Harakatning turlari


Download 0.7 Mb.
Pdf ko'rish
Sana23.10.2020
Hajmi0.7 Mb.
#135906
Bog'liq
Harakatning turlari tayyori


Husniddin Qoraboyev.                         

 



Harakatning turlari.

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

1.Tezlanish- tezlik o’zgarish jadalligini harakterlovchi 

kattalik.  

* Vaqt birligi ichidagi tezlik o’zgarishiga tezlanish 

deyiladi.  

;   

;  


 

2.Oniy tezlik. 

*Oniy  tezlik  deb  harakatning  ko’rilayotgan  vaqt 

momentidagi tezligiga aytiladi. 

*Oniy  tezlik  deb  harakat  trayektoriyasining 

ko’rilayotgan nuqtasidagi tezligiga aytiladi.  

3. Harakat tenglamasi.  

*Jism kordinatasining vaqtga bo’g’liqligini ifodalovchi  

  tenglama  harakat tenglamasi  deyiladi.  

 

*Harakat tenglamasining umumiy ko’rinishi:  



 ;     - 

boshlang’ich

 kordinata. 

 

 



*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 

kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan mos 

tushsa:  

 

 



 

 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 



kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan 

qarama-qarshi yo’nalgan bo’lsa: 

 

 

            



 

Harakatning turlari

 

To’gri chiziqli harakat

 

Egri chiziqli harakat

 

To’gri chiziqli 



tekis

 

To’gri chiziqli tekis 



o’zgaruvchan

 

To’gri chiziqli 



notekis

 

To’gri chiziqli tekis 



tezlanuvchan

 

To’gri chiziqli tekis 



sekinlanuvchan

 

1



 

2

 

3

 

 

 



 

 

 



 

 

 



Husniddin Qoraboyev.                         

 



To’g’ri chiziqli tekis harakat

1.To’gri chiziqli traektoriya bo’ylab teng vaqtlar 

oraliqlarida  teng  masofalarni  o’tuvchi  jism 

harakati; 

2.Jism 

tezligining  moduli  va  yo’nalishi 



o’zgarmas bo’lgan harakat; 

*Hech  qanday  tezlanishga  ega  bo’lmagan 

harakat. 

3.To’g’ri  chiziqli  tekis  harakatda  o’rtacha  va 

oniy tezliklar modullari bir-biriga teng bo’ladi. 

4.To’g’ri chiziqli tekis harakatda jism tezligining 

vaqtga  bog’liqlik  grafigi  vaqt  o’qiga  parallel 

chiziqdan 

iborat. 

Bu 


chiziq 

jism  tezlik 

vektorining  yo’nalishi  tanlab  olingan  kordinata 

sistemasining  musbat  yo’nalishi  bilan  mos 

tushsa,  vaqt  o’qidan  yuqorida 

qarama-qarshi  



yo’nalgan bo’lsa vaqt o’qidan pastda joylashadi: 

 

 

 



 

 

5. 



To’g’ri chiziqli tekis harakatda bosib o’tilgan 

yo’l: 

               

 

6. 



 

grafikda shtrixlangan yuza bosib 

o’tilgan yo’lni ifodalaydi: 

 

       



  

 

7. O’tgan yo’lining vaqtga bog’liqlik grafigi: 



 

        


  

 

 



 

 O’tgan yo’lining vaqtga bog’liqlik grafigidan 

tezlikni aniqlash: 

    


 

 

       



 ;                   

 

9.



 To’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan 

jismning harakat tenglamasi: 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 

kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan mos 

tushsa:  

 

 



 

 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 



kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan 

qarama-qarshi yo’nalgan bo’lsa: 

 

 

 



 

 

10. 



To’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan jism 

kordinatasining vaqtga bg’liqlik grafiklari 6 hil 

ko’rinishda bo’ladi:

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



1

 

 

 



 

 

 



   

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



Husniddin Qoraboyev.                         

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

11.



 To’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan jism 

kordinatasining vaqtga bg’liqlik grafigidan  

tezlikni aniqlash: 

 

  



 

 

 



  

  ;                   

    

 

 



    

  

 



 

 

 



                        

 

  To’gri chiziqli tekis 



tezlanuvchan 

1. To’gri chiziqli tekis tezlanuvchan 

harakatda tezlik vektorining moduli tekis 

ortib  yo’nalishi  o’zgarmaydi.  

2. Oniy tezlik: 

 

 

 

 bo’lsa:    

 ;   

 

2. 

To’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan  harakatda 

tezlanish      vektor  a>0  holda  moduli  va  yo’nalishi 

o’zgarmaydi. 

 

  



2*

 To’g’ri chiziqli tekis  

tezlanuvchan  harakatda  tezlik va 

tezlanish vektorlarining yo’nalishi bir hil bo’ladi.  

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

2

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


Husniddin Qoraboyev.                         

 



 

 

 



 

 

3.



 To’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan  harakatda 

o’rtacha tezlik:

 

  ;      



 

4. To’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan  harakatda 

bosib o’tilgan yo’l: 

;  

;   

 

 bo’lsa:  

  ;  

 

5. To’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan  harakat 

qilayotgan jismning   sekundda o’tgan yo’lidan 

 

sekundda



 

o’tgan yo’lining ayrimasi 

 

sekundda o’tgan yo’li deyiladi:   



  

 

 

 

 

6.

 Boshlang’ich tezliksiz to’g’ri chiziqli tekis  



tezlanuvchan  harakat boshlagan  jismning 

harakatining  birinchi sekundida o’tgan yo’li 

tezlanishining yarmiga teng: 

 

7.



 Boshlang’ich tezliksiz to’g’ri chiziqli tekis  

tezlanuvchan  harakat boshlagan  jismning 

 

sekundda o’tgan yo’li: 



 

 

  

8. Boshlang’ich tezliksiz to’g’ri chiziqli tekis  

tezlanuvchan  harakat boshlagan  jismning tevg 

vaqtlar oralig’idagi ko’chishi ( o’tgan yo’li) 

dastlabki vaqt oralig’idagi o’tgan yo’liga toq son 

marta karrali bo’ladi: 

 

     

          

                  

 

 

 

9.

 Tezlanishining vaqtga bog’liqlik grafigida 

shtrihlangan yuza tezlik o’zgarishini ifodalaydi:

 

 

     



  

  

 



10. 

 (tezligining vaqtga 

bog’liqlik ) grafigidan tezlanishni va o’tgan yo’lini 

aniqlash.

  

 

  ;     



         

 

 



 

  

   



  

  

  



 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


Husniddin Qoraboyev.                         

 



12. Kordinatasining vaqtga bog’liqlik grafigi ham 

to’g’ri chiziqli tekis harakatdagi kabi 6 hil bo’ladi: 

 

 

 



 

 (qolganlarini o’ziz chizing)  

11. O’tgan yo’lining va harakat tenglamasining 

grafigiga o’tkazilgan urinmaning vaqt o’qi bilan 

hosil qilgan burchagining tangensi shu nuqtadagi 

oniy tezligiga teng. 

                                 

 

                         

 

12.


 To’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan harakat 

qilayotgan jismning harakat tenglamasi: 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 

kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan mos 

tushsa:  

 

 



 

 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 



kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan 

qarama-qarshi yo’nalgan bo’lsa: 

 

 

 



 

   To’g’ri chiziqli tekis 

sekinlanuvchan harakat. 

1. To’gri chiziqli tekis sekinlanuvchan harakatda 

tezlik  vektorining moduli tekis kamayibb  

yo’nalishi  o’zgarmaydi.  



2. Oniy tezlik: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. 

To’g’ri  chiziqli  tekis    sekinlanuvchan  

harakatda tezlanish   vektor a<0 holda moduli va 

yo’nalishi o’zgarmaydi. 

 

  



2*

 To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan harakatda  

tezlik va tezlanish vektorlari  

 qarama-qarshi yo’nalgan bo’ladi. 

 

 

3.



 To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan  harakatda 

o’rtacha tezlik:

 

  ;      

 

4. To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan  harakatda 

bosib o’tilgan yo’l: 



;  

;   

 

 

 



 

 

 



 

 

 

 

α

 

 

 

 

α

 

3

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Husniddin Qoraboyev.                         

 



 

 

 



 

 

5. To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan  harakat 



qilayotgan jismning   sekundda o’tgan yo’lidan 

 

sekundda



 

o’tgan yo’lining ayrimasi 

 

sekundda o’tgan yo’li deyiladi:   



  

 

 

 

 

6.

 To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan l  



harakat harakat qilayotgan  jismning 

tormozlanish  vaqti va yo’li ( to’xtaguncha 

o’tgan yo’li): 

  

  

  

  

7.

 Tezlanishining vaqtga bog’liqlik grafigida 

shtrihlangan yuza tezlik o’zgarishini ifodalaydi:

 

 

     



  

  

 



8. 

 (tezligining vaqtga bog’liqlik ) 

grafigidan tezlanishni va o’tgan yo’lini aniqlash.

  

 



 

  ;     


  

         

 

 

 



  

   


  

  

9.



 To’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan harakat 

qilayotgan jismning harakat tenglamasi: 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 

kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan mos 

tushsa:  

 

 



 

;  


 

*Agar jism tezlik vektorining yo’nalishi tanlab olingan 

kordinata sistemasining musbat yo’nalishi bilan 

qarama-qarshi yo’nalgan bo’lsa: 

 

 

 



 ;     

 

10.  Har qanday harakarda 



 grafikda 

shtrihglangan yuza bosib o’tilgan yo’lga teng. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


Husniddin Qoraboyev.                         

 



11. 

Har qanday to’g’ri chiziqli traektoriya 

bo’ylab  harakarda 

 grafikda vaqt 

o’qidan yuqoridagi yuzadan vaqt o’qidan 

pastdagi yuzaning ayrimasi  ko’chishni 

ifodalaydi.  

 

 



 

 

 



 

Egri chiziqli harakat. 

1.Egri chiziqli harakatda tezlik vektori 

traektoriyaga o’tkazilgan urinma bo’ylab 

yo’nalgan bo’ladi. 

 

 

 



2. Egri chiziqli harakatda tezlik vektorining 

moduli va yo’nalishi o’zgarib turadi. 

 

3. Egri chiziqli harakatda  normal tazlanish      



-  tezlik vektorining yo’nalishi o’zgarishi 

harakterlaydi va  traektoriyaning egirlanish 

markaziga  yo’nalgan yani tezlik vektoriga 

perpendikuliyar . 

 

 

 



 

 

 



4. Egri chiziqli harakatda  tangensial tezlanish 

- tezlik vektori modulini o’zgarishini 

harakterlaydi va traektoriyaga o’tkazilgan 

urinma bo’ylab yo’nalgan bo’ladi. Tezligining 

moduli ortayotgan nuqtalarda tezlik vektori 

yo’nalishida, tezligining moduli kamayyotgan  

nuqtalarda tezlik vektoriga  qarama-qarshi 

yo’nalgan. 

 

 

 



5. Egri chiziqli harakatda  natijaviy tezlanish 

normal va tangensial tezlanishlarning  vektor 

yigindisiga teng.

 

 



 

6. Agar  egri chiziqli harakatda tangensial 

tezlanish  (

) nolga teng bo’lsa, jism egri 

chiziqli tekis harakatda  bo’ladi. 

7.  Egri chiziqli harakatning   hususiy xoli aylana 

bo’ylab harakatdir. Bu harakatga  keyinroq, 

kengroq to’xtalamiz. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 

 



 

 

 



Husniddin Qoraboyev.                         

 



Harakat tenglamasiga qarab  harakat 

turini aniqlash. 

 

1.  Harakat tenglamasidan  vaqt bo’yicha olingan 



birinchi tartibli hosila  tezlikni vaqtga 

bog’liqligini ifodalaydi: 

 

2. .  Harakat tenglamasidan  vaqt bo’yicha 



olingan ikkinchi tartibli yoki  tezligining 

o’zgarish qonunidan birinchi tartibli  hosila  

tezlanishni  vaqtga bog’liqligini ifodalaydi: 

 

Masalan: 



1. 

 (m);  


 demak  bu 

jism boshlang’ich  kordinatasi 

 m/s tezlik bilan kordinata  o’qining 



musbat yo’nalishida to’g’ri chiziqli tekis 

harakatda. 

2. 

 (m);  


 demak  bu 

jism boshlang’ich  kordinatasi 

 , 

 m/s  yani kordinata o’qining 



musbat yo’nalishiga qarama-qarshi  

yo’nalishdada 14 m/s  tezlik bilan to’g’ri 

chiziqli tekis harakatda. 

3. 


 (m); 

  

demak bu  jism boshlang’ich  kordinatasi 



,    boshlang’ich tezligi 

 m/s 


va  

 tezlanish bilan  bilan 

kordinata  o’qining musbat yo’nalishida 

to’g’ri chiziqli tekis  tezlanuvchan 

harakatda. 

4. 


(m); 

;  


  demak bu  jism boshlang’ich  

kordinatasi 

,    boshlang’ich tezligi 

 m/s  va  

 tezlanish 

bilan  bilan kordinata  o’qining musbat 

yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalishda( 

tezlik va tezlanish oldidagi minus ishora 

shuni anglatadi)  to’g’ri chiziqli tekis  

tezlanuvchan  (tezlik va tezlanish oldidagi 

ishoralar bir hil) harakatda. 

5. 


 (m); 

  

demak bu  jism boshlang’ich  kordinatasi 



,    boshlang’ich tezligi 

 m/s 


va  

 tezlanish bilan  bilan 

kordinata  o’qining musbat yo’nalishida 

to’g’ri chiziqli tekis  sekinlanuvchan (tezlik 

va tezlanish oldidagi ishoralar turlicha) 

harakatda. 

6. 

(m); 


;  

  demak bu  jism boshlang’ich  

kordinatasi 

,    boshlang’ich tezligi 

 m/s  va  

 tezlanish 

bilan  bilan kordinata  o’qining musbat 

yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalishda 

(tezlik oldidagi minus ishora shuni 

anglatadi)  to’g’ri chiziqli tekis  

sekinlanuvchan  (tezlik va tezlanish oldidagi 

ishoralar turlicha) harakatda. 



        

Harakat tenglamalaridan jismlarning 

uchrashish vaqtini va uchrashish joyini 

aniqlash. 

1. Jismlarning harakat tenglamalari birbiriga 

tenglab vaqt  topiladi. Agar vaqt noldan kichik 

chiqsa yoki noto’g’ri tenglik hosil bo’lsa ular 

uchrashmaydi. 

                

   

 

2. Uchrashish vaqtini harakat tenlamalarining 



biriga qo’yib uchrashish joyi topiladi. 

Masalan:  

 

(m) va  


 (m)

 

  



     

 

Ular 5 s dan so’ng uchrashadi. 



 (m) uchrashish joyi. 

 



 

 



 

 

 





Download 0.7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling