod suyuqlangan kumushda eriydi. 1 l  kumushda 22 hajm kislorod eriydi. 



Kimyoviy xossalari. Kislorod oltin, platina, galogenlar va inert gazlar bilan birikmaydi. 

Hamma qolgan elementlar bilan ta‘sirlashib, ularni oksidlaydi. 

2К + О



= 2Н



2

О 

Na + O



= 2Na


2

2NO + O



= 2NO


2

 

C + O



= CO


2

 

CH



+ 2O


= CO


+ H


2

O

 



2Sr + O

= 2SrO 



P

+ 5O



= 2P


2

O

5



 

SiH


+ 2O


= SiO


+ 2H


2

2H



+ O


= 2H


2

2ZnS + 3O



= 2ZnO + 2SO

Peroksidlar: 



 2Na+O

2

=Na



2

O

2



 

2K+O


2

=K

2



O

2

 



2

300


2

2

O



2BaO

BaO

o

 



 



Olinishi: 

Laboratoriya usulida: 4МnO

2

 




t

2Mn


2

O



+ O

2



 

4CrO


= 2Cr


2

O



+ O

2



 

2KClO


= KCl 


CaOCl

= 2CaCl



+ O


2

 



2KMnO

= K



2

MnO


+ MnO


+ O


2

 



5H

2

O



+ 2KMnO


4  

+ 3H


2

SO



= 2MnSO

+ K



2

SO



+ O

2



 + 8H

2



Sanoatda havodan va suvni elektroliz qilib olinadi. 

OZON - О

 

Ozonni  1785  y.Van-Marum  kuzatgan.  1840  y.  Jenbey  uni  yangi  element  deb  hisoblagan. 

Toza ozon 1922 y. nemis ximigi Razenfold va Jvab tomonidan olingan. 

Ozon havo rangli, xarakterli hidi bor gaz.  Т

suyuq 

= - 251,5



о

С.   Т


qayn 

= -112


o

C.  d = 1,62 



= 3O



+ 92,0 kJ  endotermik parchalanish. 

[O

2

*O] + 2е 



-

= О


+ О


2-

 


378 

 

Hg + O



= HgO + O

2

 

2Ag + O



= Ag


2

O + O


2

 

PbS + 4O



= PbSO


+ 4O


2

 

2Kl + O



+ H


2

SO



= l

+ K



2

SO



+ O

+ H



2

 



2



3

  Protses 2 bosqichda ketadi. 

1. О



+ h



 = O + O


2

 

2. K + O



= KO


3   

ozonid  


Ozon ko‘p konsentratsiyada 10

-4

 mg/l odam organizmiga yomon ta‘sir qiladi. Undan suvni 



sterillash uchun ishlatiladi, chunki u bakteriyalarni o‘ldiradi. 

OLTINGUGURT 

Tabiatda erkin holda uchraysi. Oltingugurtning  Italiya, AQSh, Yaponiya, Rossiyada katta 

konlari bor. 

FeS – temir kolchedani; ZnS – rux aldamasi; РbS - qo‘rg‘oshin yaltirog‘i; Вi

2

S



– vismut 

yaltirog‘i; СаSO

•2H


2

O – gips; ВаSO

4

; MgSO


• 7H


2

O; Na


2

SO



• 10H

2

O glauber tuzi 



ko‘rinishida birikmalar holida uchraydi. Oltingugurt neft, toshko‘mir, o‘simlik va hayvonlar 

tarkibida bo‘ladi. 

Oltingugurtning bir qancha allotropik modifikatsiyalari bor.  

Rombik  oltingugurt.  95,6

о

С  dan  past  haroratda  barqaror.  U  oktaedrik  romb  holida 



kristallanadi. 

Monoklinik  yoki  prizmatik  oltingugurt.  95,6

о

С  dan  yuqori  haroratda  uzun  ipaksimon 



kristallarholida bo‘ladi. Amorf suvda erimaydi. Uglerod sulfidda eriydi. 

119


o

C da oltingugurt suyuqlanadi. 160

о

С da jigarrangga kiradi, 250



о

С dan oshganda uning 

qovushqoqligi kamayadi. 400

о

С da harakatchan, 446,6



о

С da qaynatdi. 

Agar  oltingugurt  kuchli  qizdirib,  keyin  birdan  sovutilsa,  idishning  tubida  jigar-sariq 

yumshoq oltingugurt hosil bo‘ladi, u kauchukka o‘xshab cho‘ziladi. 

Plastik oltingugurtning amorf modifikatsiyasi bo‘ladi.  

Oltingugurt  past  temperaturada  S

8

  holida  bo‘ladi.  Tempetura  oshirilsa  uning  molekulyar 



massasi kamayadi. Oltingugurt bug‘larida S

8

, S



6

,(500


o

C), 1000


o

C da S


2

  va 2000

0

С da S holida 



bo‘ladi. 

S

8



 molekulasi ―toj‖ shakliga o‘xshash ko‘rinishda bo‘ladi. 

Olinish usullari: 

1.

 

Amerikada Frank usuli qo‘llaniladi. 170



о

С qizdirilgan suvni truba orqali 

oltingugurtga beriladi. Oltingugurtga tekkan issiq suv uni suyuqlantiradi va siqilgan havo bilan 

yer yuzasiga chiqaziladi. Oltingugurt rudalarida yoqib, qizdirib ajratiladi. Olingan oltingugurt 

haydaladi. 

FеАsS


2

+

 





t

 FеS + S + As 

Oltingugurtni  gazlardan  olish  uchun  Н

2

S  va  SO



2

  ni  yuqori  temperaturadan  katalizator 

ishtirokida o‘tkaziladi. 

2



S + SO



 



кат

3S + 2HOH 

CaSO


+ 4C = 4CO + CaS 

CaS + HOH + CO

= H



2

S + CaCO


3

 

2H



2

S + O


= 2S + 2HOH 



Meditsinada oltingugurt  

Na

2



S

2

O



+ H


2

SO



= H

2

S



2

O



+ Na

2

SO



4

 

H



2

S

2



O

= H



2

O + SO


+ S


 

Oltingugurtdan  СS



2

,  qora  porox,  gugurt,  oltingugurtli  bo‘yoqlar  iprit,  sulfat  kislota  va 

boshqalar olinadi. 

Kimyoviy  xossalari:  Aktiv  element.  Kuchli  oksidlovchilar  bilan,  o‘zining  elektronlarini 

berib qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi. 

S + O


= SO


2

                  S + 3F

= SF


S + 6HNO


= H


2

SO



+ 6NO

+ 2HOH 



Qaytaruvchilar bilan S- oksidlovchi bo‘ladi. 

379 

 

Zn + S = ZnS   



 

3S + 6KOH = K

2

SO



+ 2K

2

S + 3HOH  



H

+ S = H



2

 



 

Na

2



SO

+ S = Na



2

S

2



O

3

 



Oltingugurt birikmalari. Н

2

S; H



2

S

2



 erkin holda juda beqaror, tuzi ma‘lum еS

H



2

S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag‘da tuxum hidi keladi. Т

±айн

=-60,3


о

С. Т


сую±

=-

85,5



о

С. 


Yuqori temperaturada parchalanadi: Н

2

S = H



+ S 


Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfide eriydi. Kuchsiz 2 asosli kislota.  

Н

2



S = H

+ HS



-

 

HS



= H


+ S


2-

 

NaOH + H



2

S = NaHS + HOH 

NaHS + NaOH = Na

2

S + HOH 



H

2

S-kuchli qaytaruvchi. 



H

2

S + Сl



= 2HCl + S   

2H

2

S + O



= 2H


2

O + 2S 


2KMnO

+ 5H



2

S + 3H


2

SO



= 2MnSO

+ 5S + K



2

SO



+ 8HOH 

Quruq H


2

S yonganda oltingugurt (IV) va НОН hosil bo‘ladi. 

2H

2

S + 3O



= 2H


2

O + 2SО


2

 

Sulfid  kislotaning  tuzlari-sulfidlar  suvda  erimaydi.  Ishqoriy  va  ishqoriy-yer  metallari 



tuzlari  va  ammoniy  sulfid  eriydi.  Sulfidlarning  xarakterli  xossalaridan  biri  ularning  rangli 

bo‘lishidir.  Ishqoriy  va  ishqoriy-yer  metallari  tuzlari  rangsi,  og‘ir  metall  tuzlari  har  xil  rangga 

bo‘yalgan. еS, CoS, NiS, Ag

2

S,  PbS,  Bi



2

S

3



  tuzlari  qo‘ng‘ir-qora  rangli,  ZnS  va  СаS  oq  rangli, 

СdS,  SnS,  Аs

2

S

3



  sariq  rangli,  MnS  teri  rangli,  Sb

2

S



3

  jigar  rangli  bo‘ladi.  Bundan  analitik 

kimyoda qo‘llaniladi,  ya‘ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar 

beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi.  

Ularning suvdagi eritmalari gidrolizga uchraydi:  

Аl

2



S

+ 6HOH = 2Al(OH)



+ 3H


2

Cr



2

S



+ 6HOH = 2Cr(ОН)

+ 3Н



2

Ko‘p sulfidlar НСl da eriydi. РbS, ZnS, CuS lar HNO



3

 da eriydi. НgS zar suvida eriydi.  

Hamma sulfidlar kuchli qaytaruvchilardir. 

4NiS + 7O

= 2Ni


2

O



+ 4SO

2

 



NiS + 2O

= NiSO



4

 

3CuS + 14HNO



= 3Cu(NO


3

)



+ 3H

2

SO



+ 8NO + 4HOH 

CuS + 4HOH - 8e 

 


Cu

2+ 



+ SO

4

2 -



+ 8H

+

 



NO

3



+ 4H

+ 3e



-

 


NO + 2HOH 

SnS



+ 3O



= SnO


+ 2SO


2

 

2KMnO



+ 5Na


2

S + 8H


2

SO



= 2MnSO

+ 5S + K



2

SO



+ 5Na

2

SO



+ 5HOH 


Kuchli  oksidlovchilar  (НNO

3

,  H



2

O

2



,  KMnO

4

,  K



2

Cr

2



O

7

)  ta‘sirida  u  sulfatlargacha 



oksidlanadi. 

3PbS + 8HNO

= 3PbSO


+ 4HOH + 8NO 

CoS + H

2

O



+ 2CH


3

COOH = Co(CH

3

COO)


+ S + 2HOH 

Olinishi: CuSO

+ H



2

S = CuS + H

2

SO

4



 

FeCl


= FeS + 2NH

4

Cl 


Na

2

SO



+ 4C = Na

2

S + 4CO 


Persulfidlar: bular poliserovodorodkislotaning tuzlari, umumiy formulasi (Н

2

S)



n

, bu yerda 

n=2,3,4,…9. 

Ishqoriy  va  ishqoriy  yer  metallarining  persulfidlari,  ammoniyli  tuzlari,  pirit  katta 

ahamiyatga ega. 

Persulfidlar – oksidlovchilar. 

(NH

4

)



2

S

2  



uch  valentli  surma  va  mishyakni  besh  valentlikkacha  oksidlaydi  va  mos  tuzlari 

hosil bo‘ladi: 

S + (NH

4

)



2

S



= (NH

4

)



SnS




Download 7.36 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling